П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
385 Олар: салп-салп, болп-болп, м өлт -м өлт т.б. қосарлана қолданылып, мысалы: м өлт -м өлт жас шығып, болп-болп желіп өзге негізгі етістіктің сол хабарлау сәтіндегі сипатын білдірсе, а) салбыр-а: ж оғары дан төменге; б) елбіре, керісінше, яғни тікірейе көріну; ъ)желбір-еже,я немесе жүру, атта шабу т.б. әсерімен ирелең го- ризонтальді қалып; г) қолбыр-а, күлдір-едеген- дерде тері не киім бөрте, том пия бедерлену т.б. әрекеттері айтылады; д) үлбір-е мен мөлдір-е бет- бейне, коз, нәзіктену, козж әуін алу сияқты ерек- ше сипатқа ие болу етістіктерін - бәрі де көзге корінудегі түрлі сапалы әрекеттері болып табы- лады. Жоғарыда баяндалған туыңды түбір салт етіс- тіктердің көбінде: сылдыр-а мен сылдыр-ла, был- дыр-а мен былдыр-ла т.б. -ла, -ле және -а, -е аффиксті тұлғаларында мағыналас болып келеді. Сөйтіп, түсуге бейім л дыбысы со ң ғы -а, -е жұрнақтары -ла, -ле жұрнақтарынан қысқарып, ықш амдалған деуге мүмкіндік береді. Түн-е - түнді белгілі жерде өткізу деген мән беруі ж ағы н ан жазды ж ай-ла-у, қы сты қыс-та дегендерден ешбір айырмасы жоқ. Сонда бұлар да -ла, -ле мен -е (түн-е)-нің тегін жақындасты- рады. Қауыз-да мен қау(ы)з-а > кеуз-е дегендер де - осы тәрізді. Тіс-те, қор(ы)-ғ-а, бүк-те т.т. етістіктер өзбек тілінде: тиш-ліп, куруғ-ла, бүк-ла делінеді. Бәрі де бір ғана -.ляжұрнақты. Қ азақ тілінде: қор(ы)- ғ -д м е н қатар қор(ы )-ғ-а-ла, қу-да-ла, тіс-те-ле сияқты күрделі құрамды, яғни -ла, -да аффикстері қайталана қосылып та айтылатындар бар. Қор(ы)- ғ -а сөзі әуелде қөры ғ-ла болғаны даусыз. Олай болса, ко рғ-а тағы -а, -ла екені - көрінеу көзге аян. -а;~ еж ұ р н ақты л ар д ы ң сабақты да, салт та болы п, - л а , - л е ж ұрнақтылары тәрізді келуі бұл байымдаудың дұрыстығын дэлелдей түседі. -ла, -ле ж ұрнағы -а, -е ғана емес, -лы, -лі аф ф иксім ен қатар-/?а, -/>еетістік ж ұрнақтары н да төркіндестіреді. Күрк-ір-е мен күрк-іл-де; бүрқ- ыр-а мен бүрқ-ыл-да т.б. ғана емес, т ы мау-ла мен тымау-ра, мияу-ла, аң-латэрізцес толып жат- қан дәлелдер бар. Өзге жұрнақтар нақты лай қайсы сы н болса да сөз еткенде, бірімен бірінің генетикалық бай- л ан ы сты л ы ғы туы ндап оты рады . С оларды ң ішінен жұрнақтары ортақ (тұлғалас) болудан ба- рып, әр сөз табы негіз болғанмен мағыналасты- ғы да ұқсас туынды түбір етістіктер жасалған жағдайды танытатын топтар бар. Олар: а) -сы, -сі ж ұрнақтылар зат есімнен: батыр- сы, кісі-м -сі; сын есім негізді үлкен-сі, м үләйім - сі, есімш е тұлғалардан күлген-сі, есті-ме-ген-сі; өлі түбірлерден бық-сы, сың-сы, өк-сі, ыңғыр-сыт.б. б) -сы, -сі мен өздік етістің -н арқылы күрде- ленген зат есімнен: жат-сын, жүрек-сін, жер-сін, сын есімнен: мықты-сын, күиіті-сін, есімдік: өзім- сін, өзге-сін, етістік: сүй-сін, түй-сін бұлардан өзге де: аз-сын, көп-сін, қым-сын жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|