Арнаулы бiлiм министрлiгi

 
 
 
106
  Айдаттың жалғыз бауырым- Исатайды 
  Сенен де қалмақ жақсы шүлдiрлеген. 
  …Па, шiркiн, Исатайдай адам тумас, 
   Қас итсiң қасыңа да адам жуымыс. 
   Ел ұстап, жұрт билейтiн қылығың жоқ. 
   Хан емес, қас қатынсың, мұндар, қу бас. 
Ақын  аға  сұлтанға  қашалықты  жиренiшпен  қараса  да,  ел  қамқоры  
Исатайға  келгенде,  оған  соншалықты  ыстық  ықылас,  туыстық  махаббатпен 
емiрене сөйлейдi: 
               Сағынам ауызға алсам Исатайды, 
               Ер тумас ел бағына ондай сайлы. 
               Қарадан халқы сүйiп «ханым» деген, 
               Жiгiт ед төрт тұрманы түгел сайлы. 
               Исатай дiлмар едi топтан озған, 
               Нар едi байтерекке басын созған… 
               Мiнезi толқушы едi толған айдай, 
               Ер едi, құтым едi, о дариғай! 
               Исатай – ел еркесi, ел серкесi, 
               Бiр мен емес, алашқа жайлым едi…  
Шернияз  Исатайдың  халқы  үшiн  жанын  пида  еткенiн  мақтанышпен 
жырлайды.  Ақынның  өз  өлеңiнде  «жаман»  деп  кiмдi  айтатыны  да  түсiнiктi. 
Баймағамбетке өзiнiң бұл пiкiрiн ол былайша баяндайды. 
   Жаман ой өте алмайды жабындыдан, 
   Барақтай ұл туар ма табындыдан. 
   Исатай жаудан өлсе, шаһит өлдi, 
   Үйде өлер сендей жаман қағындыдан. 
Шернияздың жүйрiк ақын  болғанын оның Баймағамбет үйiнде отырып 
айтқан  астарлы,  мысқылға  толы  өлеңi  дəлелдейдi.  Ол  Баймағамбеттiң 
қыздарын  мақтағаны  сұлтанның  өзiн  мақтағаны  сияқты  жеңiл-желпi 
сөздермен желбауыздап өте шығады. 
   Байеке, сiздiң қызда жаман бар ма? 
   Сiздiң қызды жаман дер заман бар ма? 
   Еркек болса əр елге хан болғандай, 
   Əйел қылған аллаға амал бар ма?  
Өлеңнен  мысқыл,  кекесiн  жорта  мақтау  түрiнде  айтылған  мағынаны 
аңғарамыз. Баймағамбеттiң əйелi туралы айтары да осындай: 
          Шерiңнiң сөйлер сөзге желгенiн ай, 
          Шүкiр қылдым алланың бергенiне ай. 
          Жұмақтың сипатындай дəл айбаты, 
          Ханымның келбетiнiң келгенiн ай. 
Ал  ханның  қызы  мен  əйелiн  жамандағанда,  оның  мақтауы  мен 
жамандауы  екi  басқа  шабыттан  шыққан  өлең  екенiн  танимыз.  Бiрiн 
амалсыздан  сипай  салды  айтқан  «мақтау»  десек,  екiншiсiн  ақынның  нағыз 
сынауы, сатирасы, əшкерелеуi деймiз. 
              Байеке, заманыңда тасуың ай. 

 
 
 
107
         Шерiңнiң сөйлер сөзге асуын ай. 
               Ханымның бойы аласа, мұрны қайқы, 
               Көп мiнген мегежiннiң қашырындай. 
               Көк иттей күшiктеген құнжың қағып, 
               Жататын шығар тыр-тыр қасынып ай.  
Адамның  əдетiн,  мiнi  мен  мiнезiн  бiрден  байқап,  оны  дəл  бағалайтын 
тамаша тапқырлығы бұл сөздерден айқын көрiнедi. 
Сондай-ақ  Шернияздың  бiрнеше  термесi  бiзге  мəлiм.  Сонымен  бiрге 
бiрқанша  қысқа  қайырылатын  өлеңдерi,  арнаулары  да  бар.  Бұл  терме-
толғаулар Шернияздың тек жай, қарапайым ақын емес, өмiрдi кеңiнен шолып, 
оған  баға  бермек  болған,  өзiнше  пiкiр  айтуға  ұмтылған  ақын  екендiгiн 
бiлдiредi. 
                  Аттан аттың несi кем, 
                  Өзi тарлан көк болса, 
                  Ерден ердiң несi кем, 
                  Хандардан ханның несi кем, 
                  Халыққа  əдiл  ерiк  болса,-  дегендей  риторикалық  сұраумен 
термелеп  келедi  де,  өзiнiң  бақылауынша  қорытынды  пiкiр  де  айтады.  Осы 
термесiнiң бiр жерiнде: 
                     Ай, жiгiттер, жiгiттер, 
                      Жердiң жүзiн қарасаң, 
                      Мұнша неге кең болған. 
                      Жетi мүше денемiз 
                      Бiр бiрiне тең болған. 
                      Төрт аяқты хайуандар 
                       Неге адамнан кем болған? 
                       Жарық үшiн күн болған, 
                       Тыным үшiн түн болған,- деп түйедi. 
Сонымен  қатар,  ақын  өмiрдiң  бiр  қалыпта  тұрмай,  өзгерiп 
отыратындығын  да  аңғартады.  Өмiрдiң  əрдайым  өзгерiп  отыратындығын 
аңғару ауыз əдебиетiнде де, өзге ақын-жырауларда да кездеседi. 
                     
                     Болжалды күн болғанда, 
                     Бұл дүниеде кiм қалған? 
                      Батыр өткен шабынған, 
                      Жүйрiк өткен шабылған. 
                      Сұлу өткен жағынған, 
                      Кербез де өткен қағынған, 
                       Не жайсаңдар өтпеген, 
                       Озаған жүйрiк табынан,- деп келтiредi. 
Шернияз  аз  да  болса  ескiше  оқыған,  хат  таныған  адам.  Əкесi –
Жарылғас  молда  делiнедi.  Бiрақ  Шернияз  өлеңдерiн  жазып  шығарған  ақын 
емес,  ауызша,  керегiнде  жанынан  тез  шығарып  айтуға  бейiм  болған.  Өлеңдi 
тез  шығаруы  жағынан  алсақ  та,  тiлi  жағынан  да,  айтыстарында  қодлданған 

 
 
 
108
əдiстерi  жағынан  да  Шернияз  өлеңдерiнде  суырып  салмалық  дəстүр  берiк 
сақталады. 
Шернияздың  өз  кезiндегi,  өзiнен  бұрынғы  ақындардан  бiр  ерекшелiгi 
өлеңдерiндегi  поэтикалық  тiлiнiң  ерекшелiгiнде.  Онда  тамаша  теңеу, 
метафора, эпитеттер молынан ұшырасады: 
                          Шаншатұғын найзадай, 
                          Қылтың еткен жиырма бес. 
                          Шабатұғын қылыштай, 
                          Жылтың  еткен  жиырма  бес,-  деген  жолдардан 
метафораның ұлғайған түрiн де, жай түрiн де кездестiре беремiз. 
Сонымен бiрге Шернияз - юморист ақын. Сондықтан оның поэтикалық 
тiлiнде, сөздiгiнде ирония, сарказмдер жиi ұшырайды. 
 Байеке, сiздiң қызда жаман бар ма? 
 Жамандар бiз байғұста заман бар ма? 
 Жамандығы бойынан табылғандай 
  Ауызым бармай тұр ғой жамандарға. 
  Еркек болса бiр елге хан болғандай, 
  Əйел қылған аллаға амал бар ма? 
 Орынбор сiз салдырған қалалары, 
 Ақылға бəрi бiрдей даналары, 
  Өңшең абзал баланы таба берген. 
  Бұлардың  қандай  екен  аналары?..-деп,  Баймағамбеттiң  əйелiн, 
қыздарын  сырт  жағынан  қарағанда  мақтап  тұрған  тəрiздi  көрiнсе  де, iшкi 
мазмұны бұған керiсiнше келiп тұр. 
Шернияздың əйелi өлiп, өзiнiң бала-шағаларымен отырғанда, бiр сыйлы 
қонақтар келiп қонады. Қызы қонақтарға қойдың қолын асады. Қонақтар оған 
риза  болмай,  өзара  күңкiлдесiп: «Шернияздан  бала  тумаған  екен»  дейдi. 
Шернияз оны сезiп қалып: 
          Қонағым, балалар бiлмеген соң қол асыпты, 
          Асса да бала қолды мол асыпты. 
          Дүниеге қолдан бұрын сан келмейдi, 
           Асса  да  бала  қолды  жол  асыпты,-  дептi.  Шернияздың  əзiл-
қалжың  өлеңдерге  де  тапқыштығын,  тез  шығаратындығын  дəлелдейтiн 
өлеңдерi көп. 
Шернияз  бұдан  бiр  жарым  ғасыр  бұрын  өмiр  сүрсе  де,  оның 
өлеңдерiнiң  қазiргi  ұрпақ  үшiн  де  мəнi  зор.  Өйткенi,  ол  өз  кезiндегi  қара 
халықтың мұңын жырлап, шаруалар көтерiлiсiн басқарған, халыққа қамқоршы 
болған батырларды дəрiптедi. Күлдiргi, сатиралық өлеңдердiң шеберi, ұстасы 
ретiнде тамаша өлеңдер қалдырды. Сондықтан да ол əдебиет тарихынан тиiстi 
орын алады.    
                                 
     
 
                             

 
 
 
109
                           Сүйiнбай Аронұлы 
                                               (1822-1895) 
Сүйiнбай  Аронұлы 1822-жылы  Алматы  облысының  Жамбыл 
ауданындағы  Қарақыстақ  ауылында  туылып, 1895-жылы  сексен  үш  жасында 
қайтыс  болады.  Ақын  қаршадайынан  əн  мен  жырға,  өлеңге  ықыласты  болып 
өсдi.  Ол  өзiне  дейiнгi  ақын-жыраулардың  шығармаларын,  эпос,  лиро-
эпостарды  айтумен  бiрге,  атақты  «Манас», «Шахнама», «Тотының  тоқсан 
тарауы», «Көрұғлы»  басқа  да  шығыстық  сарындағы  дастандарды  көп  бiлген. 
Оларды өзi ұғып қана қоймай, ел арасына кеңiнен таратушы да болған. 
Ақын  жастай  жетiм  қалып,  шер  көкiрек  болып,  байлардың  қойын 
бағады. Ол Шойбек деген мырзаға қатты ашынып былай дейдi: 
              Менiң тұр қолды-аяққа тұрғым келмей, 
              Қойды ғой қойыңа да қырғын келмей. 
              Аузымнан түйдек-түйдек шыққан сөздi, 
              Не  дейiн,  сөз  кестесi  өлең  демей,-десе  бұл  өлеңде  өнерлi 
жастың сыры, көзi ендi ашылғалы тұрған жырдың лебi еседi. 
Сүйiнбайдың  қабырғасы  қатпаған  он  жасында  əкесi  қайтыс  болып, 
жетiм қалғаны анық. Бұл жөнiнде Қожахмет ақынның: 
                 Сүйiнбай он жасында қалды жетiм. 
                 Жылаумен секпiл басқан екi бетiн. 
                 Жетiмдi жетiлдiрiп,жүйрiк еткен, 
                 Алланың  көрмеймiсiң  құдыретiн,-  деп  айтуынан  көремiз. 
Алайда  ол  жетiммiн  деп  жасымаған.  Қой  соңында  жүрiп  ақ  домбырасын 
тартып, өлеңiн айтып, көңiлiн көтерген. 
Ақын  тек  қана  шындықты  сүйдi,  шамасы  жеткенше  iстiң  ақиқатын 
айтты. Қатыгез, дүниеқоңыз, сараң, қайырымсыз адамдарға жаны төзген емес. 
Қолынан  келгенше  кедей-кепшiктiң  сөзiн  сөйлеп,  жоғын  жоқтады,  бай-
шонжарлардан  олардың  кеткен  есесiн  алып  беруге  тырысып  бақты. 
Феодалдық  дəуiрдiң  ру  аралық  тартысын  сынап,  төрелердiң  iс-əрекетiн  ащы 
мысқылмен  айта  бiлдi.  Бiз  оның  əлеуметтiк  iшкi  қатынастарды  сынап  айтқан 
мұндай өлеңдерi қатарына «Сөк төренiң баласы хан Абылай», «Момын малын 
зұлымға  алып  берiп», «Төрт  биге», «Көз  жасы», «Сарыбайға», «Мақсұтқа» 
сияқты өлеңдерiн атасақ та жеткiлiктi. 
Сүйiнбайдың  бiраз  өлеңi  əйел  теңсiздiгiне,  оның  бас  бостандығына 
арналған. Ол екi жастың сүйiп қосылуын аса бiр бейiл-берекелi, келiстi мəселе 
деп  ұққан.  Сүйiспеншiлiк  ешбiр  алтын-күмiске  сатылмайды,  махаббаттан 
мөлдiр,  одан  асыл  дүние  болуы  мүмкiн  емес.  Сондықтан  да  екi  ғашықты 
қосудан  артық  сауап  iс  жоқ.  Егiз  бұлақтай  мөлдiреп,  егiз  гүлдей  үлбiреп 
тұрған қос асық жандай аяулы адам болар ма жер бетiнде»,- деп жырлай келiп, 
қызын Бəзiл деген сүйген жiгiтiне бермей, қалың малға сатпақ болған Қоспан 
деген кiсiге төне қарап, былай дейдi: 
                                       Сүйiнбай айтқан сөзден тайып па едi? 
                                       Кедейлiк Бəзiл жасқа айып па едi? 
                                       Қыздарын қалың малға матап берiп, 
                                       Атаң сенiң Тайторы байып па едi?! 

