П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| БІРІККЕН КҮРДЕЛІ ЗАТ ЕСІМДЕР
329 Біріккен зат есімдерді іштей саралай келген- де, олардың ауыспалы сыңары түрлі сөз табына катысты: зат есім+зат есім, сын есім+зат есім, зат есім+етістік т.б. үлгілерде осылай жасала береді. Біріккен зат есімдер әуел баста сыңарлары ан ы ктау ш ы ж ән е ан ы қтал у ш ы сөз ретін де қалыптасқан. Қазір бүл сыңарлардың арасында ондай қаты настарды ң белгісі ж оқ, тек заттың атауы. 1. Біріккен зат есімдердің бірінші сыңары сол ұғым ның қандай затқа (материалға) қатыс- ты екенін, я ғн и заттық сапаны білдіреді: тас- бақа, тайтері (төсеніш), темірж ол, қүстөсек, жероиіақ, жүкаяқт.Ь. 2. Пішін ұқсастығы: егеуқүйрық (жэндік), оқжылан, өгізкөз (есім.), қүсаяқ (өсім.), аю қүлақ (өсім.), шпмүрын, айбалта, қылтүтік (катііляр) т.б. Біріккен зат есім жасалу үшін создер ең бірінші, мағыналық жағынан үйлесуі керек. Мэсе- лен аяқ және көйлек деген екі зат есімді алайық, бұл екеуі біріге алмайды, өйткені аяқ-көйлек не- месе көйлекаяқ дей алмаймыз. Бұл м ағы налы қ нормаға сай келмейді, керісінше ит және мүрын деген сөздердің бірігуіне болады, өйткені итте мұрын бар. Бұтада өсетін жемістің сыртқы пішіні иттің мүрнына ұқсас болғандықтан, оған мағы- налық ұқсату заңдылығына байланысты итмүрын деген атау берілген, итмүрын деген біріккен зат есім ұқсастықтан барып қалыптасқан. 3. Түс: ақбәкен, қарабидай, қарақат, сарысу, сарыөрік, қызылш ақа (күс), алақүрт (өрнек), алақоржын (тышқан) т.б. 4. Заттың неге арналғанды ғы : асжаулық (дастархан), қолж уғыш , шаштараз, асбүршақ, түскиіз, астүз, балабақша т.б. 5. Сапалық қасиеттері, дәмі, иісі т.б.: балқурай, м ай қа раға й , үшж апырақ, уқорғасы н (өсім .), жүпаргүл, сасықкекіре (өсім.) т.б. 6. М екендік орнын, мекенін корсетеді: тау- сағыз, ж анқалта, қолбала, сужылан, колбақа, тауешкі (аң), тасшөп (өсім.), қүмсағыз (өсім.) т.б. 7. С анды қ сапаны ң қатысуымен қалыптас- қан: бірқазан,қырықж еті,алтыбақан, үшбүрыш (геом.), қырықбуын (өсім.), мыңбасы т.б. 8. М етафора, б ейнелеп, астарлап, теңеп корсету: соқыртеке, кәріқыз (өсім.), желаяқ, көріпкел, қылкөпір,ш өпж елке т.б. Бұл жерде сыңарлар - мағыналық даму үрдісінен откендер. Б ір ік к е н зат е с ім д е р д ің қ ұ р а м ы н д а ғ ы сыңарлартүрлі соз табынан болуына қарамастан, бір заттық ұғымды білдіріп, соз табы ж ағы нан зат есім болады. Соны мен, зат есімдер - жеке создердің бірігуінен біртұтас лекси калы қ м ағы - наны білдіретін туынды создер. Біріккен зат есімдердің лексикалы қ салм ағы , олардың м ағы - налықтұтастығымен олшенеді. Нэтижесінде жаңа мағыналы аталым (номинация) пайда болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|