П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 5 .3 . Р Е Т Т ІК С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ь І
| РЕТТІК САНДАР СӨЗЖАСАМЫ
373 Мысалы: отыз+екі, алпыс+ бес, екі+жүз, үіи + жүз, бес + мың, тоғыз + мың, жүз + мың т.б. Мұнда келтірілген күрделі сандар дара тірек сы- ңар арқы лы ж асалған. Ал жүз сексен жеті мың + алты жүз алпыс екі, бес жүз + токсан бес деген сияқты күрделі сөздердің алғаш қы сы нда тілек сыңар 4 сөзден тұрады, соңғы сы нда екі сөзден тұрады. Күрделі сан жасаушы тірек сы- ңардың құрамы түрлі болатыны заңды құбы- лыс, ойткені тілдегі сандардың құрамы түрліше. Олардың әрқайсысы сан жасауға қатысады, сон- дықтан да күрделі сандар жасаушы сыңарлардың құрамы түрліше бола береді. 5 .3 . Р Е Т Т ІК С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ь І Сан есімнің синтетикалық созжасам жүйесі- не жататын қосы м ш аға -ыншы, -ітиі, -тиы, -ніиі ж ұрнағы жатады. Бұл ж ұрнақ есептік сан есім- нен реттік сан есім жасайды, дара күрделі есептік сан есімдердің қайсы сы нан да реттік сан есім осы жұрнақ арқылы жасалады. Коне түркі жазба ескерткіштер тілінде ретгік сан есім 3 түрлі қосым- ша арқылы ж асалған: 1) -нч (тоқузунч), 2) -нті (екінті, екінші), 3) -кі (ілкі, бірінші). Қазақ тілінде осы а ф ф и кстер д ің біреуі (-нш ы, -нш і, -ыншы, - інші) ғана сақталған. Реттік сан есімнің бұл ж ұрнағы басқа түркі тілдерінде сақталған және ете белсенді, онімді. Соңғы екі ж ұрнақ тілімізде реттік сан есімнің қосымш асы ретінде қы змет атқармайды. Реттік сан есімдер заттың нақты лы санды қ молш ерін емес, заттың реттік саны н, тәртібін білдіреді. Реттік сан есімдердің заттың рет санын, қатар санын білдіруі оны ң әр уақытта зат есімнің ал- ды нан келіп тіркесуін керек етеді. Осы қолда- ныс оны аздап сын есімге ұқсатады, ойткені мұнда тек тіркесуі ғана емес, оның затгың белгісін білдіруі де бар. Осы белгінің кейбір тілде басым корінуі де бар. М эселен, орыс тілінде реттік сан есімдер деген сан есімнің мағы налы қ тобы жоқ. Орыс тілінде реттік сан есім туынды сын есімге жатқызылады. Контекске қарай біздің тілімізде де реттік сандардың сы нды қ мәні басым келетін жерлері бар. Мысалы: Райхан институттағы бірінші сту- дент десек, ол “ең жақсы студент, алдыңғы сту- дент, үлгілі студент” деген сияқты ұғым бе- ретінін кореміз. Бірақ бұндай м ағы нада қолда- нылуы реттік санның негізгі мағы насы емес, ол белгілі контексте ғана сондай ұғым бере алады. Бұл ерекшелікті қазақ тілінің зерттеушілері де көрсетіп жүр. Ал реттік сандардың негізгі м ағы насы зат- тың нақтылы рет, қатар санымен байланысты. Со- нымен бірге реттік санның озіндік м ағы на ерек- шелігі де бар. Реттік сан есімнің тілдің созжасам жүйесіне жатқызылуының тағы бір себебі мұнда қосылатын үстеме мағынаның озіндік бір ерекше- лігінде. Мысалы: он кітап дегенде шындық омірде белгілі бір кезең мен кеңістіктегі нақтылы он кітап соз болған, ол - бар кітаптың нақтылы саны. Ал оныншы үйде тұрады дегенде әңгіме бір ғана үй туралы. Бірақ ол үйдің қатар, рет саны - оныншы. Міне, бұл жағдай реттік санда сандық ұғы м ға да белгілі м ағы налы қ озгеріс енетінін дәлелдейді. Сондықтан, реттік сандардың созжасам жүйесіне жатуы оте орынды екені анықталады. Реттік сандардың қолданылуына қарай тағы бір ерекшелігі бар. Ол - реттік сандардың затта- нуы. Заттанған реттік сан есім зат есімдерше түрленіп, зат есімдер атқаратын синтаксистік қыз- метте қолданылады. Мысалы: Бірің тапсырғанда, екініиің терезе алдында түрыңдар (М ұқанов). Ек- іншісіне кім ді үсынасыз? (И манж анов) Бүл - он бесінші (М ұқанов). Мен біріншіде бес алты күлак шыккан кезде, екіншісінде тары бас жара баста- ғ а н д а , ү ш ін ш іс ін д е с ү т т е н е б а с т а ғ а н д а , төртітиісінде пісіп келе ж атканда, суардым (Мұстафин). Ретгік сан есімдер затгың ғана рет санын емес, жыл, ай, күн сияқты мезгілдің де ретін білдіреді. Мысалы: Өнеркәсіптің жалпы өнімін 1965 жылы 1958 жылғыдан шамамен 80%, оның ішінде “А ” тобы бойынша 85-88 процент, “Б ” тобы бойынша 62-65 процент арттыру белгіленді (“ С Қ ”). жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|