 
 
 
110
Бұл өлең жолдарынан мынадай екi жайды ұғуға болады: Бiрiншiден от-
жалындай  өртенiп  тұрған  қос  ғашықты  қанатының  астына  алып,  паналатпақ 
болған лирикалық қаһарман ниетiн танысақ, екiншiден өзi де жоқтықтың ауыр 
азабын  шегiп  жүрген  ақынның  кедей-кембағалға  сөзiмен  де, iсiмен  де  араша 
түскенiн байқаймыз. 
Сүйiнбай  шығармаларының  iшiнде  өзiнiң  мəндiлiгiмен  ерекше  көзге 
түсетiнi – оның Тезек төремен кездесiп, дидарласуы. 
 Тезек Төре, 
 Елден жылқы қоймаған кезеп төре, 
 Тентек пенен телiнi тияд десе, 
 Өзiң  ұрлық  қыласың  əттегене,-  деген  жерi  ең  уытты  айтылған, 
əшкерелеу сипаты анық жолдар. Ел сүйетiн Сүйiнбайға Тезек қылыш көтерсе 
де, оны шаба алмасы анық, қайта «мынау өлеңiң елге жайылып кетпесiн» деп 
кешiрiм  сұрапты.  Төренiң  жiгiттерi  бiр  ат  əкеп,  ақынға  тартқанда,  ақын  атқа 
қарап тұрып: 
                      Тезек ау, мынау атың сары ат екен, 
                      Қатып қалған кiрпiгi қара ат екен. 
                      Көкжал Барақ қашқанда қуып па едiң, 
                      Жетi атаңнан берi қарай бар ат екен,-деп өлеңдетiп кетедi. 
Ғалым  М.Жармұхаммедовтың  зерттеуiнде: «Атақты  Сүйiнбай  келген 
күнi  Тезек  төренiң  тақымы  кеппейтiн  екi  ұрысы  бiрдей  қолға  түсiп,  қара 
жамылып  отырса  керек.  Бiр  қағарлық  ақындығы  бар  Тезек  төре  «Ордаға 
рұқсатсыз  кiрдiң»  дегендi  сылтауратып,  Сүйiнбайдың  ат-тонын  олжа  ету 
мақсатымен: 
              Осындай хан атамның хандығы бар, 
              Ескiнiң сол себептi жарлығы бар, 
               Тiнтушiдей ордаға басып кiрiп, 
               Ажалына  асыққан  байғұс  мұндар,-  деп  табан  астында  бəле 
салыпты», дейдi. 
Сонда ақын: 
              Хан Тезек, келiп едiм көрейiн деп, 
               Сəлемiн пайғамбардың берейiн деп, 
               Екi бiрдей ұрыңыз қолға түсiп, 
               Хан  ием,  отырмысың  өлейiн  деп,-  деген  ащы  мысқылға  толы 
жауабын қайтарады. 
Ақын  ұрлық  пен  пара  төрелердiң  кəсiбi  болып  алды,  бұл 
озбырлықтарың  үшiн  құдай  алдында  күнаға,  ақыретте  жазаға  ұшырайсыңдар 
деп төрелердi дiн жолымен қорқытпақ болады. Құдайдан қорық, адамшылыққа 
кел, əдiл iс қыл деп оларды ақылға шақырады: 
                 Ақ шалмалы қожаны пiрiм дейсiң, 
                 Тезек, Тезек дегенге дүрiлдейсiң, 
                 Пара жесең аузы-аузыңа iлiнбейсiң. 
                 Жылкелдi мен Бапандай ұрың келсе, 
                 Дiнiң Қабыл болғандай күлiмдейсiң… 

 
 
 
111
Айтыс  өнерiнде  Сүйiнбайдың  атын  шырқау  биiкке  шығарғаны – оның 
Қатағанмен айтысы. Бұл оқиға 1852 жылы жаз айларында болса керек. Айтыс 
тартыс-таласы мол, қақтығысқа толы жағдайда өтедi. Сүйiнбай қазақ халқына 
қандай  танымал  болса,  Қатаған  да  қырғыз  елiне  сондай  мəшһүр  ақын.  Екеуi 
екi  елдiң  тiлегi  мен  мұрат-мақсатындай  болған.  Қай  ел  өзiнiң  атақ-абыройын 
төмендеткiсi  келедi.  Қазақтар  Сүйiнбайды  мықты  ақын  десе,  қырғыздар 
Қатағанды жоғары бағалаған. 
І.Жансүгiров  екi  ақынның  өзiндiк  ерекшелiгiн  даралай  келiп,  былай 
дептi: «Сүйiнбайдың  Жетiсуда  шарламаған  елi  жоқ,  Сүйiнбайды  Жетiсудың 
қазақ-қырғызы  тегiс  бiледi.  Əсiресе,  оның  Қатағанмен  айтысы – жалпақ  елге 
тым  көп  тараған  өлең.  Мұны  əр  ақын  əртүрлi  қылып  айтады.  Қазақ  ақыны 
айтса, Сүйiнбайға жеңдiредi, қырғыз ыршысы айтса, Қатағанға жеңдiредi. 
Аронұлын  алыс  қиырға  танытқан  сүйекпен  бiтiп,  ана  сүтiмен  дарыған 
қайсарлығы. «Жаным – арымның садағасы» дейтiн тектiлiгi. 
Оның  ендiгi  бiр  айтысы – Қаңтарбаймен  сайысқа  түскенi.  Бұл  кезде 
Сүйiнбай  жас  болса  да,  ысылып  қалған,  тəжiрибелi  ақын.  Мұны  бiз 
«Сүйiнбайға айтылған мына сөздерден бiлемiз» Онда былай делiнедi: 
                       Алғаш ақын болғаның, 
                       Жиырма бес жасыңда. 
                       Қаңтарбай келдi жиынға, 
                       Сүйекем салды қиынға, 
                        Қаңтарбай деген ақынды, 
                       Алдына салып айдады, 
                        Қарт бурадай шайнады… 
Бұдан  ұққанымыз – Сүйiнбайдың  жиырма  беске  келгенде  ғана  ақын 
атағын  алғандығы.  Бұған  қарап,  ол  бұл  жасқа  дейiн  бiр  ақынмен  айтыспады, 
ешқандай толғау, жыр айтпады деген ұғым тумасқа керек.  Алайда əлеуметтiк 
қайшылыққа толы, өмiр жайлы толғанысқа толы бұл айтыстың жөнi бөлек. Екi 
ақын да бар мүмкiндiгiнше толғанады, iштей түлеп, шиыршық атып, бiр бiрiне 
ерегiсе  қарсы  тұрады.  Мүлт  кетер,  кiдiрiп  қалар,  сөзден  тосылар  ұрымтал 
жердi  аңдиды.  Сүйiнбай  Өтеген,  Саурық,  Сұраншы  батырлардың  ерлiгiн, 
халыққа  iстеген  қызметтерiн  жоғары  бағалай  келе,  Қаңтарбайға  «осындай 
ерлерiң бар ма?» деп оны сөзден тосады. 
Сүйiнбай  шығармаларының  халықтық  бетi - айқын.  Ол  үстемдердi 
сынап, əшкерелеп отырып, кедей-кепшiктердiң мұңын жырлайды. Хан-сұлтан, 
төре-датқалардың  мұнымен  санасуын  керек  етедi.  Қара  халықтың  қаһарын, 
көпшiлiктiң  қайтпас  жiгерiн  жоғары  бағалап,  оларға  қарсы  тұрар  күштiң  жоқ 
екендiгiн айтады Мысалы: 
               Қаһарланса қалың ел, 
               Шығармай ма миыңды, 
               Бет-аузыңды қан қылып, 
               Бермей ме сүйтiп сыйыңды.  
Елдiң  билiгiн  халықтың  тағдырына  қосыла,  басы  ауыратын  адал  ұлы, 
өзiнiң  жеке  озықтығымен  көзге  түсiп,  сенiм  ақтаған  ардагер  азаматы  ғана 
басқаруы  абзал  деп,  бұрынғы  тұқым  қуалаған  ел  билеудiң  ескi  дəстүрiне 

 
 
 
112
қарсы шығады. Хан сайлану үшiн не жау қуған батыр, не дау шешкен шешен, 
не  өнегелi  көсем  болуы  керек.  Ал  Солтан  төре  сияқты  қазiргi  хандарда 
ондайдың  бiрi  жоқ,  керiсiнше  ол  елiн  тонаған  бұзық  болып  отыр  деп 
тебiренедi: 
                         Үйден шыққан кiресiң, 
                          Күпсиiп бекер жүресiң, 
                          Ат мiнiп, садақ асынған, 
                          Тұтпадың қылыш жебелi, 
                          Өмiрге үлгi боларлық, 
                          Сөзiң жоқ айтқан көнелi,  
                          Аймағына жаудың аттанып, 
                           Бiр алған жоқсың өренi. 
                           Бар өнерiң бойдағы, 
                           Аш қасқырдай жалақтап, 
                           Бұқара халық жегенiң. 
                           Зар жылатып момынның 
                            Өрiстен малын кезедiң. 
Ақынның  бұл  сияқты  батыл  сындары  оның  көптеген  шығармаларына 
өзектi,  озық  ой  болып  қалыптасқан.  Ол - əсiресе,  төрелермен  жүздескен 
кездегi тебiренiстерiнде айқын. 
Болыстарға  баға  берiп,  өз  тұсындағы  билердi  де  жекелей  мiнейдi. 
Ноғайбайды ақын: 
                               Дəулетбектен Ноғайбай сен бiр арсыз, 
                               Байсүгiр – Қараталдың тұрғынысыз. 
                               Ыстанбек төремiн деп мақтанбағын, 
                                Бұл  арсыздың  iшiнде  сiз  де  барсыз,-  деп  сынаса, 
Сиқымбай  болыстың  мiнезiндегi  кемiстiктердi  термелеп,  ожар  мiнез  ел 
басқаруда үлкен кесел  екенiн көрсетедi. 
                             Сиқымбай, өзiң атың Аятбектен, 
                             Сен де болат кездiксiң асыл тектен. 
                             Бойыңда қылтылдаған мiнезiң бюар, 
                             Əйтпесе,озар едiң талай көптен. 
Отарланған  қазақ  қоғамының  жаңара  бастауына  байланысты 
пысықтығымен алдына мал салған жаңа байлардың дүниеқоңыз мiнездерiн де 
бетiне басады.  Олардың пайда табудан басқа ойлары  құрып, адамгершiлiктен 
жұрдай  болғандықтарын,  құлқынның  құлы  боп  кеткендерiн  мысқылдайды. 
Жайнақ  сияқты  бұрын  ешнəрсесi  жоқ  адамның  қулықпен  байып  алғаннан 
кейiн «жаман атқа жал бiтсенiң» кебiн киiп, кiсiмсiп кеткенiн сынайды. 
                          Сен өзiң Қараталдың Жайнағы едiң, 
                           Жасыңда жалғыз бұзау байлап едiң. 
                           Отыздан қырыққа қадам басқаныңда, 
                           Жұтсаң да Алатауды тоймап едiң. 
Сүйiнбай өлеңдерi – көркем тiлге бай. Ол халық поэзиясы үлгiсiнде сөз 
кестесiн  төккен  өнер  иесi.  Неше  алуан  поэтикалық  тiл,  көркем 
айқындауыштарды таба да, орынды қолдана да бiлген. Ақынға тəн тiлмарлық, 

 
 
 
113
айқын  балама,  салыстыру,  теңеу,  эпитеттер  өзiнiң  сонылығымен  де, 
өткiрлiгiмен де көз тартады. Мысалы: 
                        Кең жаратқан елiмдi, 
                         Кесегiмен кертейiн. 
                        Аспанға шығып, шарықтап, 
                         Қанатымды сермейiн, 
                         Жанып тұрған жалынмын, 
                         Сүйегiңдi өртейiн… 
Сүйiнбай  творчествосы  назарға  iлiнiп,  баспа  бетiнде  жарық  көре 
бастауы  ХХ  ғасырдың  отызыншы  жылдарынан  басталады.  Оған  шəкiртi 
Жамбылдан  бастап,  көптеген  ақындар  өлең  арнады,  ғалымдар  ақын 
шығармашылығы  бойынша  ғылыми  еңбектер  жазды.  Оның  «Апырмау,  мына 
жатқан Сарыбай ма?» «Кəрiлiк» т.б. өлеңдерiн кезiнде С.Сейфуллин жарыққа 
шығарған-ды.  Сүйiнбай  творчествосын  барынша  қадағалап,  жинастырып, 
қыруар  еңбек  еткен  адам - І.Жансүгiров  болатын.  Сондай  ақ  Қ.Жұмалиев, 
М.Қаратаев,  Р.Бердiбаев,  Б.Ақмұқанова,  С.Садырбаев  т.б.  ғалымдар  да 
сүйiнбайтануға өз үлестерiн қосты. 
Сүйiнбай  өз  өмiрбаянын  өлеңмен  жазып  кеткен  ақын  деуге  болады. 
Қатпар-қатпар  мұң  мен  қайғыға  толы  оның  өмiрбаянында  өмiрдiң  терең 
сырлары  жатыр.  Ақын  жырларында  жетiм  мен  жесiрдiң,  жоқ-жiтiктiң  көз 
жасы  да  жетерлiк.  Алай  да  ақын  өз  рухын  ешуақытта  төмендетпеген.  Кəрiлiк 
туралы қаншама күйзелiп айтса да, бiр рет те өлiмдi аузына алмаған. 
Сүйiнбай -өзi туып өскен еңбекшi халық ортасында жасап, сол ортадан 
тəлiм алып жетiлген өнер саңлағы, дəуiр қайшылықтарын аша жырлай бiлген 
шыншыл  ақын.  Оның  шығармалары - өзiнiң  өмiршеңдiгi,  көркемдiгiмен 
құнды.    
 
               
 Бақтыбай  Жолбарысұлы 
                                         (1832-1910) 
Бақтыбай  Жолбарысұлы (1832—1910)—айтыс  ақыны.  Ол  жастайынан 
жетімдік пен жалшылық зардабын тартып өскен. Бұл да Сүйінбай сияқты Тезек 
төреге барып, соны мақтап сый-сияпат көрген. Тезектің тоқалы Дəнекер сұлуға 
арнаулар  айтқан.  Түбек,  Бəйімбет,  Назымдармен  айтысқан.  Нарманбай, 
Ырыстыларды  өлеңмен  сынаған.  Ақынның  жоғарыда  аталған  арнаулары  жеке 
адамдар  атына  байланысты  болғанымен  елдегі  кейбір  шындықтардың  бетін 
ашар  сипаты  бар,  əлеуметтік  мəні  жоғары  шығармалар.  Ақынға  тəн 
сыншылдық  өмір  шындығына  ұштасады,  көбінесе  қоғамдық  мəселелерді 
қозғайды. 
Тезекке  айтқан  сөзінде  оны  мақтай  отырып,  зорлықшылдығын  бетіне 
басады. Оны мысқылдай сөйлейді. «Мақтамен бауыздау» əдісін қолданады: 
«Айналайын» хан Тезек, 
 Жарлык айттың талайға. 
 Байлықпен кірдің жалғанда, 

 
 
 
114
 Алтыннан сокқан сарайға.  
 Осы қылған сұмдығың  
 Мен байқұсқа жарай ма?..  
Арғымақ ат ал демей, 
 Тақсыр-ай, пейілің тар ма еді?  
Алдыңа келген пақырға . 
Осынша зорлық көрсеткен,  
Қыңырлық затың бар ма еді? 
Тезек Дəнекер сұлуды мақта деп бұйырғанда, Бақтыбай мақтау орнына 
даттап шығады. Мазақ-мысқыл айтып, оны мақтаудан бас тар-тады: 
Үйректің жүні дымқыл көлден шыққан. 
Жер алыс жеткізбейді белден шыққан.  
Өлсем де Дəнекерді мақтамаймын, 
Секілді қашақ байтал елден шыққан. 
Өлсем де Дəнекерді мақтамаймын, 
Малындай барымтаның мініп шыққан...  
Тезек Бақтыбайға тап беріп, оғаң күш көрсетеді. Өр мінез көрсетіп, өзінің 
ата-бабасын мақтан етеді. Сонда Бақтыбай Тезекті жерден алып, жерге салады. 
Сен  тек  біздей  əлсіз,  жарлы-сорлыларға  ғана  мықтысың. Мықты болсаң басқа 
елде кеткен ата-бабаңның өшін алар ең,- деп сынайды. 
Баласы Абылайдың Тезек төре 
Қоймаған елден жылқы кезеп төре. 
Бұл күнде ел жылатып алғанменен, 
Берерсің тəңір алдында кезек төре... 
Қазақтын қой, жылқысы аз болды деп, 
Жұттың ғой жерін елдің адамымен. 
Алдыңа кəріп, мүскін арыз айтса, 
Құртасың қордаңдаған жанжалыңмен. 
Бақтыбай — айтыс  ақыны.  Оның  Күшік  деген  елден  шыққан  акын 
Бəйімбетпен  айтысы  мəлім.  Бұл  əлеуметтік  мəні  зор  шығарма.  Онда  адал 
еңбек дəріптеледі. Кедей жатақтардың егіншілікпен айналысып, 
еңбек  етіп,  ел  қатарына  қосылып  жатқанын  сүйсіне  əңгімелейді.  Бақ-
тыбай егіншілік өнерді жақтайды, еңбек адамдарын мадақ етеді.. Бəйімбет: 
Шұбарда егістікке ие болып,  
Бидаймен тапқан малды көрсет бізге?  
              Дауылдап барған сайын мақтанасың,  
              Отарда қанша ешкің бар бұдан басқа? 
              Бакқаның ылдидағы бес-ақ ешкі,    
              Кебенек қандай күйге салар күзде?-деп  сынамақшы  болғанда,  оған 
қарсы, Бақтыбай:  
...Аралап көр, Бəйімбет, 

 
 
 
115
Келіп біздің ел ішін. 
Берекелі біздің ел,  
Еңбектің жейді жемісін... 
Шұбардан егіс ал деген, 
Ақ бидайды сал деген. . 
Ақ бидайды салып, нан жеген. 
Бақтыбай  егіндік  жерді  игеруде  орыс  шаруаларының  үлгі  болға-нын  да 
сезеді. Солармен теңдесер жол осы еңбек, кəсіп жолы екенін аңғарады: 
Көксудан алған бір тоған 
 Егістігі мол деген. 
Қыдырлы тоған болған соң, 
Ақ патша біліп,  
 
Орыс деген ел келген. 
   Сол орыспен терезем, 
          Қанша айтсаң да тең келген.  
Айтыстың  аяғы  Бақтыбайдың  ұзақ  толғауына (460 жол)  ауысып,  жер 
өңдеу жайы кең сөз болады. Бактыбай жеңеді. 
Бақтыбай  орыс  халқы  туралы  дұрыс  пікір  ұстаған  ақынға  ұқсайды. 
Оларды  еңбекқор,  ақ,  адал  адамдар  деп  біледі.  Тезекке  ұрлықты  қойып, 
адалдықты солардан үйрен деп ақыл береді. 
Бақтыбай ақын аңлайды, 
Сөйлер сөзге талмайды. 
Орыс деген жұрт келді,  
Еш нəрсесін ешкімнің. 
Жолда жатса алмайды. 
Оған көзін салмайды. 
Бақтыбайдың  сөзге  жүйріктігін  Түбек  пен  оның  келініне  айтқан 
сөздерінен де көруге болады. Түбекке: 
Бақаңның жиырма екіге шықты жасы, 
Болып жүр жаста болса, топтың басы. 
Əсемдеп құлағына үкі таққан, 
Қолында қызыл өрік домбырасы... 
Тартынбай жас та болса, топта сөйлеп, 
Үш жүзді түгел кезіп, толған шағы...       
Келіншекке  айтқан  сөзінде,  Бақтыбай  ғашықтық,  жастық  жайлы  сөз 
қозғап, өзінің осы мəселе жөніндегі түсініктерін танытады. 
Ажайып, Машайықтар, Ғабділ, Қани,  
Ғашықсыз неге болсын мынау фани. 
 Жігітке екі үзеңгі теқ тағылса, 
   Жастықтың кеудесіне кірер жаны. 
   Атамыз Адам ата жаралғанда,  

 
 
 
116
   Жаратқан не себепті Хауа ананы?  
   Түсіне тумай тұрып ендіріпті, 
    Жүсіпке ғашық етіп Зылиханы...  
   Ғашықтар Лəйлі, Мəжнүн, Қақсар, Уəли, 
 
   Мəзбура, қыз Дүрбəнə — бұлар да өткен,  
    Қыз Жібек Төлегенсіз болмас сəні, 
   Ішінде сол ғашықтың менде бармын,  
   Əсерін жас жүректің білсен, оны. 
Келіншектін, жауабы: 
Əркім-ақ домбыраны алар қолға, 
Əй, құрбым, тым жеңілтек, аңғал болма.  
Қарны аш, қара бүркіт секілденіп,  
Қызығып, қызыл көріп, түспе торға!... 
Бақтыбай - көп  ақындармен  айтыстарға  түсіп,  айтыс  өнерін  жете 
меңгерген  суырып  салма  ақын.  Сөзге  шешен,  табан  асты  сөз  тауып  айтатын
 
ақынға  мін  тағып,  аузын  бууға.  күші  жеткен  ділмəр.  Ол  Тезекке  бы
 
лайша, 
өнерін асырып, бөгеп, одан сый-сыяпат керген. Бақтыбай арнау өлеңдерді де көп 
шығарған. Өмірді өзінше болжап, дін,дүние  туралы да пікірлер айтқан. 
Дүние бір- қызыл жел соғып тұрған, 
      Адамды қызықтырып обықтырған. 
       Қызыл түлкі секілді қызықтырып, 
       Бір күні қазған орға жолықтырған... 
       Дүние сен бір жүрген бір сұлу қыз, 
       Қырыңнан қысып тұрып бет берерсің... 
.    
Жалғанда қанша досты көрсең дағы,  
Басыңнан ақыр бір күн өткерерсің. 
Жамбылдың  бата    алуына  қарағанда,  Бақтыбай  да  өзi  өткір  тілді 
акындардың  бірі  болған.  Ол XIX ғасырдағы  айтыс  жанрының  дамуына  едəуір 
үлес  қосқан,  дəстүрлі  əдебиетіміздің  белді  өкілiнен  саналады,Тек    зерттелу  
жағының    кенжелігі      ғана    оның  творчествосын  толық  танытуға  бөгет  жасап 
отыр. 
 
 
                                   

жүктеу/скачать 1,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: