– Үкiметтiк партиялар бiрiгуi керек дегенге қалай қарайсыз?

137
тәуiр  iстеп  жүрдi.  Бiр  күнi  жанымдағы  нөкерлерiмдi  ертiп,  зауыттың 
жұмысымен танысуға бардым. Бәрi бет-бетiмен кеткен. Тәртiп жоқ...
– сосын ұрып жiбердiңiз бе?
– Жоқ, бiрақ сiлiкпесiн шығарып тұрып талап еттiм. Менiң осындай 
талапшылдығым  әлдекiмдерге  ұнамайтын  болуы  керек,  сосын 
«Амалбек адам сабайды екен» деп кейбiр әумесерлер пыш-пыш етiп, 
өздерiнiң  «қызметтерiне»  кiрiседi.  Өсек  айту,  сыбырлап  жүрiп  сөз 
тасу – олардың екiншi «қызметi» сияқты. Дүниедегi ең жаман нәрсе 
осы – жоғарыға сөз тасу, өсек айту. Сондай сыбырлақтар пышылдап 
жүрiп, Президентке мен туралы терiс әңгiмелердi тасудай-ақ тасыды. 
Сөйтiп,  менiң  «жаман»  екенiмдi  мемлекет  басшысына  «дәлелдедi» 
де. Қызметтен шеттетiлгенiм де сондай өсек таситындардың «еңбегі» 
ғой.
Бiрде,  тiптi,  мынадай  жағдай  болды.  Құрылыс  министрi  болып 
iстеп  жүрген  кезiм.  Жолда  кетiп  бара  жатыр  едiм,  Президенттiң 
көмекшiсi  телефон  соғып,  Президенттiң  сөйлескiсi  келетiнiн  айтты. 
Жолда сөйлескендi ыңғайсыз көрiп, кабинетке барып, қайыра телефон 
соқтым. Бiраз әңгiмеден соң Президент: «Амалбек, осы сенiң қызметте 
қатар жүрген достарыңның арасында неге жауың көп?» – деп сұрады. 
Жалпы, өз басым «жау», «жаулық» дегендi түсiнбеймiн. Президентке 
де осыны айттым. «Жауым жоқ» дедiм. «Ешкiмге қиянат жасаған адам 
емеспiн. Ал, маған жау болғысы келiп жүргендерге келсек, оның бәрi 
қызғаныштан,  көреалмаушылықтан  туған  әңгiме  шығар»,  –  дедiм. 
Президент  те  «солай  болса,  солай  шығар»  деп  келiскендей  болды. 
Кейiн бiлдiм кiмдердiң сөз тасып жүргенiн.
–  Жамбыл  облысының  әкiмдiгiнен  кетуiңiзге  бизнесмендердiң 
ықпалы болған дейдi, сол қаншалықты рас?
–  Жоқ,  бизнесмендердiң  еш  ықпалы  болған  жоқ.  Керiсiнше,  мен 
үнемi бизнесмендердiң жағында болдым.
1995 жылы 6 қазан күнi облысқа әкiм болып келдiм. Қарашаның 28-
iнде бүкiл облыстағы 900-ге жуық бизнесменді жинап, мәжіліс өткіздім. 
Сол жерде «бизнес ошақтарын алты айда бір-ақ рет, онда да облыстық 
салық  басқармасы  арқылы  ғана  тексерсiн»  деген  шешiм  шығардым. 
Қай  жағынан  алғанда  да,  маған  кәсiпкерлердiң  өкпесi  болмауға  тиiс. 
Ал, қызметтен босату мәселесiне келсек, оның бәрi жала болатын. Оны 
кейiн дәлелдеп шықтым. Ал, әлгi «Казправдаға» шыққан мақала арнайы 
тапсырыспен жазылған. Бiр ғана нәрсе айтайын, сол мақаланы жазған 
Козлов деген қазiр қайда кеттi? Бiлдей бiр мемлекетгiк басылымның 
бас  редакторының  орынбасары,  Тәртiптiк  Кеңестiң  мүшесi  қас  пен 
көздiң арасында жоқ болды, бiр-ақ түнде көшiп кеттi. Ешкiм iздеген де 
жоқ. Оны неге ешкiм iздеген жоқ? Козлов сол мақаланы жазғаны үшiн 

138
пәленбай мың ақша алды. Бiрақ, ертең артының ашыларын бiлдi, бiлдi 
де қашып кеттi. 
–  сiздiң  қызметтен  кетуiңiздi  Өмiрбек  Байгелдiнiң  кадрларын 
«қырқып» тастағаныңызбен де байланыстырады...
– Келген соң жұмыс барысымен таныстым. Байқасам, кадрлардың 
көпшiлiгi бүгiнгi заманның талаптарымен жұмыс iстеуге бейiм емес. 
Сосын  жасы  келiп  калған  ағаларымыздың  бiразын  ауыстыруға  тура 
келді.  Ал,  Өмекеңмен  арамызда  жаман  әңгiме  болған  емес.  Үстiне 
шапан  жауып  аттандырғам,  «орынбасарларымды  босатып  жiбердi» 
деп өкпелесе өкпелеген шығар. Бiрақ, менiң ондай ұсақ-түйек әңгiмеге 
құлақ түрiп жүруге уақытым болған жоқ. Жұмысбасты болдым. Өзiм де 
ұйықтағам жоқ, елдi де ұйықтатқам жоқ. Алғашқы кезде күн-түн демей 
жұмыс iстеуге тура келдi. Тiптi электр жарығы жоқ, шаммен отырып 
жұмыс iстеген де кез де болды, оны жамбылдықтар жақсы бiледi.
– Бiрақ, сiз Жамбыл облысының әкiмдiгiнен «басқа кызметке 
ауысуыңызға байланысты» емес, «қызмет бабын асыра пайдалан- 
ғаныңыз үшiн» кеттiңiз...
– Мен өзiмнiң таза екенiмдi толық дәлелдеп шықтым.
Жамбылға  келгенде,  Шымкенттен  бiр  ғана  Болат  Жылқышиевтi 
алып  келдiм.  Мен  Шымкенттi  басқарып  тұрғанда,  ол  аудан  әкiмi 
болатын. Қолынан iс келетiн азамат. Ал, алдында Президенттен сенiмдi 
үш  адамды  алып  келуге  рұқсат  сұрағам.  Болатты  алып  келгеннен-ақ 
айқай көтердi. Ал, негiзiнде Болаттың тегi Жамбылдан, менiң ешқандай 
туысым да емес.
– Жамбылда әкiм болып тұрғанда серiк қонақбаевты аппарат 
жетекшiсi  етiп  апардыңыз.  кейiн  даңқты  боксшы  Алматыға 
қайтып кеттi. екi боксер шығыса алмай қалған жоқсыздар ма?
–  Шығыспай  қалған  ештеңемiз  жоқ,  өзiмнiң  бауырым  ғой.  Серiк, 
өздерiңiз  бiлесiздер,  дүниежүзiне  аты  мәшһүр  спортшы.  Бұрын 
комсомолда  жұмыс  iстеген.  Сосын,  өзiнiң  туып-өскен  жерiне  келсiн, 
тәжiрибе  жинасын,  әкiмшiлiк  қызметке  аралассын,  үйренсiн  деген 
ниетпен  Жамбылға  шақырғам.  Кейiн  отбасылық  мәселеге  орай 
Алматыға қайтты. Казiр араласып тұрамыз.
– Бiр өңiрден шыққан төрт азамат – қалық Абдоллаев, сарыбай 
қалмырзаев, Зауытбек тұрысбеков және сiз жиi шығыспай калады 
деседi. Шынында да солай ма?
–  Шынын  айтқанда,  мен  бала-шағамның  ортасында,  өзiммен-
өзiм жүрген адаммын. Менiң оларда шаруам жоқ. Кездескенде аман-
сәлемiмiз түзу, той-томалақта кездесiп қаламыз. Сарыбай менi көрсе, 
«көке» деп келiп амандасады. Түнеугүнi Зауытбек 60 жылдық тойыма 
келiп  кеттi.  Тойға  достар  келмегенде,  кiмдер  келедi?  Әркiм  әрқалай 
айта бередi ғой.

139
Жамбылда  әкiм  болып  тұрғанымда,  Зауытбек  Шымкентте  болды. 
Сол  жылдары  Шымкентте  жарық  болмай  қалған.  Жамбылда  ГРЭС 
бар ғой. Сонда кейбiр аузы жеңiл адамдар: «Амалбек пен Зауытбектiң 
арасы  нашар  екен.  Сондықтан  Амалбек  бiзге  ГРЭС-тен  жарық 
бермей отырған көрiнедi», – деп көйiттi. Арандатқылары келдi. Тiптi, 
шымкенттiктер  ереуiлге  шығып,  қала  әкiмiнiң  үйiне  тас  лақтырып, 
Жамбылдың  көлiктерiн  өткiзбей  қойған  кездер  болды.  Сосын  менiң 
басылым  бетiнде  үн  қатып,  «ешқандай  да  араздықтың  жоқ  екенiн», 
«Шымкенттiң жарығының Жамбылдың ГРЭС-iне қатысты емес екенiн» 
айтуыма тура келдi. Ол кезде ГРЭС тоқтап тұрған. Жамбыл облысының 
өзi жарықты Қырғыздан алатын.
– талантты суретшi Бексейiт түлкиевтi таразға алдырып, «Ұлы 
көштi» салдырдыңыз. қасыңызға ертiп жүрдiңiз. сол Бексейiттiң 
жұмбақ қазасы туралы не айтасыз?
– Бексейiт менiң жақыным ғана емес, туған бауырымдай едi. Бiздiң 
ауылдан  Тоқболат  Тоғысбаев,  Ерболат  Төлепбаев  бастаған  19  КСРО 
Суретшiлер одағының мүшесi шыққан. Бексейiт солардың бiрi болатын. 
Талантты едi. Қасыма алдырып, «Ұлы көштi» салдырдым. Мен шетелде 
жүр  едiм,  келсем  Бексейiт  қаза  болыпты.  Қазiр  оның  қазасы  туралы 
ешкiм ештеңе бiлмейдi. Ол тамаша таэквондошы да едi ғой, бәлкiм сол 
тарапта бiр кiлтипан болған шығар.
–  сол  «Ұлы  көштi»  мемлекет  басшысына  сыйлау  үшiн  сал- 
дырдыңыз ба?
– Иә, Президентке сыйлау үшiн арнайы салғызғам. Ондай туынды 
өте  аз,  тiптi  әлемде  санаулы  ғана.  Казiр  «Ұлы  көштің»  түпнұсқасы 
Алматыдағы Президент резиденциясында iлулi тұр.
–  Шымкентте  сiздiң  ұйымдастыруыңызбен  салынған  үлкен 
мешiт бар. Аты да сiздiң есiмiңiзге байланысты қойылған екен...
–  Иә,  бар.  Ол  мешiт  1992  жылы  салынған,  «Амали-Салих»  деп 
аталады.  Мен  сол  жылдары  трестiң  бастығы  болатынмын.  Барлық 
құрылыс  материалдарымен  көмектестiм.  Бұл  –  Қазақстан  тәуелсiздiк 
алғаннан кейiнгi республика көлемiнде салынған алғашқы мешiт. Бiрақ, 
кейбiреулер ол туралы айтқысы келмейдi. Мешiт өте әдемi салынған. 
Құрылыс  жұмыстарын  бастамас  бұрын  Шымкент  қалалық  сәулет 
мекемесі  бастығының  бір  орынбасары  мен  бір  имамды  Орта  Азия 
елдеріне  жіберіп,  эскиз  жасап  әкеліңдер  дедім.  Солар  жасап  әкелген 
эскиздерге  қарап  отырып  керемет  бір  жобасын  жасап  шығардық  та, 
сол  жобамен  салдық  Мұндай  сәулеттік  негізде  салынған  мешіттер 
республикада санаулы ғана.
–  сәулет  туралы  сөз  қозғап  қалдыңыз  ғой,  сiзге  құрылысшы 
ретiнде Алматы мен Астананың қазiргi кескiн-келбетi ұнай ма?

140
–  Өзiм  құрылысшы  болғандықтан,  сәулет,  құрылыс  мәселесi  менi 
толғандырмай қоймайды. Бүкiл өмiр жолым құрылыспен байланысты 
болғандықтан,  бәрiн  көрiп-бiлiп  отырмын.  Астанадағы  ғимараттар 
кiлең  әйнектен,  шеттен  келген  материалдардан  салынып  жатыр. 
Материалдық-техникалық  базасы  бар  ма,  жоқ  па,  әйтеуiр,  лицензия 
алған кез келген мекеме салып жатыр. Сырттай қарағанда, бәрi әдемi, 
бәрi  керемет  сияқты.  Ал,  сол  ғимараттардың  сапасына  қарап  жатқан 
ешкiм  жоқ.  Оны  реттеп  отырған  нормативтiк  құжаттар  да  жоқ.  Осы 
құрылыс мәселесi туралы бұрын да айтып жүргенмiн, сайлаушылардың 
алдында  да  айтқам.  Бiзде  50-60  жылдан  берi  қалт-құлт  етiп  тұрған 
«хрущевкалар» бар. Сол үйлер құлаудың азақ алдында тұр. Егер үкiмет 
дер кезiнде қолға алып, шара қолданбаса, Құдай бетiн аулақ қылсын 
дейiк,  жер  сiлкiне  қалса,  түгi  қалмайды.  Қаншама  мектеп,  аурухана 
бар... Кез келген құрылыс адам өмiрiмен байланысты. Мейлi үй болсын, 
мейлi  мектеп  болсын.  Сондықтан,  құрылысқа  деген  көзқарас  соған 
сай болуы керек. Олай болмағанда, оның арты үлкен қасiретке алып 
келетiнiне менiң еш күмәнiм жоқ. Егер анау-мынау жағдай бола қалса, 
оған  басқа  түгiлi,  Заманбек  Нұрқадiловтiң  агенттiгiнiң  де  әлi  келмей 
қалады. Бұдан басқа да мәселе толып жатыр. Қыстың күнi ешқандай 
талапты сақтамай, қалай құрылыс жүргiзiп жатқандарын өзiмiз көрiп, 
бiлiп  жүрмiз.  Кезінде  осы  мәселенiң  бәрiн  ескере  келiп,  Парламент 
палаталарының  бiрлескен  отырысында  премьер-министр  Даниал 
Ахметовтiң атына депутаттық сауал жолдадым. Ахметов құрылысшы 
болғаннан  кейiн  түсiнетiн  шығар  дегем,  бiрақ,  олай  болмай  шықты. 
Тiптi, депутаттық сауалыма жауап та берген жоқ.
Бiр ғана мысал айтайын. Мына Алматыдағы Жiбек жолы көшесiн 
жауып тастап, үлкен супермаркет салып қойыпты. Құдай бетiн аулақ 
қылсын, егер анау үйлерде өрт болатын болса, айналасына мәшине кiре 
алмайды. Ал, қала әкiмi Храпунов соны бiле тұра, неге ондай шешiм 
қабылдады?  Әлде,  «бiлмей»  қабылдады  ма?  Сейфуллин  көшесiнiң 
бойында «Жерұйық» деген мейрамхана бар. Жаяу жүргiншiнiң жолын 
бiтеп  тастаған.  Оның  артында  кiм  тұр?  Ешкiм  бiлмейдi.  Жалпы, 
әлгiндей кемшiлiктер үшiн кiмдi кiнәлауымыз керек?
–  Жамбыл  облысына  барған  бетте  спортқа  ден  қойдыңыз. 
Ақыры  «тараз»  командасын  бiр  жылда  чемпион  етiп  шығар- 
дыңыз...
–  Ол  кезде  халықтың  ұнжырғасы  түсiңкi  едi  ғой,  сол  бұқараның 
көңiлiн көтеру керек болды.
Алдымен, театрға бардым. Бiрiншi орыс труппасына, сосын қазақ 
труппасына  бардым.  Жағдайларымен  таныстым.  Театр  ғимаратына 
күрделi  жөндеу  жасаттым.  Тiптi,  репетицияларына  дейiн  барып 
қатыстым. Киiм тiктiртiп бердiм. «Қандай мұң-мұқтаждарың бар?» – 

141
деп едiм, «ешқайда шықпай қалдық, гастроль ұйымдастырып берсеңiз», 
– дедi. Бiр айға гастрольге жiбердiм. Сол еңбек еш кеткен жоқ, театр 
Жамбылдың  150  жылдығына  байланысты  республикалық  байқауда 
«Қобыланды» койылымымен «Гран-придi» жеңiп алды.
Сосын, спортқа ден қойдым. Турнир кестесiнде 12, 14-орындардан 
көтерiле  алмай  жүрген  «Тараз»  футбол  командасының  жағдайын 
жасадым.  Жiгiттермен  кездесiп,  жақсылап  әңгiмелестiк.  Олар  маған 
өздерiнiң талаптарын қойды, мен өз талаптарымды қойдым. «Бiрiншi 
орын аласыңдар» дедiм. Жiгiттер айтқан уәдесiнде тұрды, сол жылы-ақ 
бiрiншi орын алды. Қайта мен, сол кездегi экономикалық жағдайдың 
қиындығына  орай  берген  уәдемдi  толық  орындай  алмадым.  Келесi 
жылы екiншi орын алды. Мен футболға барған соң, орынбасарларым 
да, басқа ел де көп жиналатын болды. Тiптi, «Тараз» ойнаған күнi бүкiл 
аппарат көшiп баратын. Одан кейiн «Тараздың» топ басына шыққанын 
көрмеппiн.
–  Шымкентте  тоқтап  қалған  Шәмшi  қалдаяқов  фестивалiн 
Жамбылға әкелiп жалғастырдыңыз. Бiрақ, сiзден кейiн әкiм болған 
сарыбай қалмырзаев: «Әркiм өзiнiң сүйiктi композиторына арнап 
фестиваль өткiзе берсе, не болады?» деп, байқауды жауып тастады. 
көңiлiңiзге келген жоқ па?
–  Келгенде  кандай!  Қатты  ренжiдiм.  Мәселе  Шәмшi  Калдаяқовта 
емес. Одан басқа композиторлар да бар ғой. Бiрақ, бәрiмiз де Шәмшiнiң 
әнiмен  өскен  жоқпыз  ба?  Мен  бұл  фестивальдi  Шәмшi  қайтыс 
болған  соң  алты  айдан  кейiн  ұйымдастырдым.  Ол  кезде  Еркеғали 
Рахмадиев  министр  болып  тұрған.  Менде  бiр  ғана  ой  болды,  ол  – 
ұлттықкомпозиторды бетке ұстап, «Азия дауысына» қарсы айбат шеге 
алатын ұлттық фестиваль өткiзсек деген ой. «Азия дауысының» бiзге 
берiп жатқан түк те тағылымы жоқ қой. Құр әншейiн шоу-бизнес.
Шәмшi фестивалiн алғашқы жылы өткiзгенде, жақын шетелдерден 
келiп қатысты. 1997 жылы нағыз халықаралық фестиваль етiп өткiздiм, 
жетi  елден  келдi.  Ол  үшiн  қаншама  еңбек  еттiк.  Әр  елге  Шәмшi 
әндерi мен оның нотаға түсiрiлген нұсқасын жiбердiк. Ой, қайсыбiрін 
айтасың. Бiраз реттелiп қалып едi, мен кеткен соң фестивальдiң өтуi 
тоқтап  қалды.  Бiздiң  ең  үлкен  ауруымыз  осы,  бiр  басшы  кетсе  оның 
iсiн екiншiсi өлiп бара жатса жалғастырмайды. Керiсiнше, жақсы бiр 
бастама  болса,  соны  жаңа  бағытта,  алдыңғысынан  асырып  орындау 
керек қой. Жоқ, жалғастырмайды.
– Бiраз жыл билiкте жүрдiңiз. Бiрнеше үкiметтi көрдiңiз. сiз қай 
премьер-министрдің ісін жоғары бағалар едіңіз?
– Бiзде ұзақ уақыт отырған премьер жоқ қой. Менiң ойымша, өзіне 
жекешелендiрiп  алу  саясаты  мен  бiрбеткейлiк  жұмысы  болмағанда 
Қажыгелдин iстi iлгерi жылжытуға әжептәуiр қабiлетi бар азамат еді. 

142
Онда бiрiншiден, басқару жүйесiндегі тәжiрибесi аз болды, екiншiден, 
тек өзiне қажет министрлiктермен ғана жұмыс iстеді. Егер Қажыгелдин 
барын салып, адал жұмыс iстегенде тәуiр премьер болар едi...
– сiз қажыгелдинмен көршi тұрдыңыз ғой...
– Иә, көршi тұрдық. Бiрақ, Қажыгелдин де, сол үйде тұратын басқа 
лауазымды  адамдар  да  ол  үйлерiнде  тұрақты  тұрмайтын,  келiп-кетіп 
жүретiн.
– құрылыс министрi болдыңыз, қала басқардыңыз, облыс әкiмi 
болдыңыз. қазiр билiктi аңсамайсыз ба?
–  Алла  әркiмге  әртүрлi  қабiлет  бередi.  Бiреу  жақсы  ғалым,  бiреу 
жақсы сөйлей алады, бiреу ұйымдастырушы. Осылардың үшiншiсiне 
жатам.  Өйткенi,  өмiр  бойы  ұйымдастырушы  салада  жұмыс  iстедiм. 
Өмiрiмдi өндiрiсте өткiздiм. Бiрақ, өмiр болған соң, кемшiлiк болады. 
Ешкiм  де  перiште  емес.  Қателескен  тұстарым  деп  айта  алмаймын, 
кемшiлiк болған шығар...
Парламентте де бiраз акиқатты айтуға шамам келдi. Тiлiм қышып 
тұрады. Бiрақ, сәл қаттырақ сөйлесем, былайғы жұрт «өй, бұл Тшанов 
билiктен кеткеннен кейiн ашынып сөйлеп жатыр» деп ойлайды.
– Үлкен кiсiлердiң көзiн көрдiңiз. сiздi қонаев пен Асқаровқа 
жақын болған деседi...
– Қонаев та, Асқаров та – өмiрге адал болып келiп, адал қалпында 
кеткен  жандар.  Асқаровтың  Шымкентке  жасаған  жақсылықтарын 
оңтүстiктiң  халқы  екi  дүниеде  ұмытпайды.  Асанбай  ағамен  жақын 
араласып тұрдым. Ол кiсiнiң 75 жылдық мерейтойы менiң Жамбылда 
жүрген кезiме дөп келдi. Өзiм тiкелей қолыма алып, өзiм ұйымдастырып, 
өткiздiк.
Ал, Дiнмұхаммед Қонаев – күллi қазақтың маңдайына бiткен ұлы 
адам. Ол кiсi мен үшiн – идеал. Қонаев фәнидiң өзiнен перiште болып 
өттi. Ондай адамдар қазiр жоқтың қасы. Тағдырдың жазуы сол болды 
ма, мен ол кiсiнiң қабылдауында бiр-ақ рет болдым. Алайда, Димекең 
зейнеткерлiкке  шыққаннан  кейiн  араласып  тұрдық.  Туған  күнiнде 
барып тұратынмын. Қазiр кайтыс болған күнiнде шаңырағына барып 
тұрамын. Димекеңнiң қазақ үшiн iстеген шаруасын таңды таңға ұрып 
айтсаң да тауыса алмайсың ғой.
– Жеке көлiгiңiздi өзiңiз жүргiзедi екенсiз, жүргiзушiңiз жоқ па?
– Жоқ, өзiм жүргiзем.
– күзетшiлерiңiз ше?
– Мен күзетшiнi неғылам? Құдайға шүкiр, емiн-еркiн жүрiп-тұрам. 
Бiрақ, қазiр жаппай күзетшi ұстау белең алды ғой, мен ондайға үзілді-
кесiлдi  қарсымын.  Президенттiкi  дұрыс,  ол  ендi  бүкiл  дүниежүзiлік 
нормада  бар.  Үкiмет  басшысын  да,  тiптi,  үкiмет  мүшелерiн  түсiнуге 
болады. Ал, басқаларға не жорық? Қазiр қай мекемеге барса да, тiптi 

143
бiреудiң үйiне барсаң да, алдыңнан күзетшi шығады. Сосын өтiп көр. 
Қит етсе, «бәрi халық үшiн», «халық үшiн жүрмiз» дейді. Сөйтедi де 
сол халықтан өздерiн бөлiп-жарып, күзетшiмен жүредi. Халықтан неге 
жасырынады? Көшеде жүрсе де, жабық ғимараттың iшiнде жүрсе де, 
күзетшi ертiп жүредi. Онысы және бiреу болса жақсы ғой. Қазiргiдей 
техника  мен  технология  дамыған  заман,  көзiңдi  жоям  деген  адам 
күзетшiңмен қосып жойып жiбередi. Ажал келсе, қамалыңа қарай ма?
– Пайғамбар жасына жетiп қалдыңыз. Жақсыны да, жаманды 
да көрдiңiз. Өмiрдегi ең үлкен өкiнiшiңiз не?
–  Өмiрiмдегi  ең  үлкен  өкiнiшiм  –  қапыда  ұлымнан  көз  жазып 
қалғаным. Ата-ана үшiн баласынан айырылғаннан артық қасiрет жоқ 
екен. Жалғыз ұлым – Нұрғалиымның қазасы қабырғамды қайыстырып 
кетті.  Әлi  өзiме  өзiм  келе  алмай  жүрмiн.  Мына  жалған  өмiрде  адам 
баласының өмiрiнен қымбат ештеңе жоқ екенiн түсiндiм. Мына өмiрде 
қандай жақсы іс iстесем де сол балам үшiн, балам елдің алдында ұятқа 
қалмасын деп iстеп едiм. Балама үлгi болсам деп едiм. Тәрбиелесем, 
оқытсам дедiм. Аллаға шүкiр, екi қызым бар. Бiрақ, қанша дегенмен, 
«қыз  –  жат  жұрттық»  қой.  Қыздарымнан  немерелерiм  бар.  Тәуба 
деймiн. «Жоққа – салауат, барға – қанағат». Не iстеймін? Тағдыр солай 
жазған шығар.

144
 «ҰЛттАН БИІк БоЛМАңДАр»
(Қоғам қайраткері, «Халық қаһарманы», армия генералы
Сағадат Нұрмағамбетовпен сұхбат)
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  қазақ  мемлекетiнiң  тұңғыш  Қорғаныс 
министрi қызметiн атқардыңыз. Бұл – Қазақстан тәуелсiздiкке жаңадан 
қадам жасай бастаған кез болатын. Саяси ахуал да шатқаяқтап тұрған 
уақыт. Сондай қысылтаяң кезде ең ауыр салмақ он екi де бiр нұсқасы 
жоқ  әскери  саланы  қалыптастыруға  түсетiнi  белгiлi.  Әңгiмемiздi 
осыдан бастасақ.
сағадат  Нұрмағамбетов:  Дұрыс  айтасыздар,  ол  кезде  жағдай 
өте  қиын  болатын.  Естерiңiзде  болса  1991  жылдың  желтоқсанында 
әйгiлi «Беловеж нуында» кездесу болды. Сонда дүниенi тiтiреткен бiр 
империя таратылды. Сол жылдың 21 желтоқсанында бұрынғы одақтас 
республикалардың басшылары Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысымен 
Алматыдағы  резиденцияда  бас  қосты.  Бұл  жиынға  тек  Грузия  мен 
Балтық бойы елдерiнiң басшылары ғана келген жоқ. Мен сол жиынның 
ортасында болдым. Екi тәулiк бойы әңгiме болды. Республикалардың 
бәрi бiрiмен-бiрi байланысып жатыр. Бiр зауыт анда, бiр зауыт мұнда 
дегендей.  Түйменi  басқа  елде  жасаса,  иненi  басқа  жерде  жасайды. 
Бұл да бiр саясат едi ғой. Н.Назарбаев «саяси тұрғыдан бөлiндiк, ал 
экономикалық  жағдай  қалай  болады?»  деген  сауалды  қабырғасынан 
қойды. Бiр адам орнынан тұрып осы мәселеге қатысты бiр ауыз сөз 
айта  алмады.  Сосын  сол  жылдың  30  желтоқсанында  Н.Назарбаев 
бастап  бiр  топ  адам  Минскiге  бардық.  Мен  ол  кезде  мемлекеттiк 
қорғаныс комитетiнiң төрағасы болатынмын. Нақты бөлiнiс сол жерде 
болды.  Украина,  Молдавия,  Әзiрбайжан  елiнiң  өкiлдерi  «ендi  бiзге 
одақтас әскер керегi жоқ, бүгiннен бастап армия өзiмiзге бағынады» 
деп  әңгiменi  шорт  үздi.  Бiз  бәрiн  асықпай  шешуге  тырыстық.  Бiз 
«Ресеймен бiрiккен армия жасақтаймыз» деген ұсыныс айттық. 
Жанарбек  Әшімжан:  Мұндай  ұсыныс  неге  сiздердiң  тарапта- 
рыңыздан айтылды?
сағадат  Нұрмағамбетов:  Оның  астары  тереңде.  Армияны  өз 
қолыңа  алу  үшiн  бiлiктi  кадрлар  керек.  Ол  кезде  қазақтан  бiр  полк 
командирi болған емес. Ойлаңыздаршы, осыдан кейiн өзге ұлтқа «сен 
бiзге бағынасың» деуге шама бар ма? Мұнда бәрiн сабырмен, ақылмен 
шешу қажет болды. Сондықтан бiз асықпадық. Бiз ең бiрiншi Ресей өз 
армиясын құрсын, одан кейiн бiз құрамыз деген ойға бекiдiк. 
Кейiн ақылдастық, онда сыртқа шығарылмайтын құпия мәселелер 
де  болды.  Әскери  саладағы  күллi  мүлiк-мүкәмал  (бiздегi  мүлiктер 
баяғы  Орта  Азия  әскери  округiнен  қалған)  «ұстағанның  аузында, 
тiстегеннiң қолында» кетпеу үшiн не iстеу керек? Украиндар әр ел өз 

145
антын беру мәселесiн айтты. Бiз «уақытында сiздер ант бергенсiздер, 
сол сақталады» дедiк. «Қазақтар бәрiн алып қоймақшы» деген у-шудың 
басы шыға бастаған, бiрақ халық та, басқа да осы ұсынысқа тоқтады. 
Жанарбек Әшімжан: У-шу қайдан шықты?
сағадат  Нұрмағамбетов:  Әскердiң  өз  iшiнен  шықты.  Бәрi  өз 
елдерiне  кеткiсi  келдi.  Ол  кезде  шендiлердiң  көбi  орыс,  украин, 
белорус  ұлтының  өкiлдерiнен  болатын.  Соларды  тыныштандырдық. 
Президентпен бiрге барлық гарнизондарды аралап шықтым. «Ешкiм 
сендерге  тимейдi,  атақтарыңды,  ақшаларыңды  аласыңдар,  қайта 
ант  бермейсiңдер»  дедiк.  Ендi  не  iстеу  керек?  Астыртын  өзге  елде 
борыштарын өтеп жүрген қазақ жiгiттерiн шақырттық, кейбiрi өздерi 
келдi. Сосын соларды бiртiндеп анда-мұнда қоя бастадық. Ең бiрiншi 
Алматы полкiнiң командирi етiп Әлихан Жарболовты тағайындадық. 
Алматы – астана, бар пәле осы жерден шығуы мүмкiн. Одан кейiн өзге 
жiгiттердi  өсiре  бастадық,  Бақытжан  Ертаевты  дивизия  командирi 
етiп  қойдым.  Ол  бұрын  Германияда  полк  басқарған,  өте  тәжiрибелi 
маман. Түркiменстанда дивизия командирi қызметiн атқарып жүрген 
Мұхтар  Алтынбаевты  алғызып,  оны  әуе  қорғаныс  күштерiнiң 
қолбасшысы  етiп  қойдық.  Ол  уақытта  ұлты  қазақ  генерал  сол  ғана 
болатын. Кейiн әуе күштерiнiң қолбасшылығына Мәсiмовты қойып, 
Алтынбаевты  авиация  қолбасшысы  етiп  қойдық.  Кавказ  жақтан 
жiгiттер келдi. Iрiктеп отырып бәрiн жинадық, сосын Ресейде бiздiң 
жiгiттердi  оқыту  жөнiнде  қолқа  салдық.  Олар  қарсы  болды.  «Күнi 
кешеге дейiн Африканың, Азияның өкiлдерiн оқыттыңдар, бiздi неге 
оқытпайсыңдар»  деп  кесiп  айтуға  тура  келдi.  Дугинин  дейтiн  бас 
штабтың бастығымен бiр тәулiк сөйлесiп, ақыр соңында тек қазақтарға 
ғана  келiсiм  бердi.  Жас  жiгiттердi  Мәскеудегi,  Түркиядағы  әскери 
академияларға  оқуға  жiбердiк.  Осы  Алматыдағы  әскери  училищеде 
80  пайыз  өзге  елден  келгендер  оқитын,  қазақтар  бес-ақ  пайыз. 
Неге? Өйткенi нұсқауды тiкелей Мәскеу беретiн. Сосын училищенiң 
бастығын алып, орнына Тасболатовты тағайындадым. Оған «тек қазақ 
балаларын оқытасың, шамасы келмей жатса үйретесiң» деп астыртын 
мiндеттеуге  тура  келдi,  ол  кезде  полковник  болатын.  Бiрiншi  жылы 
65  пайыз  қазақ  балалары  түстi,  қазiр  училищеде  90  пайыз  қазақтар 
оқиды.  Ал  қазiр  әскери  маман  жетпейдi  деген  мәселе  жоқ,  шетiнен 
генерал болып отыр. Бiз күллi әскери мүлiктi солай сақтап қалғанбыз. 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: