3.2.2. Кіріккен күрделі зат есімдер
Тіліміздегі кіріккен зат есімдер - екі, үш
создердің бірігу нэтижесінде жаңа мағыналы лек-
сем аға айналған кезде құры лы м ды қ (морфема-
лық), дыбыстық озгерістерге ұшырап, жымдасып,
сіңісіп кеткен создер.
Кіріккен зат есімдердің басқа күрделі зат
есімдерден айырмаш ылығы, ерекшелігі олардың
сыңарлары бастапқы тұрпатын озгертіп, буын
жігін ж оғалты п, сыңарлары озара кірігіп, жігін
білдірмей кетеді. Басқа күрделілерге қарағанда,
дара созге сыртқы тұрпаты ж ағы н ан ж ақы нда-
сып келеді. М ысалы,
қөлғап, қарағаш, бәйшешек,
белбеу, ыіиқыр, қайнаға,
т.б.
Кіріккен зат есімдер - құры лы м ы ны ң оған
негіз болған сыңарларды ң озгеріп, кейде ұқса-
май, мүлдем басқаш а болып қалы птасқан тілдік
б ір л ік те р . Бұл тіл з а ң д ы л ы қ т а р ы н а с ә й к е с
дыбыстардың бір-біріне ы қпалы н тигізуі, буын
ығы суы, жылжуы, кірігуі нәтижесінде болатын
сандық, сапалық озгерістер. Мысалы,
білезік<(білек
жүзігі), көзілдірік<(көзге іл+ дір+ік), қайнаға
<(қайын аға), желғабыз<(жел+қабас),
т.б. тәрізді
создер кірігіп, жігі білінбей кеткен сездер тілде
коп. Осы сияқты создердің сыңарлары озара
бірігіп, ж ымдасып, жаңа лекси калы қ ұғы м ны ң
атауы болған кезде, тілдің ішкі заңдылықтары на
сәйкес өзгерістерге түскен. Біріншіден, бұлай бо-
лудың себебі: сыңарлардың м ағы налы қ тұтасты-
ғынан лексикалы қ тұтастық қалыптасқан, сойтіп
бір лексикалық бірлікке айналу барысында әр түрлі
ф о н ет и к а л ы қ озгеріске ұш ы рай береді. Сол
озгерістердің негізінде біріккен создер кіріккен
создерге айналады. Ал кіріккен создердің бір бас-
палдақ жеке дара создерге ж ақы н тұрғаны тіл
деректерінен де анық корінеді. Мысалы,
қоян, қүлан,
қабан, тарлан
т.б. соған дәлел. Бұлардың осылай
-а н //-а ң
созіне аяқталуы тек кездейсоқ емес.
Бұл корініс жалпы күрделі создердің заңды-
лы ғы н а сәйкес тірек сыңардың бірнеш е соз жа-
сау мүмкіндігінен ш ы ғаты н заңдылық. Бүгінгі
т а ң д а тілде с о н ы ң ізі, ж ұ р н а ғ ы қ а л ғ а н ы н
аңғартады. Бұл заңдылық тілдегі ықшамдау заң-
|
