П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.4 . Ж И Н А Қ Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 5 .4 . Ж И Н А Қ Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
Ж инақты қ сан есім жасаушы қосымш а - -ау, -еу. Бұл бірден жетіге дейінгі бірлік сан есімдер- ден ж и н ақты қ сан есім жасайды. Ол санды қ ұғымды мүлдем озгертпейді, бірақ есептік санға жинақтау мәнін қосып, оның мәнін абстракция- ландырып, заттық ұғым да қосады. Мысалы: Біреу де болса жетеді. Бес жыл өткен сол т айға енді окініп жатыр екеуі. Үшеуі оңаша отыр. .Ііиінен м ы кт ы үшеуін таңдап алып, ш үңкы рға сал. Әлсіздеу біреуін үш көлікпен ауы лға кайыр. Екеуі тракторға калсын. Олар төртеу-ак. Жетеудің кемтігін жаба ала лш.?(М ұстафин). Қазіргі түркі тілдерінің көбінде жинақтық саң есімнің -ау, -еу, -уды бы сты қ варианты қолданы- 374 СӨЗЖАСАМ лады . М ы сал ға татар, б аш құрт, қ а р а қ а л п а қ тілдерін келтіруге болады. Сонымен бірге басқа түркі тілдерінде ол қосымшаның -ав, -ов, -ев, -гу, -игу, оо, өө сияқты дыбыстық варианттары кезде- седі. Б ірақ қандай дыбысты қ вариантта қолда- нылмасы н олардың түп негізі бір. Ж и н ақты қ сан есім де - көне түркі тілінен келе ж атқан сан есімнің м ағы налы қ тобы. Оны академик А.Н. Кононовтың мына сөзінен көруге болады: “Ж и н а қ т ы қ сан есім - заттан ған сан есімдер есептік сандардан ж и н ақты қ - көптік көрсеткіштер арқылы жасалады: 1) -бун, -гун 2) -б/г + -н қосы м ш асы ескерт- кіште бір мысалда ғана кездеседі: учагун (үшеуі). “ Қ ұдатқу білікте” (XI ғ.) бұл ф орм а аны қтау- ы ш ты қ қы зметте қолданылады. Әрі қарай бұл қосымш аның фонетикалық дамуы мына жолмен өткен: -бун > -бу > - бі > -б > -у, - у. 2) -н қосымшасы = бун қосымшасының құра- мындағы жинақтық, көптікмағыналы көрсеткіш, ескерткіш те ж алғы з екін ара (екеуінің арасында) деген мысалда ғана кездеседі” (Кононов). О рхон жазба ескерткіш інде ж и н ақты қ сан есім “-агу, -егу: учегу "ж ұрнағы арқылы жасала- ды . Ж инақты қ сан есімнің қазіргі түркі тілдерін- дегі тағы бір ерекшелігі оның қанш а санға тара- уына байланысты. Көпшілік түркі тілдерінде та- тар, баш құрт, құм ы қ тілдерінде бірден о н ға дейін ж инақты қ сан есім жасалады. Сөйтіп, түркі тілдерінде ж и н ақты қ сан негізінен бірден о н ға дейінгі сан ға қатысты, бірден о н ға дейінгі сан- дар ж и н ақты қ санны ң жасалуына негіз болады. Ол көне замандардан басталып, күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан тілдік құбылыс. Ж и н ақты қ санны ң өзі ж асалған есептік са- нынан айырмасы - олардың зат есімнің алдынан келіп, оны анықтаушы сөз ретінде тіркеспеуінде. Бұл қасиет басқа түркі тілдеріне де ортақ. Ал жи- нақтық сан есімдердің зат есіммен тіркеспеуі оның озінің затгық ұғымды білдіруімен, заттық мағы- насымен байланысты. Ж инакгық сан есімнің жи- нақтық, заттық мәнін оның түрленуі де растайды. Ж инақты қ сан есім зат есім сияқты түрленеді. Әсіресе, тәуелдік, септік жалғауларымен жиі түрле- неді, сөйлемде де түрлі орында қолданыла береді. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|