Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

1.  Үлжан  қабағы н  көт ерщ кіррүёкі  көзін  қысыңқырап,  тағы да 
толғанумен  нұрлана  түсті.  2.  Іркер  ж айды  М әкіш  өзі  айтып 
отыр,  3.  «Заманның»  деген  сөз  Құнанбайдың  дәл  өзіне  қадалып 
түр.  4 ;_Бұның  бар  өлеңін -Мәкіш  тыңдап  отыр  екен.  5.  Қуйеуі  бол­
са,  саудаменен  алыс  сапарда  жүр.  6.  Тез  қайт,  балам   Абайжан.
7-  Қатты   өзге^іп,  ж аны   толқынға  түскен  Абай  әлі  одалған  жоқ.
8.  Ең  алдымен  өз  көңілін  біл.  9.  Бір  нәрседен  қатты   сақ 
бол  (М .  Ә.).
300-жаттыгу.
 
Сабақты,  салт  етістіктердің  астын,  олармен  байланысты 
септік  ж алғаулы   сөзбен  қосып  сызыңыздар.
L  Алыстан  ән  ш ырқай  түскенде,  Бүркітбай  ш ала-ш арпы   ес- 
тіп,  тоқтап  қалады  да,  шелегін  көтеріп  келесі  биеге  қарай  жүре- 
ді.  2.  Б аланы   шьщғыртып  сабап,  атын  борбайлап,  М айбасар  әлі 
ақырып жүр. 3-  Абай  Әйгерімді  осыдан  үш  ай бұрын  үзатып  әкел- 
гея  еді.  4.  Ep6oV6aFaHaAaH  үндемей  ты қдап  отыр  еді.  5.  Қор  бо- 
лыппыз,  ашуыңды  тарқат,  саба  мені.  6.  Ағайын  қанға  баты- 
сып  жатыр.  7.  Абайдың  өңі  ақш ыл  тартып,  сүрланып,  екі  көзі 
қызарып  тұр  еді.  (М-  Ә.)'
301-жаттығу.
 
Төмендегі  етістіктердің  сабақты лары н 
бір  бөлек, 
салт 
етістіктерді  бір  бөлек  ж азыцыздар.
Отыр,  жүр,  бері  Кер,  оқьг,  тыцд'З;  қ о
с , л,ыг.  бол,  бар,  сөй- 
ле,  таңда,  жөнде,  м ақта,  түр,  кел,  ақылдас,  көмектес,  бйлШгг--— 
сақтан,  келтір,  қосыл,  қысыл.
302-жаттығу.
 
Темендегі  етістіктерден  сөйлем  кұрап,  оныц  қайсысы  та- 
быс .септік  ж алғаульі  сөзді  керек  ететінін,  қайсысы  керек  етпейтінін  байка- 
қыздар.
Ж азы л ,  мақтан;  сыйла,  ж ы рла,  әндет,  еал,  қина,  к^Г ,'івк,  ой- 
на,  ж айна,  сына,  көгер.
/
Б О Л Ы М Д Ы ,  Б О Л Ы М С Ы З  Е Т ІС ТІК  
f
Қ а за қ   тіліндегі  барлы қ  етістіктер  болымды,  болымсыз  бо- 
лып  бөлінеді. 
^ 4 / '
Болымсыз  етістіктер  болымды  етістіктердің  түбіріне  -Мп, 
- м е ,  ( - б а ,  - б е ,   - п а ,
  -л^)жұрнағын  жалғау  арқылы  жасалады.  ; 
Мысалы:  бар  —  б а р м а ,  
көтер
  —  көтерме, 
сөйле
 —  с ө й л ем е, 
сөйлес
 —  сөйлеспе,  иіьщ —  ш ы қ п а ,  шығар —  и іы ға р м а ,  эжэ —  ~ 
ж а зб а,  жазғыз
 — ж а зғы зб а .
Болымсыз  етістіктің  жұрнағы  сұрау  шылауымен  тұлғалас. 
Т 
Мысалы:  Сен  бүгін  келдің  б е ? О л   осыны  түсіне  м е ?   Суреттіол  L  
салған   б а ?
  Бүл  мысалдарда  сұрау  шылауы  көсемше, 
есімше,  j  
жіктік  жалғауына  аяқталған  сөздерден  кейін  келіп  тіркест, 
" 
сөййемге сұрау мағынасын іберіп тұр. 
^
141

^Етістіктің  болымсыздық  ж ұрнағы   —  сөзде  көсемше,  есімше, 
рай  жұрнақтарынан,  ж іктік  ж алғаудан  бүрын  қолданылатын 
қосымша.  Мысалы:  к ө р м е -й -д і,  к е л - м е - г е н ,   айт-пи-й-мын,  қал- 
•ма~ғай-сьщ,  б е р -м е - с е .
  Ңтістіктің  ж ұрнағы   өзі  ж алған ған 
сөзш е болымсыздық  мағына  береді.
— 
303-жаттыту.
 
Етістіктің  болы м сш ды қ  мағынасын  ж асап   тұрған  грам- 
м атикалы қ форманы  табы қы здар. 
•
1-  Сол  даладан  көз  алмай,  тоя  алм ай,  үнсіз,  телміріп,  үзақ- 
ү зақ   қарайды   (М,  Ә.).  2., Сүйер-сүймесін  білмейтіндей  дел-сал 
да  болмайды  (Ғ.  М.).  Абай  Базаралы ны   енді  қорлатып,  айдату- 
е д іК(С   £?}еМе° 
' 
^ ақм ет  еш  уақы тта  эріп  көрген  емес
Етістікке  болымсыздық  м ағына  беріп  тұрған  граммати- 
п f i n L t n  
акВД  астын  сызьш,  онық  қан д ай   тулғальг  сөзден  кейін  жалғаны п 
я тіркесіп  тұрғанын  айтыңыздар.
^  
1-  Ол  еш  уақытта  д а  Бетховеннің.  атын,  Рем брандтьщ   атағын 
есітпеген  еді.  Бұл  д ал ад а  еш  уақы тта  Гомер  аты  аталм аған ,  бұл 
даланьщ   үстін  басып  Б еранж е  өлеңін  білетін  адам   еіц  уақытта 
жүрмеген  (С,  Е.).  2.^—  Больш евиктерді  байқам ай  ж үре  беремін 
десещз  де,  олар  байқатпай  қоятын  емес  қой.  3.  А кадемик  түні- 
м енұйы қтаған 
4^ 
Қолы  т и м ^ й ж а т ы р   де!  5.  Б ұл  алдау 
п е ^ С Е ) 1
  аИТПаи  *ҮРген  взіңнік  балалы ғьщ ,  бостығьщ  емес
Қимылдьщ  объекті  мен  субъектіге  қатысын  білдіретін  етіс- 
тіктің  түрін  етіс  дейміз.  Мысалы:  Олар с ө й л е с ш і .  М үнда  етіс 
___ 
субъектіге  Ьртақ  екенін  білдіріп  түр.  Ол  ш а -
р ш к д ы
  дегёбде,  етіс қимылдың объектісі  мен  субъектісінің  бір 
зат екенін  білдіреді. 
'
Е т і с  т ө р т  т ү р л I:  1.  Ө здік  етіс.  2.  Ы рықсыз  етіс.  3.  Өз- 
гелік етіс. 4. О ртақ етіс.
Өздік  етіс.  Қимыл,субъектінің өзіне  бағы тталып, объекті  мен 
^ с у б ъ е к т і н і ң  бір  зат  екенің білдіреді. М йсалы :  М е н ж у ы н д ы м .
субъекті  де,  жуыну  қимылына  түсуші  объекті
д  е — мек.
Ж а е а л у   * о л ы :  
с . .  
1. -ын, *ін, ~ні  таранды, ки ін ді, с уы н д ы .
I . 
-ыл, -іл, -л: крсылды,  х ү й іл д и
Ә з д к   етіс  ж ү р н а ш   сабақты   етістіктен  сал т  ьтістік  ж асайды . 
д * Мысалы:  Шаишңды тярш 
еткггік. 
...
Е ТІС

Ы рықсыз  етіс.  Қимыл  өздігінен  ж асалғандай  болып  көрі-
нетін  қимыл  иесінсіз  айтылатын  етістің  турін  ырықсыз  етіс  дей-
міз.  М ысалы:  Егін  орылды.  Егінді  орған  қимыл  иесі  айтылма-
ған,  сөилемде  қимыл  иесінід  орнына  объекті  (егін)  бастауыш  бо­
лып  тұр.
Ж а с а л у   ж о л   ы:  ырықсыз  етіс  етістіктід  түбіріне  -ыл, 
>іл,  - л , -ын,  -н  ж ұрнақтары   ж ал ған у   аркылы  ж асалады .  М ц- 
салы:  һ,пң\ ° р ы л д ы .  
М ал  бағ&/л ды. 
С у  төгіл ді.  Ж ұмыс  жа- 
са лп ы .  Үй с а л ы н д ы .  Ет ж елінді.  Қиім тазаланды.
Ы рықсыз  етіс'  ж ұрнағы   сабақты   етістіктен  салт  етістік  ж а- 
саиды. М ы салы :Үйді сал  —  сабақты  етістік.
Үй  с а л ы н д ы
  —  салт етістік.
Е гін ді ор
  —  сабақты  етістік.
Егін о р ы л д ы
 —салт етістік.
Ы рықсыз  етіе  қимыл  иесін  керек  етпей,  оның  орнына  толық- 
тауыш  болатын  объекті  сөйлемнід  грамматикалы қ  бастауьшши— , 
болады,  ол сөйлем  тура толықтауышсыз  айтылады.
Өздік  етіс  пен  ырықсыз  етістің 
айырмасы
Мысалы
Өздік  етіо
................ ........................ .........-.. . 
J
Ырыксыз  етіс
•И
£3 
U
n j  
‘
« 5
1 1  
Ш 
X
оН
кг 3 в.
я
%£■
v Z
I S
tS ш
' g j  *• 
o § S
I s
Й1К a
S s l
Oo и
X
s.  • 
O '
О *
ж $
Һ
& o.
«
' 
p
_____ *
£
 * *-
CJ О rt 
_ f -
Ө здік
етіс
Ол  таранды
Ол
Ол
Ол
-
1
Ырык-
сыз
етіс
Егін  орылды
£гі«  -
Олар
Олар
егін
-   -
  .. _ >
Ө згелік  етіс.  Қимылдыд  сөйлеуші  мен  тыңдушыдан 
Ргенда 
бөгде  біреу  аркылы  жасадаты ны н  білдіретін  етісті  өзгел5 
е^ а 
дейміз.  М ысалы:  Сен  оған  бұл  жүмысты  тез  бітірт.  Оны  kv 
*ЛТ[-ІС 
оған жазғыз,  оған айтқыз
 т.  б. 
’
Сөйлеуші  мен  тыддаушы  қимылға  тікелей  қатыспағаныме 
қимылдьщ  ж асалуы на  эсер  етеді,  пассив  түрде  қатысады- 
Ж а с а л у  жолы:
1.  -қыз, -к із, -ғыз,  -гіз:  а л е ы з ,   жап қ ы з ,   көрсет к і з ,  ж у р г із .
2,
  -дыр,  -дір,  -тыр,  -тір:  ж а з д ы р ,  б і л д і р > к е л т і р і  таптыр.
>  3,  -т:  келтіргпі сайлапг, жайцатп.
$  
4.
  -ыр,  ір, ар:  қ а т ы р , кетір, и іы ғ а р ,
, 
, 
■
 
143
/

Өзгелік  етістің  ж урнақтары   салт  етістікті  сабақты   етістікке 
айналдырады.  Мысалы:
Сен кел —
 салт етістік.
Сен оны к е л т і р
— сабақты  етістік.
Сен сана
 — салт  етістік.
Сен с а н а т ^ -
 сабақты   етістік.
—   Сен отыр — салт етістік.
Сен оны  о т ы рғы з
 — сабақты  етістік.
Ортақ  етіс.  Қимылдың  бірнеше  субъектіге  ортақтығын  білді- 
ретін  етісті  ортақ  етіс  дейміз.  М ысалы:  Олар  айтысты.  Айтысу 
қимылы — ісол .қимылға  қатысуш ылардьщ   бәріне ортақ.
Ж асалу  жолы:  О ртақ  етіс  етістіктің  түбіріне-б#с,  -іс,  -с  жұр- 
нақтары  ж алғану  арқылы  ж асалады .  М ысалы:  к ө р іс ,  сөйлес, 
керіс, 
табь:с, 
с ан а с,  .с а л ы с ,  жинас.
Өздік  етіс  пен  ырықсыз  етіс  объекті  мен  субъектілік  катыс- 
ты  білдіреді.  Ө згелік  етіс  пен  о ртақ  етіс  субъектілік  қатысты 
көрсетеді.
305-жаттыгу.
 
Етістіктін.  қандай  етіс  екеңіц  аж ы раты ңы здар.
Байлат,  қыздыр,  сөндір,  тергес,  таран ,  қысыл,  тыйыл,  сөгіс, 
сойыл  (-ды),  малдыр,  шешіл,  салын  (-ды ),  қайтарт,  сайлат,  ау- 
дарыс,  қинал,  тарат,  жуын,  қонғыз,  бөлгіз,  сұран,  киін,  шаш- 
қыз,  кетір,  қатыр,  айтыл  (-ды ),  ж айы л  (-ды),  қ ал ан   (-ды ),  теріс, 
жазьіСі  жуые,  қуыл   <*ды),  көбейттір,  санатқы з,  ілін  (-ді),  өсір, 
Tfcfp,  ағарт,  жинат.
306-жаттыгу.
 
Ө здік  етіс  пен  ырықсыз  етісті  тауып,  оларды ң  ж ұрнак- 
тарынық  астын  сызыңыздар.
I.  1.  Ж олдың  ені  т ар ііл а  тү^еді  ж әне  ж ол  дегеніміз  көкпен- 
бек  тас  (С.  М.).  2.  Айнала  жөңкілген  ж аулар  қостың  маңайына 
үйр?ле  қалНы  (С,  М .).  3.  Келер  күні  боран  бол^тын  боЛеа,  жыл- 
й,ьт хньРсеЬе  қояДы  да,  пысқькрынып,  ішін  тар^ып  тынышсыз- 
Фана  бастайды.  4.  Бұтағы   тазартіклған  бүл  ш іліктер  молда  ба- 
ианы   арқаға  тар^ып  жібергенде,  жездей  иіАіп,  сынбайды.... 
“
с ұйылғ а н  сияқты  (С.  М .).  6.  Айтқан  сөз~-~ 
субъ^р  зорлықш ыл  туысын  кегідіре  алм кған  Абай  енді  үнсіз  ты- 
да,  отырАи қалкы   (М.  Ә.).
.Vj^e-4,.. l.  Қелінмен  ам ан^аса  бергенде,  А байға  үйдегі  кемпір  де 
иисС^рылып  қар^ды .  2.  Қ араж ан  ез  ісінен  қысылғандай 
болды.
Анау  ж аралйнған  бай  өлімші  боп,  барып-барып  ақыры  жазы- 
лыпты.  4.  Ш олпан  атырабындағы  қы стаулардан  үш  атты  cyfrn- 
тып  алып,  жылқы  алыйған  түнде  суыт  ж үрщ   отырып,  ел  түра 
бергейде,  ©зінін  аулына  жейсен.  5.  Ш ай  ішілмей  қалды.  6.  Енді 
тез  киһгіп,  жүрмекке бет^ей  беірді.  7.  Б ұл үйде  сөйленген  осы  сөз 
м ы науоты рганны қ  біреуінің  аузы«ан  шетке  шығікп  KeVce,  ойда 
жоқ  мол  пәлені  баст&п 
Ketfyi 
мүмкін  (М .  Ә.).  8.— Зеріксең,  ж а-
144

мол  пәленіг  бастап  кетуі  мүмкін  (М.  Ә.).  8.  —  Зеріксең,  жа- 
ңа  салыньіп  ж атқан  ш ахтаға  бар  (С.  Е .).
307-жаттығу.
 
Төмендегі  етістіктерден  ырықсыз  етіс  жасап,  сөйлем  қү- 
раңы здар.
Сал,  іл,  жи,  сана,  бол,  қар а,  өт.
^308-ж ат т ы ғу.
 
Қөп  нүктенің  орнына  тиісті 
етіс 
ж ұрнақтары н 
қосып 
ж атты ғуды   көшіріңіздер,  қандай  етіс  екенін  табы қы здар.
1.  Өл...пей  мал  бер...пе!  Ал...ып  қ ал !—  деп  ақырған.  2.  Қазір 
соғым  сой...май  отырған  ш ақ.  3.  —  Істі  маған  баста...пақ  болады.
4.  Енді  бір  сәтте,  талай  қойды  сүла...ып,  там ақтап  өлтірген 
дөңбектей  қарабарқы н  арлан  бөрі  тағы  кеп  арала...ты.  (М .  Ә.)
5.  Ж үмыстан  қал...ып  кеңсеге 
ш ақыр...ып,—  деді  десятник 
теріс  бұр...ып.  6.,  Екеуі  күл...іп,  сөйлесіп  отырғанда,  бағанағы  
десятник  келді.  7.  Кірпіш  үйлердің  тек  тебесі  ғана  ж аб...маған. 
(С.  Е.)
V/W 
309-жаттығу.
 
Төмендегі  етістіктерден  етіс  жасап,  оларды д  жазылуын 
емле  сөздігінен  қарап  аныктап,  сөйлем  кұрацыздар.
Күш,  қүй,  қүнық,  жіпсі,  үлгер,  үйіт,  үйір,  үлес,  үрік,  ымда, 
ілбі.
310-жаттығу.
 
С алт  етістіктен  сабақты   етістікке 
айналдырып  тұрған 
етіс  журнағыныц  астын  бір,  сабақты   етістіктен  салт  е т іс т ік '^ а й н а л д ь гр ы п  
тұрған  етіс  жұрнағының  астын  екі  сызыңыздар. 
' —   --
I
1. 
—  Бұйрығыңыз  орындалды!—  деді,  кезін  жыпылықтатып 
тұрып.  2.  Төмен  қарап,  қозғалм ай  отырып  қалды.  3.  М узыка  тар- 
тылды.  4.  Ш ахтадан  газ  ш ыққанда,  ерекше  ерлік  көрсеткен 
костюммен  сыйланады.  5.  —  Ж олдастар,  осымен  құрметті  мә- 
ж іліс  жабылды,  енді  ойын  болады.  6.  Бүлар  темір  сатымен  жо- 
ғары  көтерілді.  7.  Қ абы рғалар  су  тамш ыларымен  торланған.  .
8.  Бұлар  солға  бұрылды  (С,  Е.).  9.  Ендеше,  осы  естіген,  көрген  , 
ж айдан  жыр  туғызса  не  етеді.  10.  Өлтірткен  Кеңгірбай.  (М.  Э . ^ 4
II
ӘНШІ
Ән  салсаң.  Әсеттей  сал  әсемдетіп. 
Қоздырып  делебені дәсерлетіп. 
Ш ырқатып  шығандатып,
шалықтатын, 
Шапшытып,  шүмектетіп,
нөсерлетіп.
145

Талдырып,  талыксытып,
тамылжытып,
Орғытып,  орағытып,  бас  өрлетіп.
Самғатып,  саңқылдатып,  cap
желгізіп,
Үрынтып,  өршелентіп,  бәсепдетіп.
Серпілтіп,  сумаңдатып,  сексен
ырғап,
Қырык  қарпып,  тоқсан  толғап,
бес  өрлетіп.
Қарқынды ун —  қан  кайнатып,
ж үрек  жұлып,
Ж ан  ж алмап,  көңіл тербеп,
әсерлетіп.
Сүйе  бер,  суырылтам  ән  сұлуын,
Тілін  бал,  сілекейін  секерлетіп.
Сарайым  —  сабам  құям,  пісіп-
пісіп,
Қойдырман  ән  қымызын  ой
кернетіп.
Сөз  —  жаңбыр,  даусым  —  дауыл, 
әнім  —  ескек,
Ойнақтай  басылайын  аз  желдетіп.
(I,  Ж ан сү гі ро в )
КӨСЕМ Ш Е
Негізгі  қимыл  амалды  және  негізгі  қимылды  айқындайтын 
қосымша  қимылды  білдіретін  етістіктін.  түрін  көсемше  дейміз. 
Мысалы:  Ол  келе  жатыр.  Сен  оңып  журсің.  Бұлардағы   негізгі 
қимылды  білдіретін  етістіктер  (келе,  оқып)  кесемше  формасын- 
да  түр.  Сен  күлімсіреп  қарадың.  Ол  ентігіп  сөйледі  дегендер  де 
негізгі  қимылды  ңарадың,  сөйледі  етістіктері  білдіреді.  О ларда- 
ғы  күлімсіреп,  ентігігі  деген  кесемшелер  негізгі  қимылдың  қа- 
лай  жасалғанын  білдіретін қосымша  қимылды  білдіреді.
Көсемше  қ а л а й ?   қ а й т і п ?   н е   і с т е п ?   қ а й т к е л і ?  
~*сй>қты сұрақтарға  ж ауап  береді.
Қөсемше  етістіктің  түбіріне  төмендегі  ж үрнақтарды ң  жал- 
ғануы  арқылы ж асалады :
1. 
-ып,  -in,  -п:  жазып,  келіп,  санап.
2.  - а ,  -е   -й:  б а р а ,   келе>  сан ай.
3.  - ғ а л ы ,   - г е л і,  - қ а л ы ,   - к е л і  :  б ц р г а л ы ,   к е л г е л і^   айт- 
ц а л ы ,   кет келі.
Көсемше  ж анам а,  қосымша  қимылды  білдіргенде,  ол  езінен 
кейін  ешбір  қосымша  қабы лдамай,  тиянақсыз  формада  тұрады. 
Мысалы:  асыға  кіру,  жүре  сөйлеу,  жүре  тыңдау,  жантайып  жа-
146

ту,  ентігіп  жету
  т.  б.  М ундайда  ол  сөйлемнің  пысықтауыш  мүше- 
сі  қызметін  атқарады.
Көсёмше  формасындағы  етістік  құрм алас  сөйлемнің  бағы- 
ныңқы  түрінің  баяндауышы  қызметінде  қолданылады.  Мысалы: 
М ар ф уған ы   А йбарш а  әрең  дегенде  уатып,-екеуі  ас  д а я р л а у ға   кі- 
ріскен е ді
  (С. М .).
М ұнда  көсемше  екі  ж ай  сөйлемді  байланыстыру  қызметін  де 
атқарады . 
.
Көсемшенің  байланыстыру қабілеті  күрделі  сездің құрамында 
ерекше  көрінеді.  Мысалы:  кіріп  іиық,  алып  кел,  ба р а   кел,  айта 
кет,  алып  іиық,  қайтып  кел,  алып  кет,  оқыһ  бер,  көріп  кел:
  Бұл 
күрделі  етістіктердің  құрамындағы  екі  сыңары  көсемше  арқылы 
байланысқан.
Аналитйкалық  формалы  етістіктерде  де  көсемше  осы  қыз- 
метті 
атқараДы. 
Мысалы:  келе  жатыр,  журіп  отыр,  оқып  жатыр, 
жылап  цоя  берді,  өсіп  келе  жатыр,  жүдеп  бара  жатыр,  жады- 
рап  сала  берді
 
т.  б.
Көсемше  жұрнағы  ш ақтық  көрсеткіш  қызметін  де  атқарады . 
Мұнда  ол  өзінен  кейін  ж іктік  ж алғауы н  қабылдап,  тиянақты 
түрге  көшеді.  Мысалы:  оқыпты,  келемін,  барыпсың,  қаламыз,  кө- 
ріпті,  білесің.
Көсемшенің  -ғалы,  -гелі,  -қалы,  -келі  жұрнағы  арқылы  ж а- 
салған  түрі .жіктелмейді.  Сондықтан  көсемшенің  жіктелетін  түрі, 
жіктелмейтін түрі  деп  бөлу де  кездеседі.
W**’
311-жаттығу.
 
Әуелі  текстГ мәнерлеп  оқып  шығыцыздар,  содан  кейін 
ондағы  көсемшені  тауып,  түр-түріне  аж ираты цы здар.
Мөлдір  салкын  сулы  жіңіш ке  өзен  жағасында,  оқта-текте  кі- 
шілеу ж ас тал-теректер  көрінеді.  Аласа  ақшыл  ж ас қайың,  қызыл 
мойыл  кездеседі.  Өзеннің  Әбіш келе ж атқ ан   ж ағы   ұзақ  со зы л ғаг 
ж асыл  белдің  етегін  ж ағалап   отьграды.  Екінші  ж аға д а  ноғай  ау- 
' лының жәрмеңкеге тігілгендей  көп  үйлері 
Мол  болып 
шұбатылып, 
ілесіп  келеді.  Кей  үйлердің  тұсынан  таң  ата  тыным  алған  иттер 
ж алқау,  керенау  ғана  үріп  қояды.  Таң  атумен  бірге,  ерте  тұрған 
лақ,  қозыныд  маңыраған үндеріікеледі  (М.  Ә.).
312-жаттығу.
 
Төмендегі  етістіктерден 
көсемше 
арқылы  түрлі  шак, 
ж асап,  сөйлем  құраңыздар.
Кәр,  м ақта,  ойла,  ж аса,  қай ра,  биле,  асқақта,  керкей,  қуан.
313-жаттығу.
 
Сөз  бен  сөздің,  сөйлем 
мен  сейлемиіц  арасын 
байла- 
ныстырып  тұрған  кесемшенің  астын  сызыңыздар.
1.  Ел  жаңғырып,  ел  енері  түлеп  өсіп,  ж аңарып  кеткендей 
(М.  Ә.).  2.
  М акан  еш  уақы тта  қар  ерітіп,  беті-қолын  жумайды.
3.  Ү.кімді  көктем  туып,  ауыл  қы рға  шыға  Сибанныд  ауылнайы 
Мәкіщ  кеп  орындады.  4.  Ол,  әрине,  бақсыларды ң  салтын  құрып,

сарнай,  күцірене,  құтырына  келмекші  ғой.  5.  Ж үгірткең  шөптен 
мүрнымды  уқалай  атып  түра  келсем,  күн  сәскелікке  барып,  күл- 
діреуіштен  карап  қапты  (С.  М .).  6.  Қамшы  ұстаған  қолымен 
үкілі  тебетейін  басыңқырап  алып,  қатты  шауып  барады  (Ғ.  М.).
314-жаттыгу.  ■
 
Көсемшенін,  қандай  сөйлем  болып  тұрғанын  табыцыздар.
1. 
Шын  оку сапарына  енді  аттанғалы   түрған  қ азақ   балалары - 
ның жолы кесіліп  қалғаны ңа  қатты   күйзеледі  екен ^Ғ .  М .).  2.  Де- 
немді  суға  жасырып,  басымды  ғана  қалтитып,  'ж ү з іп   жүрген 
үйректерге  ж ақы ндасам ,  мені  үйрек  екен  деп  ойлады  да,  ешқ^й- 
сысы  қаш пады.  3.  Төрелер  киіз  үйдін,  біреуінің  алдына  тоқтап, 
өзара  бірдемелерді  сөйлесіп,  қарқы лдасы п,  күлісіп  түрғанда, 
Мәшік  үйге  кірді  де,  сырлы  аяқты  толтыра  қымыз  алып  шықты.
4.  Содан  -кейін  олар  тағы   бірдемелерді  айтысып,  қарқы лдап 
күлісті  де,  пәуескелеріне тарай  бастады (С.  М ,).
Есім  сияқты  түрленіп,  сөйлемде  есімнің  де,  етістіжтің  де  қыз- 
метінде  қолданылатын  етістіктің  түрін  есімше  дейміз.  М ысалы: 
О ң ы ғ а н   адам,  б і л г е н н е н   үйрен.
Есімше  мына  ж үрнақтар  арқы лы   ж асалады :
1.  -қан,  -кен,  -ған,  -ген: б а р ғ а н ,   кет кен .
2.
  -ар,  -ер, -р,  -с:  б а р а р ,   к е л м е с .
3.  -атын,  -етін:  б а р а т ы н ,  к е л е т ін .
Есімшенің  ж үрнақтары   ш ақ  ж асауш ы   қосымша  қызметін  ат- 
қарады .  О лар  өткен  ш ақ,  ауыспалы  өткен  ш ақ  пен  ауыспалы  «е- 
лер ш ақ жасайды.  Бұл  қызметте  есімше  ж іктеледі.  Мысалы: 
келгенсің,  келермін,  оқитынбыз
  т.  б.
Есімше  зат   есімнің  түрлі  белгісін  білдіреді.  М ұндай  қызметте 
ол  сын  есім  сияқты  зат  есімнің алдынан  тіркесіп,  сөйлемнің  анық- 
тауыш  мүшесі  болады.  Сейлемде  анықтауыш   мүше болу етістікке 
тән  қызмет  емес,  сондықтан  етістійтін.  басқа  түрлері  бүл  қызмет- 
те  колданылмайды.  Есімшенін.  анықтауыш   қызметінде  жұмсалуы 
оның  есім  сөздерге ұқсастьіғына  ж атады .
Есімшемен  тіркесте  қолданы луға  тиісті  зат  есім  сөйлемде  ай- 
ты лм ағанда,  есімше  оның мағынасын  білдіріп,  оның  қосымшасын 
өзіне  қабы лдап,  қызметін  атқарады .  М ысалы:  келген  адамды 
қарсы   алыңдар
 — келгендерді  ңарсы  алыцдар,  оцыған  кітабынан 
а л ға н  білімі
 — оқығаннан алған  білімі.
Есімшенің  бұл  қасиеті  де  есімге  ұқсасты ғы на  ж атады ,  мүнда 
есімше  есімнің сөйлемдегі  қызметін  атқарады.-
315-жаттыту.
 
Есімйіені  теріп  ж азып,  оған  қан д ай   қосымшаның  ж ал - 
ганып  тұрғанын  гйтыцыздар.
щ ^Үлгі: Айт-қан-ың  Серікбай ғой.
ЕСІМ Ш Е
\

1.  Айтканың  Серікбай  ғой  (М.  Ә.).  2.  — Ұйқы  жеңгенін  көріп 
отырғаным  осы  болар...— деп,  Зотов  басын  ш айқады  да,  графин- 
ді  құш ақтап  шығып  кетті.  3. ^ г і л і к   шеткі  аттың  неден  үріккенін 
де  көрді...  (Ғ.  М .).  4.  Ж үгіре  оере,  өкшесінен  су  кіргенін  сезді.
5.  Бар  үй  ішінің  тосатыны  Иіс,  соның  бай  үйінен  қайтқанын  бо- 
лымсыз  үмітпен  күтеді  (М.  Ә.).  6.  М аған  олардың  емдегені  емес, 
екеуі  бірдей  асты-үстіме  түсіп,  достық  көрсеткендері  қатты  үна- 
ды  (Ғ.  М .).  7.  Б ірақ езінің де  жатьш-түрғанын сезген  ж оқ  (С.  Е.)„
ЧМ 
316-жаттығу.
 
Төмендегі  етістіктерден  есімше  ж асап,  сөйлем  қүрасты- 
рыцыздар.
Әндет,  күл,  шымырла,  жайна,  белен,  тара,  елті,  қүмарт,  ж ар- 
қылда,  сайра.
317-жаттығу.
 
Есімшенің  сөйлемде  қандай  қызмет  атқарып  тұрганын 
ажыратыңыздар.
1.  Айналасы  қорш аған  нөкер,  ала  киінген,  алш аң  басқан  бай- 
батш алар,  біріне-бірі  сүйенген  кемпір-шалдар  -келеді  (Ғ.  М .)..
2. 
Ағам  меніқ  сабақты  қалай  пысықтағанымды  бақылап,  қада* 
ғалап  тұратын.  3.  Б ірақ  әңгіменің  түйінінің  енді  басталаты ны  
рас.  4.  Қ абағы  түнерген  (С.  Е.).  5.  Кемеге  мінетіндер  бірін-бірі 
ш амаданымен  ығыстырып,  бала  көтерген  ж ас  әйелді  шыр  кобе­
лек  айналдырып,  қакп аға  алып  келеді.  б .Ш гіліктіқ  қайда  отыра- 
тынын  қаш аннан  бері  білетін  адам дардай  үш  ж ігіт  тура  И гілік 
отырған  б ө л м егеж ел т  кірді  (Ғ.  М.).
\/'318-жаттығу.
 
Есімше  жұрнағының  астын  сызып,  оның  ш ақты к  мәнів 
тусіндіріңіздер.
1.  Өзгелер  де  қозғалған.  2.  Неден  болса  да,  тайынар  емес 
(М.  Ә.).
  3.  Осыны  өзін,  өскенде  оқып,  маған  түсіндіріп  берерсің.
4.  Рақм ет  қозы  бағып  жүрген.  (С.  Е.).  5.  Екі  кезінен  ж ас  ақ- 
қанш а  күлген.  6.  Тәкежан  мен  Ш ұбар  болыс  болып  тұрса,  елге 
келмек түгіл,  елді  түсінде де  көрмес  еді  (М.  Ә.).
319-жаттығу.
 
Көп  нүктенін,  орнына  тиісті 
есімше  жұрнағын  қосып 
ж атты ғуды  оқыцызДар.
1.  Абай  бір  ж ағы нан  Әбіштей  баласының  орысша  кең,  мол 
тәрбие  ал...ына  қызыға  қарайды .  2.  Мен  Базаралы ны ң  кеудесін- 
де  осыған үқса...  ойдың, көптен  оралып  жүре...ін  білетұғым.  3. Ал 
ендеше,  істің  артына,  аяқталуы на  ғана  қарсы   қараса,,  сол  База- 
ралының  әрекеті  ел  кепшілігін  өкіндір...  іс  бол...  ж оқ  па?  4.  Өз 
ішіңде  жүр...,  әлі  әкесіне  де  ашпа...  бір  ойлары  болушы  еді.
5.  Дәркембайдын,  алғаш қы   әйелі  өл...  соң, Ж аңы лды   ағайын  жа- 
тақтар  болып,  осыған  үйғар...  да,  екеуін  қос...  б о л а....  6.  Тіпті, 
Ж ігітектің  Б азар ал ы ға  еріп  аттан...  бар  кеде^інің  де  мол  қасиет 
көрсет...ін  айтамын.  7.  Сын  көтер...  қымбатты  бол...  ғой  (М.  Ә.).
149

ТҮЙЫҚ  ЕТІСТІК
Ж ақты қ,  ш ақты қ  мағы нада  қолданы лмайты н,  етістіктің  есім- 
ге  ұксас  түрін  тұйық  етістік  дейміз.  Тұйық  етістік  —  у   ж урнағы 
арқы лы  ж асалады .  М ысалы:  келу,  беру,  көру,  түсіну,  ұялмау.
Түйық  етістік  есім  сияқты  септіж,  тәуелдік  ж алғауы н  қабыл- 
дайды.
Туйық  етістік  ж іктік ж алғауы н  қабы лдамайды .
320-жаттыту..
 
Текстен  тұйық  етістікті  табыцы здар.
1.  Алда  түрған  міндеттерді  ж обалады м :  тазалы қ  сақтау,  жү- 
мыс  істеу,  оқу,  ж аң а  тұрмыс  қүру,  ж аң а  бақытты  түрмыстың  не 
екені  туралы  айттым  ( А .  М ак.).  2.  Мына  оқиғадан  кейін  осыны 
мойындауға  т у р а к е л е д і  (М.  И.).  3.  Осы оқудың ішкі  сырын,  мән- 
жайын  толы ғы рақ  баяндап  бермей,  «қиын  оқу  еді»  деп  жалпы 
өтудің  қазіргі  оқушының  көпшілігіне  әсері  де  болмас  еді  (С.  М .).
4. 
Олай  етуге  бола  ма,  ж олдас  Братченко?  А дам дарға  бара  ж а- 
тырмыз  ғой,  ендеше,  өз  наныңызды  ала  бару деген  жөн  бе? 
(А .  М ак.).
\
321-жаттығу.
 
Сөйлемдегі  тұйық  етістіктерді  тіркескен  сөздерімен  коса 
көшіріп,  кандай  қосымша  ж алғанғаны н  көрсетіңіэдер,
Үлгі:  көрін-у-і-н  күтіп тұрған.
1.\Үй  төбесінде  Ушаковтың  көрінуін  күтіп  тұрған  Б айж ан  до- 
м алап  төмен  түсіп барады .  2.  Ушаковтың кептен  ж олға  ш ықпаға- 
нын  осы  мылтықтарынан  да  аңдауға  болатын.  Сол  бұлақтың  суы 
үры спай-таласпай,  аттарын  суарьип  алып,  жөндеріне  ж үре  беру^ 
ге  жетер  ме  еді?  (Ғ.  М .)  4  Бскі  зам анны ң  соғысында  батырлар- 
ды ң «жеке-жеке»  шығуы деген  бар  ғой  (С.  М .).
vh  - 
322гжлттыгу.
 
Теменгі  етістіктерден  тұйы қ  етістік  ж асап,  сөйлем  құ- 
S 
раңы здар.
Оқы,  үйрен,  талаптан,  үмтыл,  ерінбе,  ет,  қалм а,  ж алы қпа, 
қайтала,  өс. 
•
Н Е Г ІЗ Г І  Е Т ІС Т ІК   ПЕН  ҚӨ М ЕҚШ І  Е Т ІС Т ІК
Етістіжтер  мағынасына  карай,  атқараты н  қызметіне  қарай 
негізгі  және  көмекші  болып белінеді.
Н егізгі  етістіктердің  толық  лексикалы қ  мағынасы  бар,  нақ- 
ты лы   қимыл,  амал-әрекетті  білдіреді,  сөйлемнің  белгілі  мүшесі 
болады.  Мысалы:  Қасен  қақпадан  шығып,  жоғары  тауға  қарай 
аяңдады.
  М үндағы  шығып,  аяңдап  деген  етістіктер  субьектініқ 
қимылын  білдіріп,  өз алдына  сөйлем  мүшесі іболып  түр.
Д ербес лексикалы қ мағынасы  бар, сейлемнің ж еке мүшесі  бо­
латы н  етістікті  негізгі етістік дейміз.

Тілдегі  бір  топ  етістіктер  грамматикалы қ  қызметке  ауысқан. 
Олар  лексикалық  мағынасынан  айрылып,  негізгі  етістікке  түрлі 
грамматикалық  мағына  үстейтін  морфемаға  айналған.  М үндай 
етістіктер  дербес  мағыналы  сөзге  тіркесіп  қана  қолданылады . 
Мысалы:  жүріп  отырды,  келе  жатыр  дегендегі  отыр,  жатыр  етіс- 
тіктері  отыр,  кел  етістіктеріне тіркеліп,  оған  үстеме  мағына  беріп 
көмекшілік қызметте түр.
Лексикалық  мағынасынан  айрылып,  грам м атикалы қ  қызмет- 
ке көшкен етістііктерді  көмекші  етістік дейміз.
Қ азақ  тілінде отызға  ж уы қ  көмекші  етістік бар.
323-жаттығу.
 
Текстегі  негізгі,  көмекші  етістіктерді  аж ыратыңыздар.
Б арлы қ  жайды  танып  отырған  жүйрік  ж ігіт  енді  ойнақыла- 
нып,  күліп  жіберді.  Сөйте  сала, домбырасын  безілдетіп  кетті.
Сырт  қарағанда  ол  қабілетті  жиыңның келелі  бір  кеңесін  бұ- 
зып  кеткендей  болды.  Б ірақ  айтып  кеткен  елеңі,  шешендікпен т е ­
п л е   бастағанда-ақ  айлалы  ақынның осы  мәжіліс  үшін  О разбайға 
әрекет  етіп  отырғаны  байқалады .  Қ ы зара  балқыған  алмас  ж үзді 
жігіт,  аумас  сөзін  Б азаралы ға  қадап  отыр.  Ж ары м   кеудесін  сыр- 
лы  домбырамен  қоса,  сый  қонаққа  бұрып  ап,  әндете  түсіп,  соқ- 
тырып  кетті  (М.  Ә.).
324-жаттығу.
 
Тексті  көшіріп,  көмекші  етістіктердің  астын  сызыцдар.
I.  — О рамалың  бар  ма  еді?...— деп,  жетелеп  алып  ж үрт  ар'а- 
сынаң  шығарып  жіберді  (Ғ .  М .).  2.  Бәйбіше де  бір  күрсініп,  суып 
қалған  самауырды  а^ла  жөнелді  (Ғ.  Мұст).  3.  Бір  жерінде  маң- 
м ақ басып кемпірдің өгіздері  де кетіп  бара  ж атқан  ш ығар.  4.  Бө- 
ліп-жарып,  апама  ақш а  жіберіп  тұра  алатын  да  бол дым.  5.  Ж ан- 
талас  ысқырық  үсті-үстіне  шығып,  тапыр-тұпыр  жүгірій  тағы  
ж ақы ндай  беріп  еді,  әлдеқайдан  ағып  келе  ж атқан  Шеген  бүран,- 
дап  бара  ж атқан  Борашты  қағып  әкетті  де,  ж оқ  болды  (Ғ.  М.).
II.  Қайта,  сақал  жауып  тұратын  олпы-солпысы  сорайып  шы^а 
келеді.  2.  — Біздің  ш алдар  дабырласып  қайтып  келе  жатыр 
екен...— деп,  сөйлеп  кірген  Күнзила  төр  үйде  не  болып  ж атқаны н 
көріп,  шегіне тоқтады  (Ғ.  М .).  3.  Топ  қатар   ке,де  ж атқан.  4.  Д әр- 
мен  осы  кезде  қатар   жортып  келе  жатып,  А байға  естірте,  осы 
ш апш аң әлеңді  айта  жөнелді  (М.  Ә.).
ДАРА,  К Ү Р Д Е Л І  Ж Ә Н Е   ҚҮРАМ ДЫ   Е ТІС ТІК ТЕР
Л ексикалы қ  мағынаны  білдіретін  етістіктін,  қүрамы  бір  еөз- 
ден  де,  бінеше  сәзден  де  болады.  Сондықтан  етістіктер  құрамына 
қарай д ар а  және ікүрделіге  белінеді.
Қимыл^  амал-әрекетті  бір  ғана  сез  білдірсе,  ондай  етістікті 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: