Панда жылаған жаз жанарбек Әшімжан «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының сериясы «Сөздік-Словарь»

146
айтып  жүрмiн.  Генералдық  атақты  кiм  көрiнгенге  тарата  беруге 
болмайды.  Iлгерiде  дивизия  командирiнiң  өзiне  екi  жылға  дейiн 
генералдық  шен  бермейтiн.  Қазiр  әскерде  де,  ҰҚК-да  да,  IIМ-де  де, 
прокуротурада да кiлең жалтыратып генералдық оқа тағып алғандар, 
ол жағын қысқарту керек. Сапаға көңiл бөлу керек қой. Бұл мәселенi 
президент те бiлiп отыр. 
Жанарбек  Әшімжан:  Бәрi  де  салыстырмалы  түрде.  Бiз  бейбiт  ел 
болғанмен жан-жағымыз бiз секiлдi бейбiт емес. Кейбiреулерiнiң бөгде 
ойы да жоқ емес. Мәселен көршi өзбек халқының саны бiзден екi есе 
көп,  ал  олармен  салыстырғанда  бiздiң  қарулы  күштердiң  жағдайы 
қалай?
сағадат Нұрмағамбетов: Не, өзбектер бiздiң жерiмiзге бас салады 
дегiлерiң келiп отыр ма? Бұл – бос сөз. Ел болған соң көз аларту болмай 
қоймайды. Ол түгiлi бiзден қырғыздардың да көңiлi бар ма деп қалам. 
Бiр  басылымнан  қырғыздың  Назарәлиев  дейтiн  әйгiлi  наркологының 
сөзiн  оқып  қалдым.  Ол  «Торғайдың  iргесiндегi  бiр  жердi  баяғы 
кеңестер уақытында сарыбағаштар (оның айтуынша бұл Ақаевтың руы 
көрiнедi) 18 байталға қазақтарға сатып жiберген» деп жазыпты. Күлдiм 
де қойдым.
Бiреуге баға бергенде өте сақ болу керек, өйткенi мұның астарында 
саясат  та  бар.  Мен  өзбектердi  қазақтармен  салыстырғым  келмейдi. 
Оларда  терроризмнiң,  экстремизмнiң  бары  анық.  Сондықтан  әскери 
қуатын арттырғысы келетiн шығар, бiрақ мен оларға баға бермеймiн. 
Ал бiз iрi әскери округтi ұстап қала алдық, қазiр жағдайымыз қалыпты. 
Кадрлар  өстi.  Әскери  реформа  жасалып  жатыр.  Ел  басына  күн  туа 
қалса, бiр қадақ жер үшiн жанын қиятын азаматтар бар. Мен төрт жыл 
Венгрияда  бас  қолбасшының  бiрiншi  орынбасары  болдым.  Ол  кезде 
әскери дайындық күнi-түнi жүргiзiлетiн. Кеңес әскерiне қарсы тұратын 
күш жоқ едi, егер бұйрық бола қалса, бiлмеймiн, бәрiн талқандайтын 
едi. Қазiр мүлде басқа жағдай, сондықтан көп армияның қажетi жоқ. 
Ең тиiмдi жол – стратегиялық одақтас болу. Дегенмен, осы ұлан-байтақ 
жердi ұстап тұру үшiн қай аймақта қандай әскер ұстау керектiгiн бiлу 
керек. Дәл қазiргi жағдайда екi-үш мемлекет жабылса да ешкiмдi жеңе 
алмайды.  Мәселен,  АҚШ  Иракты  жеңдi  дей  аласыздар  ма?  Қанша 
қаржы, күш жұмсады? Соңғы деректер бойынша АҚШ-тың 1560 әскерi 
қаза болды, нешесi жарақаттанғанын ешкiм бiлмейдi. Бiраз мемлекеттi 
көмекке  шақырды,  ақыр  соңында  не  болды?  Испания  әскерiн  алып 
кеттi, ендi Италия, Польша, Украина әскерiн алып кетпекшi. Шекара 
мәселесiн  шешiп  алдық,  ендi  бiз  Ресеймен  әскери  стратегиялық 
әрiптес  болуымыз  керек.  Себебi,  бүкiл  техниканы  солардан  аламыз, 
кадрларымыз да солармен байланысты. 

147
Жанарбек Әшімжан: Парсы шығанағына Қазақстан да өз әскерiн 
жiбердi. Бұл мәселеде кезiнде парламенттiң өзi екiге жарылған болатын. 
Осы әскери қадамның дұрыс-бұрыстығын нақты айтып берсеңiз? 
сағадат  Нұрмағамбетов:  Жалпы,  кiшкентай  соғыстар  болған 
жерде  үлкен  тәжiрибелер  болатынын  ұмытпауымыз  керек.  Қазiр 
ЕурАзЭс-тiң құрамындағы Ресей, Белорусия, Қазақстан, Қырғызстан 
және Тәжiкстан елдерiнiң ұжымдық келiсiмi бар. Мұның бәрi тәжiрибе 
үшiн керек нәрсе. Иракқа әскер жiбермеген ел некен-саяқ. Бұл – үлкен 
саясат. Бiз көпвекторлы саясат ұстанамыз деймiз ғой. Осы тұрғыдан 
келгенде бұл мәселе өзiн-өзi ақтады. Мұның сыртында тәжiрибе алу 
керек дегендей. 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  Ұлы  Отан  соғысына  қатыстыңыз. 
Дүниедегi ең жаман нәрсе – соғыс. Осы аты жаман нәрсенiң сабақ алар 
жағы бар ма? 
сағадат  Нұрмағамбетов:  Бәрi  қираған,  өлген-жiткен,  жылаған-
боздаған  нәрседен  нендей  сабақ  алуға  болады?  Соғыс  уақытында 
барлық  халық  бiте  қайнасып  кетедi.  Достық  күшейедi.  Негiзi  «соғыс 
прогресс  бере  ме?»  –  деген  сауалдарыңның  жаны  бар.  Бiз  мұны 
немiстермен  соғыста  көрдiк.  Олар  соғысқа  мықтап  дайындалған. 
Соғыстан  кейiн  Кеңес  одағы  Германияның  көп  тәжiрибесiн  алды. 
Соғыстан кейiн Қазақстанның өзiнде неше зауыттар салынды? Күлкiлi 
болса да айтайын, егер соғыс болмаса осыншама зауыттар Қазақстанда 
болмас  едi.  Кеңес  өкiметi  салмас  та  едi.  Сол  салынған  зауыттардың 
қазақтарға пайдасы тимесе залалы тиген жоқ. 
Жанарбек  Әшімжан:  Шығысымыздағы  ұлы  көршiмiз  күн  өткен 
сайын әскери қуатын арттырып барады. Сағат санап, сәт санап көбейiп 
жатқан халқының саны анау. Осы арнасынан шiреп келе жатқан күш-
қуатын Қытай мемлекетi келешекте қайда жұмсамақ деп ойлайсыз? 
сағадат Нұрмағамбетов: Бұл үлкен мәселе. Мұндай сауалға мен 
жауап бермеймiн. 
Жанарбек Әшімжан: Үлкен мәселенiң жауабын үлкен азаматтардан 
алсақ деп сiзге арнайы келiп тұрмыз ғой...
сағадат Нұрмағамбетов: Қытай – үлкен ел. Мен Қытайда бес рет 
болғанмын.  Бiрiншiден,  Қытайға  рахмет  айту  керек.  1  миллиард  300 
миллион  халықты  төкпей-шашпай  ұстап  тұрғаны  үшiн  ғана  рахмет 
айтуымыз керек. Бұл – Қытайдың ең үлкен жетiстiгi. Егер соншама халық 
аш-жалаңаш  босып  кетсiншi...  тiптi  елестету  мүмкiн  емес.  Ақылмен 
ұстау жағынан, адам ресурсына ие болу жағынан Қытайдың саясаты 
күштi.  Олардың  ядролық  қаруы  бар,  бұл  ел  ешкiмнен  қорықпайды. 
Ал бiздiң жер асты байлығымыз кiмнiң болса да көзқұрты болатыны 
сөзсiз. Сондықтан ұлы көршiге байланысты саясатты ақылға, сабырға 
жеңдiрген жөн деп есептеймiн. Кiмге болса да сақ қараған дұрыс қой. 

148
Жанарбек  Әшімжан:  Қазiргi  күнi  жұмыр  жерде  түрлi  үлкендi-
кiшiлi  соғыстар  жүрiп  жатыр.  Жалпы,  соғыс  атаулыда  әдiлеттiлiк 
бар ма? 
сағадат  Нұрмағамбетов:  Соғыстың  бәрi  әдiлетсiз,  әдiлеттi 
соғыс  деген  өмiрi  болмайды.  Бiреудiң  жерiне  басып  кiрiп  халқын 
қыра  бастасаң,  бұдан  қандай  әдiлет  iздеуге  болады?  «Әдiлеттi  және 
әдiлетсiз» соғыс деген марксизмнен қалған қағида. Қазiр жер бетiнде 
болып жатқан соғыстардың бәрi әдiлетсiз соғыстар. Шамасы жеткен ел 
етектегi елдi басып-жаншып жатыр. 
Жанарбек  Әшімжан:  Өзiңiздiң  жеке  басыңызға  қатысты  әдiлет- 
сiздiктер болған жоқ па? Мысалы, ұлттық кемсiтушiлiк дегендей. 
сағадат Нұрмағамбетов: Мен 19 жасымда командир болдым, мүлде 
жас  кезiм  ғой.  Маған  бағынатын  адамдар  40-50  жастағы  азаматтар. 
Бәрi соғыстың бел ортасында шыныққандар. Өмiр көргендер, оларды 
бағындырудың қандай азап екенiн сезiнiп отырған боларсыңдар. Мен 
Краснодардан  Берлинге  дейiнгi  шайқастың  барлығын  бастан  кештiм. 
Қаншама адам опат болып кеттi. Иық тiрестiрiп жүрiп соғыстық. Менi 
1945 жылдың қазанында Антонов дейтiн дивизия командирi шақырды, 
ол кезде аға лейтенантпын. «Сен рота командирi боласың» дедi. Мен: 
«Менде  үш  взвод  командирi  бар,  солардың  iшiнен  өте  тәжiрибелi 
Менделевский  жолдасты  ұсынамын»  дедiм.  Антонов:  «Сенiң  ақыл-
есiң дұрыс па, сен әскери адамсың ғой?! Мен оны емес, сенi шақырып 
тұрмын,  болмайды  екенсiң  атамын»  деп  салды.  «Есть!».  Бұрылдым 
да  кеттiм,  соғысты  сол  кiсiмен  аяқтадым.  Небiр  полк,  батальон 
басқарғандар өлiп кеттi. Мен қол астында болған үш полк командирi 
опат болды.
Оқ  пен  оттың  ортасы  болған  соң,  түрлi  жағдайлардың  болатыны 
анық, бiрақ мен жеке басыма осындай әдiлетсiздiк жасалды деп айта 
алмаймын.  Себебi,  республикалардан  офицерлер  өте  аз  болды.  Мен 
тығылып, қашып жүрсем өздерi-ақ атып тастар едi. Мен шабуылдың 
өтiнде болдым, Құдайға мың мәрте тәубә, аман қалдым. Өстiм.
Жанарбек Әшімжан: Ұлы батырымыз Бауыржан Момышұлымен 
қарым-қатынасыңыз қалай болды?
сағадат  Нұрмағамбетов:  Бауыржан  Момышұлымен  Алматыда 
екi-үш  рет  кездестiм.  Менiң  округiме  де  келген.  Проблемалық 
ұрыстардың  қыр-сыры  туралы  әңгiмелестiк.  Қазақ-жiгiттерiн  өсiрiп, 
оқыту  қажеттiгiне  қатысты  бiраз  мәселелер  қозғадық.  Әлгiнде  сiздер 
әдiлетсiздiк туралы айттыңыздар. Небiр әдiлетсiздiктер соғыстан кейiн 
барып  болды.  Мәселен,  соғыс  бiткен  соң  небiр  алтын  асықтай  қазақ 
жiгiттерi  армиядан  кеттi.  Өсiрмейдi,  жағдай  жасамайды.  Көбiне  өзге 
ұлттың  өкiлдерi  көтерiлiп  кеттi.  Шынын  айту  керек,  ондай  алалау 
болды. 

149
Мен  бiр  округте  16  жыл  орынбасар  болып  iстедiм.  Осыншама 
жыл  орыстың  бiреуi  отырған  жоқ,  бәрi  көтерiлiп  кетедi.  Сосын 
«менiң  мүмкiндiгiмдi  пайдаланғыларың  келмесе  мен  де  армиядан 
бiржола  кетем»  дедiм.  Содан  соң  барып  қозғалыс  басталды.  Бiрiншi 
Үндiстанға  жiбермекшi  болды,  сосын  Вьетнамға  дедi,  ақыр  соңында 
Венгрияға  жiбердi.  Кереев  дейтiн  керемет  азамат  болып  едi.  Жоғары 
әскери эшелонда жүрген қазақтардан генерал-лейтенант екеумiз ғана 
болдық. Өте талантты жiгiт болатын. Оны Вьетнамға жiберген. Кейiн 
Вьетнамнан ауырып келiп бiр апта мейманханада жатып қайтыс болды. 
Не болғанын бiлмеймiн.
Жанарбек  Әшімжан:  Сондай  әдiлетсiздiктердiң  бiрi  Бәукеңнiң 
басында да болды ғой?.. Кеңес одағының батыры деген атақ бермедi 
дегендей.
сағадат Нұрмағамбетов: Ол жағын бiлмеймiн. Соғыста болмаған 
адамдар  бұл  мәселенi  түсiне  бермейдi.  Бiр  жерден  бiрдеңенi  оқып 
алады  да,  оны  одан  әрi  қоздатады.  Мен  сiздерге  түсiндiрейiн,  егер 
батыр атағын бермесе, оның орнына Қызыл ту орденiн немесе Ленин 
орденiн бередi. Батыр атағына ұсынылғандар қаншама електен өтедi. 
Оны бiрiншi армияның әскери кеңесi қарайды, ерлiктерiн санамалайды, 
зерттейдi. Құжаттар армиядан өткен күннiң өзiнде үмiткердiң тағдырын 
майданның әскери кеңесi шешедi. Мұның кiлтипаны көп.
Мен  министр  болып  тұрған  кезiмде,  1995  жылы  Ұлы  Отан 
соғысының 50 жылдығы қарсаңында батырлық атақ алуға кiмдер құжат 
жiберген, кiмдер алмаған деген мәселемен Мәскеуге сұрау салғам. Бiр 
жағы  президент  аппаратына  да  деректер  керек  болды.  Сонда  менiң 
алдыма тiзiм келiп түстi. Шымкенттегi Сарыағаш ауданында тұратын 
Меңдiғалиев дейтiн азамат бар, оның баласы да әскери адам, полковник. 
Шығыс Қазақстаннан бiр қазақ бар екен, атын ұмытып тұрмын, кезiнде 
батальон  командирi  болған.  Сосын  Қарағанды  облысынан  Куликов 
деген  азамат  және  Рахымжан  Қошқарбаевтың  тiзiмi  жүр,  бiрақ  осы 
төртеуiне  де  ешкiм  түсiндiрме  бермеген.  Сөйтсек,  батырлық  атақтан 
үмiткерлерге түсiндiрме бермеген себебi – бәрi (Куликовтан басқасы) 
ертеректе ордендермен марапатталып қойған екен. Ал талап бойынша 
орден алғандарға батыр атағы берiлмейдi. Ақыры 50 жылдықта белгiлi 
партизан Қасым Қайсеновке, Куликовқа және батырлығын дәлелдейтiн 
еш құжаты жоқ, әйтеуiр соғыста болған бiр ұйғырға батыр атағы берiлдi. 
Бiз көпұлтты елмiз деп айта беремiз, осы саясат үшiн берiлген де болар. 
Әңгiме  батыр  атағына  тiрiсiнде  қол  жеткiзе  алмай  кеткен  Бәукеңнен 
шығып кеттi ғой. Бұл атақтың сыры осындай.
Жанарбек  Әшімжан:  Әлгiнде  «бiз  неге  көпұлтты  мемлекетпiз» 
деп  айта  беремiз  деген  мәселенiң  шетiн  шығардыңыз.  Осы  әңгiменi 
дамытып айтсаңыз.

150
сағадат  Нұрмағамбетов:  Бiздiң  теле-радио,  газет-журналдар 
таңның  атысынан  кештiң  батысына  дейiн  «бiзде  130  түрлi  ұлттың 
өкiлдерi тұрады» деп сайрайды да жатады. Түсiне бiлген адамға осы 
мақтаныш  па?  Олардың  ата-бабасы  осы  топырақтан  түлеп  ұшып 
па?  Олардың  бәрiнiң  өз  тарихи  отандары  бар.  Ал  менiң  тарихи 
отаным – Қазақстан! Бұл қазақ ұлтының ғана отаны, қалған ұлттар – 
диаспоралар. Менiң Қазақстаннан басқа барар жер, басар тауым жоқ. 
Өлсем сүйегiм осында қалады. Менде Қазақстанда тұратын ұлттардың 
саны мен тарихына байланысты анықтама бар. Қай ұлттың қанша өкiлi 
тұратынына дейiн бiлем, мәселен қазiр басқаны айтпағанда 300 мыңдай 
немiс қалыпты. Қазақтар қазiр 57-58 пайыз, әрине бұл аз. Сондықтан 
«анау не айтып қояды, мынау не айтып қояды» деп тығылып, қорқақтай 
бермей қазақтың мүддесiн ашық қорғау керек. Ұнамағандарға, әнеки, 
есiк ашық. Оларға ешкiм «кет» деп тұрған жоқ, ал осы елде тұрады екен, 
қазақтың мәдениетiн, тiлiн, дәстүр-салтын сыйласын. Өзге ұлттардың 
Қазақстанға  сиып,  тату-тәттi  өмiр  сүрiп  отырғаны  –  қазақ  ұлтының 
қанға  сiңдi  кеңпейiлдiлiгi.  Бiздiң  қазақ  бiрде-бiр  ұлттың  маңдайынан 
шерткен  емес,  керiсiнше  өзiнiң  көзiн  өзi  шұқиды...  Ыру-дыру  болып 
бөлiнiп жүргенi.
Қазақ ұлтының мүддесiн қорғау жолында телеарналар да жан аямауы 
тиiс  қой.  Ұят  та  болса  айтайын,  абыройымызды  әзiрше  «Қазақстан» 
телеарнасы жауып тұр. Ал «Хабар» арнасы, iлгерiде «тек мемлекеттiк 
тiлде  тарайды»  деп  құрылған  «Еларна»  ұлт  мүддесiнiң  бiр  жағына 
неге шығыспайды? Телеарналардың денi бүлiнiп бiттi. Менi «Хабар» 
арнасына сұхбатқа шақырып қалды, сонда арнаның қызметкерлерiне, 
«сұхбатқа  келмей-ақ  қойсам  деп  едiм,  мен  айтпасам  сендерге  кiм 
айтады?» деген оймен әдейi келдiм дедiм. «Ойбай, дұрыс-дұрыс» дедi де 
қойды. Кiмнен және неден қорқамыз? Әрине, қазақ рушылдық болмаса, 
ұлтшылдық  деген  мәселеге  аса  құштар  емес  қой.  Руыңды  бiлгеннiң 
қандай  ұяты  бар,  бiрақ  бiз  рушылдықты  қатты  асқындырып,  кейбiр 
шолақбелсендiлер, тiптi саясатқа айналдырып жiберген жағдайы бар. 
Есiме газеттен оқыған бiр жағдай түсiп отыр. Мына Қырғызстанның 
Таласында екi ру тұрады екен, сол екi рудың бiреуi Ақаевтың әйелiнiң 
руы екен. Майрам Ақаеваның руынан шыққандар бастық болу керек, 
екiншiсi жұмысшылар тобы екен.
Сосын осы руға қатысты тағы бiр жайтты айтайын. Мен бiр жолы 
Шымкентке  барып  қалдым.  Сайлау  кезi  болатын.  Шәй  үстiнде  өзiн 
депутаттыққа ұсынған бiр азамат (атын айтпай-ақ қояйын, ел бiлетiн 
азамат)  «сiрә,  мен  депутат  бола  алмайтын  шығармын»  дедi.  «Неге?» 
деймiн  ғой.  Сөйтсем,  «менiң  қолымнан  келмейдi  емес  келедi,  бiрақ 
менiң руым мұнда аз» дейдi. Бұл дұрыс емес. Қазақстан – қазақ ұлтына 
ортақ  отан,  нағыз  қайраткер  азамат  қай  аймақтан  болсын  халықтың 

151
қолдауына  ие  болуы  керек.  Рудың,  тайпаның  қолтығына  барып 
тығылып,  елдi  бетперде  қылып  арандатқанды  қою  керек.  Мәселен, 
Тоқтар Әубәкiров мандатты Қызылордадан жұлып түстi ғой. Азамат! 
Сондықтан қазақ баспасөзi осындай iндеттерге қарсы күрессе, дұрыс 
болар едi.
Жанарбек  Әшімжан:  Мемлекеттiң  әскери  қанаты  қалыптасу 
кезеңiнде  сiз  президенттiң  қасында  болдыңыз.  Қазiр  сiзге  мемлекет 
басшысы хабарласып, ақыл-кеңес сұрап, ой бөлiсiп тұра ма?
сағадат Нұрмағамбетов: Президентпен жылына бiр рет кездесiп 
тұрамыз. Өте ашық кiсi. Ара-тұра домбыра тартып, өлең айтып қояды. 
Сөйлеп отырған адамның сөзiн бөлмей аяғына дейiн тыңдайды. Өзiнiң 
де ақылы жетедi ғой. Ол кiсiнi мен көп жылдан берi бiлемiн. Жұмыс 
мәселесiнде өте қатал. Президенттiң маған ұнайтын қасиетi – алдына 
барғанда амандық-саулықтан кейiн бiрден iске кiрiседi. Бiрден шешiлуi 
тиiс  мәселенi  қабырғасынан  қояды.  Талап  етедi.  Дұрысын  дұрыс 
дейдi, қатесiн қате дейдi. Ал кейбiреулердiң қабылдауында отырасың, 
ортаңқол қызмет – қолдың кiрi, бiрақ өзiн мемлекет басшысы секiлдi 
сезiнедi.
Қазiр ендi елорда Астанаға көшiп кеттi, бiрақ былтыр 80 жылдығымда 
өзi арнайы телефон шалып, құттықтады. Емен-жарқын сөйлестiк. Ол 
кезде Астанада мемлекет басшыларының басқосуы болып, тойға келе 
алған жоқ.
Жанарбек Әшімжан: Жоғарыда ұлттық мүддеге байланысты, кей- 
бiр  иi  қанбай  тұрған  мәселелердiң  шетiн  шығардыңыз.  Сол  түйткiл- 
дердi президентке айттыңыз ба? 
сағадат Нұрмағамбетов: Ол жағдайларды президентке құлаққағыс 
қылмаппын. Басқа жерлерде айтып, үн қатып жүрмiн ғой.
Осы ретте мына жағдайды да айта кетейiн. Қазiр билiкте отырған 
шенеунiктердiң көбi қазақша сөйлемейдi. Теледидарды қосып қалсаң, 
шүлдiрлеп  орысша  сөйлеп  отырғаны.  Ана  тiлiнде  сөйлегiсi  келмей 
кердеңдейтiндердiң бәрiн суретiмен жариялап, «кеше кiм болдың, бүгiн 
кiмсiң?» деп алқымдарынан алу керек. Олардың көбiнiң әке-шешелерi 
кешегi  қарапайым  шаруа  адамдары.  Ауылдың  айран-iркiтiне  семiрiп, 
ақыр  соңында  өз  ұлтына  мұрнын  шүйiрiп  жүрген  жiгiттер  аз  емес 
қазiр. Мен өзiм Ақмола облысынанмын. Бiздiң ауыл Қосым және Ағаш, 
Көл,  Қосайдар  деген  таза  қазақ  ауылы  болатын.  Бiр  кездерi  шешiм 
шығарып солардың бәрiн қосып колхоз қылып, бәрiн күшпен орыстар 
орналасқан селоға көшiрдi. Тұрғаны тұрды, тұрмағаны быт-шыт болып 
кеттi. «Байсың деп» малдарын тартып әкеттi. Халық қырылып қалды. 
Бiз сондай зобалаңды көрiп өстiк. Мен халықпен көп кездесiп жүрем, 
шетелдерде  боламын.  Қазiр  кейбiр  кеуде  соғып  жүретiндерге  таң 
қаламын.  Осынша  дүниенi  өздерi  жасап,  қалыптастырып  қойғандай 

152
жүредi.  Олар  бұған  дейiнгi  ұрпақтың  жасап  кеткендерiн  пайдаланып 
отырғандарын ұмытпасын. Ептеген байлығы бар азаматтар халықтан 
алыстап барады. Бұл – барып тұрған ақылсыздық. 
 «Қазақстан наркомдары» дейтiн кiтап бар менде. Соған көз салсаңыз 
соғысқа  дейiн  наркомдардың  30-40  пайызы  қазақ  ұлтының  өкiлдерi 
болатын. Мен 1945 жылы Берлиннен Қазақстанның 25 жылдық тойына 
(бұл кеңестiк тарихтың ойлап шығарғаны) келдiм. Сонда мен қазақтың 
қайраткер  азаматтарын  көрдiм,  әңгiмелестiм.  Ұлты  үшiн  жанын 
құрбан ететiн жiгiттер едi. Қазiргi жас жiгiттер олардың пұшпағына да 
тұрмайтындай әсер қалдырады. Халықтан қашып жүретiн шенеунiктер 
менi түрлi ойға жетелейдi. Мен өзiм 54 жыл армияда болдым. Қазақша 
оқығам жоқ. Қалың орыстың ортасында өстiм. Керек десең, түстi де 
орысша көресiң. Мен де «әскери адаммын ,қазақшаға нашармын, бiрден 
орысшаға  көшейiк»  деп  сендерге  бұлдансам,  бұл  нағыз  сорлылық 
болар едi.
Жанарбек  Әшімжан:  Осыдан  ай  ғана  бұрын  Қырғызстанда 
төңкерiс  болды.  Қырғызстан  әскерi  халыққа  еш  қарсылық  көрсеткен 
жоқ.  Сiз  әскери  адамсыз.  Талай  операциялардың  басында  болдыңыз. 
Жалпы, сондай толқуларды әскери күшпен басып-жаншу қаншалықты 
әдiлеттi деп ойлайсыз? 
сағадат  Нұрмағамбетов:  Қырғызстандағы  жағдайды  тоқтатуға 
болатын  едi.  Ақаев  қашып-пыспай  халыққа  бару  керек  едi.  Өзiнiң 
халқы өзiнiң президентiн өлтiре ме? Халықпен келiсiмге келiп, сайлау 
әдiлетсiз өткен жерлерде қайта сайлау өткiзу керек едi. Бұл – Ақаевтың 
ең басты кемшiлiгi.
Жалпы,  үкiмет  үйi  мен  президент  резиденциясын  қорғай  алмаған 
деген  не  деген  сұмдық.  Ол  қандай  басшы  екенiн  бiлмеймiн.  Қандай 
ақылы бар басшы елiн, отанын тастап қашады?
Жанарбек  Әшімжан:  Сiз  1986  жылғы  оқиға  кезiнде  Алматыда 
болдыңыз ба?
сағадат  Нұрмағамбетов:  Ол  бiр  алмағайып  күндер  едi  ғой.  Ол 
кезде мен «Есентукийде» демалып жатқанмын. Кешке қарай демалатын 
бөлмемiзге  келдiк.  Бiр  уақытта  хабар  келiп  жеттi.  Үйге  телефон 
шалайық десек, «Алматымен байланыс» жоқ дейдi. Ендi не iстеу керек? 
Әрине, елге қайту керек. Алматыға билет жоқ, әдейi iстеп қойған ғой. 
Үшiншi  күн  дегенде  елге  зорға  жеттiк.  Келсек,  бәрi  тынышталып, 
басылып қалыпты. 
Жалпы, қазақ халқымен дұрыстап сөйлессе, ол да болмайтын едi. 
Халықтың  ашу-ызасы  ақтарылып  түспес  едi.  8  миллион  халықтың 
iшiнде  ел  басқаратын  қазақтың  бiр  ұлы  тумап  па?!.  Мұның  бәрi 
Мәскеудiң  саясаты.  Бiрақ  сол  Желтоқсан  оқиғасы  бүкiл  Кеңестер 
одағындағы республикалардың бәрiне сабақ болды. Ол шақ қазақтың 
басына бабалар рухы келiп қонақтаған кез едi ғой...

153
«қАЛАМгер АқИқАт ҮШiН кҮресеДi...»
(Қоғам қайраткері, көрнекті ақын-драматург  
Нұрлан Мырқасымұлы Оразалинмен сұхбат) 
Жанарбек  Әшімжан:  Сiздiң  таяуда  Алматыдағы  резиденцияда 
мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың қабылдауында болғаны- 
ңыздан хабардармыз. Әңгiменi сол кездесуде қозғалған мәселелерден 
бастасақ...
Нұрлан  оразалин:  21  мамыр  күнi  елбасы  менi  Қазақстан 
Жазушылар  одағының  төрағасы  ретiнде  қабылдады.  Әңгiме  өте 
жылы шырайда өрбiдi. Кесiп айтайын, қабылдау барысында алабөтен 
бiреулердiң үстiнен ғайбат айтып, уақытымды текке жоғалтқаным жоқ. 
Әдеби  кеңiстiкке,  құрылтайға  дайындық  барысына  байланысты  ойға 
алған мәселелердi рет-ретiмен баяндап бердiм.
Өткен  жылы  «Қазақ  әдебиетiнде»  жарияланған  әдебиет  туралы 
сұхбаты  президенттiң  iшкi  қажеттiлiгінен  туған  нәрсе.  Одан  берi 
де  бiршама  уақыт  өттi.  Жалпы,  қоғам  дамуы  iрi  тұлғалардың  түрлi 
құбылыстарға деген көзқарасының жиынтығынан құралатынын анық 
сезiнуiмiз керек.
Мен өз тарапымнан Жазушылар одағының басынан кешiп жатқан оң 
өзгерiстермен бiрге, проблемаларын да айттым. Әсiресе, соңғы кездерi 
жиi  айтылып  жүрген  әдебиеттi  дамытудың  ұлттық  бағдарламасы 
жөнiнде  кешендi  түрде  сөз  болды.  Сондағы  қадау-қадау  мәселелерге 
қатысты  президент  өз  пiкiрiн  бiлдiрдi.  Әдебиеттiң  өркендеуiне 
мұрындық  болатын  осындай  бағдарламадағы  мақсатымыздың  тым 
болмағанда  60-70  пайызы  жүзеге  асып  жатса,  үлкен  жеңiс  болар 
едi.  Сол  кездесуде  осындай  iшкi  сенiмiме  қанат  бiткендей  болып 
шықтым.  Әсiресе,  жастар  әдебиетiне  қатысты,  жас  қаламгерлерге 
қамқорлық,  «жаңа  кезеңдегi  жаңа  әдебиет  қалай  болу  керек?»  деген 
мәселе  төңiрегiнде  көп  ой  қозғалды.  Әңгiме  барысында  президент 
конституциялық өзгерiстерге орай қаламгерлердiң көзқарасына аса мән 
беретiнiн аңғартты. Расында Елбасы президенттiк құзiретiнiң бiразын 
парасатты  түрде  парламентпен  бөлiсуi  ел  күткен  жағдай.  Мен  бұл 
мәселеге қатысты негiзгi ойымды жеткiздiм ғой деп ойлаймын.
Жанарбек  Әшімжан:  Ал  мемлекет  басшысымен  кездесуде  Жазу- 
шылар одағының ХIII құрылтайы жайлы сөз болды ма?
Нұрлан оразалин: Құрылтай жайлы әңгiме болды. Қашан, қайда, 
қалай өтетiнiн тәптiштеп сұрады. Елдегi жазушылардың саны, олардың 
ұлттық құрамы туралы да әңгiме болды. Сосын құрылтайдың берекелi 
және  түсiнiстiк  жағдайында  өтсе  деген  тiлегiн  жеткiздi.  Әрине, 
әдеби  көзқарастардың  келiспеушiлiгi  ұдайы  болып  тұрады,  соның 
өзi  шығармашылық  мүддеде  тоғысып,  миллиондаған  аудиторияның 

154
алдында бет тырнасып, бiр-бiрiңдi жығып берiп жатпай, жазушылардың 
абырой-беделiн көтеретiн құрылтай болса деген ниетiн жасырмады. 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: