П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 5.2.2. Күрделі сандардың тірек сыңары
Сөзжасам ісіне қатысатын бірліктердің бәрінің қызметі бірдей деуге келмейді. Соз синтетика- лық тәсіл арқылы жасалғанда, қосымша яғни соз- тудырушы ж ұрнақты ң қызметі оте күшті, ол ар- қылы белгілі м ағы налы туынды соз жасалады және ол талай туынды создің жасалуына ұйытқы болады. Сол сияқты күрделі создің жасалуына ұйытқы болатын создер болады. Күрделі сандардың жасалуында да тірек сы- ңар негізгі қы змет атқарады. Күрделі сандардың тірек сыңары бірнеше күрделі санның жасалуына негіз болып, олардың бәрінің құрамынан бір орын алып, бәрінде бір м ағы на береді. Ондай күрделі создердің басқа сыңары ауысып, тірек сы ңарға түрлі м ағы на қосы п отырады. О нды қ пен бірлік аралас күрделі санда жаңа м ағы на онды қ пен бірліктің қосындысынан шығады. Мысалы: он бір, он екі, он үш, он төрт, он бес, он алты, он жеті, он сегіз, он тоғыз. М ұнда он саны тоғы з бірлікпен тіркесіп, тоғы з күрделі сан жасаған. Әр ондық та осылайш а 9 бірлікпен тіркесіп, тоғы з-тоғы здан күрделі сан жасайды. Ондықтардың тірек сыңар болуы арқы лы барлы ғы тілде 81 күрделі сан жа- салған. Бұлардың бэрінде тірек сыңар болатын ондықтар үнемі бірінші орында, ауыспалы сы- ңарлар екінші орында тұрады. 372 СӨЗЖ АСАМ Бірлік пен онды қ аралас күрделі сандардың бәрінде тірек сы ңарды ң м ағы насы сақталы п, олардың мағыналастығын туғызып отырады. Мы- салға отыз бір, отыз екі, отыз үш, отыз төрт, отыз бес, отыз алты, отыз жеті, отыз сегіз, отыз т оғы з деген бір тірек арқылы ж асалған күрделі сандарда отыз сан ы н ы ң м ағы н асы оларды ң бәрінің м ағы на ортақты ғы н, байланыстылығын туғы зы п тұр. Тілде тірек сыңар болатын сандар көп емес, олар: ондықтар, жүздіктер, мыңдықтар. М ысал- ға жүздіктердің тірек сыңар болуын келтірейік. Алдымен жүз сөзі жүздіктердің жасалуына тірек сыңар болады. Мысалы: бір жүз, екі жүз, үш жүз, торт жүз, бес жүз, алты жүз, жеті жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз. Ж үз саны тоғы з бірлікпен тіркесіп, тоғы з түрлі ж үздіктің атын ж асаған, я ғн и бұл үлгіде жүздіктердің аты ж асалған. Осы күрделі сан атауларының жасалуына жүз саны негіз бо- лып, бұл күрделі сандардың жасалуына ұйытқы, тірек сыңар болып тұр. Ж үздіктер атауында тірек сы ңар екінш і орында, ауыспалы сы ңар бірінш і орында тұра- ды. Ж үздіктердің мағынасы бірлік пен жүздіктің көбейтіндісінен ш ығады. Ж асалған осы күрделі сандардың бәрінде жүз санының м ағы насы бар, ол осы жүздіктердің м ағы на байланы стылығы н туғы зы п, ж аңа м ағы н аға өзек болып тұр. Осы ж асалған әр ж үздік бірліктермен де, онды қтар- мен де, онды қ пен бірлікті бірден қосы п алып та, күрделі сан жасап, оның бәрінде тірек сыңар болады. Мысалы: екі жүз бір, үш жүз он, бес жүз он алты т.б. С өйтіп, ж ү з саны жүздіктің түрлерін жаса- ғанда да, жүздіктер мен ондық, бірліктер аралас- қан күрделі сандарды ң жасалуына да тірек сы- ңар ретінде қатысады. Ж узсаны , ол арқылы жа- салған жүздіктер тірек сыңар ретінде қаты сы п, тілімізде 900 күрделі сан атауын ж асаған. М ил- л и он ға дейінгі күрделі сандардың жасалуында тірек сы ңар қы зметінде қолданылатын сандар- дың ең өнімдісі - мыңдықтар, мыңдықтарды ң түрлері де мол. Олардың әрқайсысы талай күрделі сандардың ж асалуына негіз болады, ан ы ғы р ақ айтсақ, онды қ пен жүздіктер арқылы ж асалған күрделі сандарды ш ы ғарғанда, қалған күрделі сандардың бәрі мыңдық арқылы жасалады. Мы- с а л ға ,л ш « саны тоғы з бірлікпен тіркесіп, тоғы з мыңдықтың атын жасайды: бір мын, екі мың, үіи мың, төртмың, сегізмың, тоғыз мың. М ыңдық- тар бірлікпен ғана жасалып қоймайды , ол он- ды қпен де, жүздікпен де, жүздік аралас күрделі сандармен де тіркесіп жасала береді. Мысалы: он мың, жүз мың, жүз елу мың, тоғыз жүз токсан тоғыз мың т.б. Бұлардың барлы ғында тірек сы- ңар - мың саны. Ол соңғы орында тұрады, ауыс- палы сыңарлар тірек сыңардың алдында тұрады. Тірек сыңардың м ағы насы бұл күрделі сандар- дың бәріне ортақ, бәрінің м ағы на байланы сты- лы ғы н туғызады. Осы ж асалған мыңдықтар өзіне түрлі сан- дарды қосып алып, тірек сыңар ретіғще миллион- ға дейінгі басқа да түрлі күрделі сандарды жасай- ды: жүз елу алты мың алты жүз жетпіс сегіз, жүз елу алты мың сегіз жүз тоқсан тоғыз т.б. Бұларда тірек сыңар болып тұрған сан — жүз елу алты мың. Осы сияқты мыңдықтар күрделі сан- дардың жасалуына негіз болады. Мыңдықтардың атында мың саны тірек сыңар болғанда, күрделі санны ң соңғы сыңары болады, ал мыңдықтар- дың үстіне қосылған миллионға апаратын күрделі сандарға тірек сыңар болған мыңдықтар бірінші орында тұрып, ауыспалы сыңар соңында тұрады. Сөйтіп, күрделі сан есімде тірек сыңардың орны екі түрлі, ол күрделі санны ң алғаш қы сы- ңары да, соңғы сыңары да бола береді. М ысалға, онды қ пен бірлік аралас күрделі сандарда тірек сыңар бірінші орында, ауыспалы сыңар екінші орында тұрады. М ысалы: он бір, отыз екі, кырык бес т.б. Ал жүздіктер мен мыңдықтарда екі түрлі заңдылық бар: 1) Ж үздіктің, мыңдықтардың ат- тары жасалғанда, жүз, мың сандары тірек сыңар қызметінде күрделі санны ң соңғы сыңары бола- ды. Мысалы: тоғыз+жүз, сегіз+жүз, алты+мың, ж үз+мың, екі жүз алпыс екі+мың т.б. 2) Ал жүздіктерден мыңға, мыңдықтардан миллионға дейінгі жүздіктердің, мыңдықтардың үстіне қосы- латын сандардың бәрі ауыспалы сыңар болып, күрделі сандардың соңындатұрады. Мұндай күрделі сандарда жүздіктер, мындықтар тірек сыңар қыз- метінде күрделі санның алдында тұрады. Мысалы: алты Эісүз+елу бес, сегіз жүз+жетпіс үш т.б. Бұдан жүздіктер мен мығщықтардың тірек сыңар қызмет- інде күрделі сандарды бірінші орында да, екінші орында да тұра беретіні анықталды, олардың күрделі санда қай орында тұруы қандай сандарды жасауы- набайланысты. Біз миллионға дейінгі күрделі сан- дармен шектелгендіктен, одан жоғарғы сандардың тірек сыңары мұнда сөз етілмейді. Күрделі сандардың жасалуына ұйытқы бола- тын тірек сыңарлар туралы келесі бір мәселе — олардың құрамы туралы. Күрделі сандарға тірек сыңар болатын сандар дара да, күрделі де бола береді. |