Өзге есім негізді туынды түбір етістіктер

384
СОЗЖ АСАМ
Бұл соңғы ж ұрнақтарды ң өздері қосы лған 
создермен етене кірігіп, тұтасып кеткені сонш а- 
лы қ, кей ж ағдайларда есім негіздерінің түбір 
тұлғалары туа түптермен сай келе бермейді. 
Үз-
ын-да
болып, түбір мен ж ұрнақ кескін-келбет- 
тері сақталса, 
үз-а
(ол бізден ұз-а-п кетті), 
үз-ай,
үз-ар
(енді күн ұз-ай -а-д ы , сөз ұз-ар-ы п бара- 
ды) дегендердегі 
үз-
әрі қы сқа (ұзын, ұзақ де- 
генде сақталған), әрі осы қалыптарында дербес 
сөз дәрежесінен айры лған. М ұны ң кері қалпы 
сары, үлы
сын есімдерінен, оны ң туынды түбір 
етістік болғандағысынан аны қ байқалады. 
Сары-
ла
мен 
сарығ-ай
(
Усарғай
), 
үлы -ла
мен 
үл(ы) ғ -
ай
немесе 
егіл-ен
(егіліп жылау, ел-ж і-ре) бо- 
лы п қы сқарған туынды түбір етістік өлі түбір 
кейпін киіп, 
ел-ж і-ре
яғн и күрделі афф иксті 
түрде ғана есім негізді туынды түбір етістіктер 
қатарына енген. Жыл дегенмен тағдырлас. Соңғы 
қолданылуларында: 
жыл-ыс-та, жыл-жы
болып, 
алды ңғы сы есім негізді, соңғы да ел тәрізді олі 
түбірлер санатында танылады.
Кіші
(>кіш ік: ұлы ғ болсаң, кіш ік бол) сын 
есімнің: 
кіші-р
ж әне 
кііиі-р-ей
болып, негізінде 
бірдей м ағы налы ТТЕ -ке айналуында түбір мен 
ж ұрнақтар да ілкі тұлғалары н аны қ танытса, о- 
д -ы р-ай мен о -ж -ы р -ай , б е-з-ір -ей мен бе-д-ір 
(салыст.: 
бедер: бедер-лі, бедер-сіз)-еи, а-д-ыр
(адыр-лы жар)
мен 
а-ж -ыр
(аж ы ры қ-ш өп - осы 
түбірден), олардан өрбіген: 
акыр-ай, ажыр-ай,
сондай-ақ, 
бүк-ш-и
мен 
бүг-ж-и, бүг-е-жек-тетл.
толып жатқан туынды түбір етістіктер қайсысы 
қайсысына негіз немесе орбіген екенін анықтау- 
ға қиы нды қ келтіретіндей өзгерістерге ұш ыра- 
ған.
-ла, -ле
мен соңғы тілдік деректер, олардың 
динамикасына қарап, 
-ла,
-лежұрнағы н озгелер- 
ден соң пайда болған құбылыстар қатарына қосу- 
ға да болар еді.
Мұны онімділігі ж ағы нан 
-ла, -ле
аффиксі- 
нен соңғы
-а,
-етұ л ғал ы туынды түбір етістік- 
терден де аны қ байқауға болады. Бұл ж ұрнақ- 
тылар да кобінесе зат есім, сондай-ақ дыбыстау 
одағайы, дыбыс еліктеу создерінен жасалған ту- 
ынды түбір етістіктерге жатады. Зат есім не- 
гізділердің копшілігі сабақты, одағай, еліктеуіш- 
терден жасалғандар салт етістік болады.
1. 
Мін, сын, өрт
т.б. осылар тәрізді біреудің 
мінін айтып кемшілігін сы нға алу немесе ортке 
дұшар ету жағдайымен байланысты етістіктер 
-а,
-еаф ф иксі қосылып, синтетикалық амалмен са- 
бақты етістіктерге айналады. 
Сын-а, мін-е, өрт-е,
кан-а
(қаны н ішу тәрізді ауыспалы мағы нада),
кау(ы)з-а, ас-а,
сондай-ақ 
түз-е, ки(ы)н-а, жас(ы)к-
а
тәрізді сы н есім н егізд іл ер д е суб ъектін ің
объектіні аталмыш мағыналы қимыл іс-әрекетіне 
дұшар ететін етістіктер тобын құрайды.
2. М ұны ң керісінш е: 
пиязды от-а,
яғн и пи- 
язды оттан (арам шоптерден) арылту мағынасын- 
да айтылатын туынды түбір етістіктер де бар. 
Бала
тіс-е-п жүр
(тісі түсіп жүр - сүтпен шыққан тістің 
орны на тұрақты тістің ш ығуы) деген салт етіс- 
тікте де бардың ж оқ болу процесі беріледі. Кес- 
кен жерден қан ш ығу, коп ш ықса, қансыз-дану- 
ға, қа н -сы р а-у ға ә к е л е т ін
қан-а,
сондай-а
ксу-а л
туынды түбір етістіктері де осы топқа жатады.
3. Ж оқты бар ету, мысалы, ж ақсы лы қ жас-а, 
жаман-дық, рақым жас-а, туған балаға, затқа, ат 
беру, айдар тағу. Мыс.: 
ат-а, тең-е
тәрізділер де
- сабақты етістіктер. Ж иы н жию, ойын ойнау, 
сон д ай -ақ бар нәрселерден бүтін ш ығару т.б. 
мәніндегі: 
жи(ы)н-а, ой(ы)н-а, қүр-а, сүр-а
(езбек 
тілінде сур-у дейді: 
мендан сур-ди -
сұрады) т.т. - 
өз алдына жеке топтағы сабақты етістіктер.
4. 
Бер
етістігімен бүтін жасайтын: 
дем, жүмыс
(дем бер, жұмыс бер) т.б. 
дем-е, жүм(ы)-са,
сон- 
д ай -ақ (несиесін, қары зы н беру) 
өт-е
тәрізділер 
де - сабақты туынды түбір етістіктер.
5. Бос болу, жас 
(неше
ж дс-тддегенде), ғұмыр 
сүру, түн откізу ыңғайында айтылатын 
бос-а, жас-
а, түн-е
мен 
күн-елт
(олмей, күндерді откізіп, 
ғұмырын жалғастыру д.м.) т.т. салт етістіктер бар.
6 . 
Жөн-е, үз-а, жан-а, жол-а, тақ-а, ор(ы)н-а
т.б. оздеріне негіз болған есімдер бағытымен қоз- 
ғалу: алыстау не жақындау немесе тұрақтау етіс- 
тіктерін құрайды. 
Біз-дең үзады, бізге тақап келді,
одан да жақын келу - ж ол-а-улс
гендерде: 3 етістік 
субъектілері бірінде әрі қарай, екінш ісінде бері 
қарай бет алады, үшіншісі - тікелей келу - 
жаз-а,
жол-ық,
ж ол-дя-сдеген дердегіж дя-я-дағы
жан:
үйдің жанына кел
дегендегі 
ж ан
созі.
7. Дауыс, дыбыс ш ы ғару т.б. құлақпен есі- 
тетін сан алуан создер. 
Сылдыр-а, шүлдір-е, был-
дыр-а, сарқыр-а, арқыр-а, дабыр-ла, күркір-е, дүркір-
е, шылдыр-а, қорқыр-а, бырқыр-а
т.т. салт етістіктер 
тобын құрайды.
8. Тұлғалары тап осылар тәрізді: 
солбыр-а,
салбыр-а, балбыр-а, болбыр-а, қолбыр-а, үлбір-е, елбір-
е, жалбыр-а, желбір-е, қолдыр-а, күлдір-е, күлт '-іл-
де, мөлдір-е (мөл-т, мөл-т -іл-де)
т.т. салт етістік- 
тер сол оздеріне негіз болған создер сипатына 
оту әрекеттерін нақтылай танытады.
М ұндағы түбірлер - туынды түбір зат есім- 
дер. Олардың туа түрлері: 
салп, балп, күлт, қолп,
мөлт , елп -
бейнелеуіш создер.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: