Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

дін, т ір л к   белгісін  беретін  қимылы,  ызьщы  бұл  жер  астына  жет- 
педі.  5.  Ентікті,  демін  ала  алмады.  6.  —  Бүгін  күнімеи  аурухана- 
ны  қамап,  жүмысш ылар  кетпей  қойды,— деді.  7.  Доктор  тағы  үн- 
демей  қалды.  8.  Мен  өлімнен  тайсалмадым.  9.  Б ір ақ   біз  қыздың 
несі  әдемі  екенін  б іл е'ал м ад ы қ .  10.  Ж олдасым  түнімен  үйықта- 
мады (С .  Е.).
Б ұ р ы н ғ ы   ө т к е н   ш а қ .   Бұрынғы  өткен  ш ақ  сөйлеуші- 
нің  хабарлаған  кезінең  біраз  бұрын  болып  өткен  қимыл-әрекетті 
білдіреді.  Мысалы:  Таң  қала  берсін,  біз  өмірдің  көркемдігін  осы- 
лай  көрёенбіз
  (С.  Е .).  Смена  біткен  соң  барып,  десятник  тауып- 
ты
  (С.  Е.).  Бұл  екі  мысалда  сөйлеушінің  х аб арлаған  кезінен әл- 
деқайда  бұрын  болып  өткен қимыл суреттеліп  тұр.
Бүрынғы өткен  ш ақ  екі  түрлі  жолмен  ж асалады :
1.  Етістіктің  түбіріне  көсемшенід  -ып,  -іп,  -п  ж үрнағы  мен 
ж іктік  ж алғауы   ж алғанады .  Мысалы:  б а р - ы п - с ы ң ,  к ел -in -tn i, 
қ а л - ь ш - с ы з
 т.  б.
2.. 
Етістіктід  түбіріне  есімшенід  -ған,  ген,  -қан,  -кен  ж үрнағы  
мен  жіктік  ж алғауы   ж алғанады .  Мысалы:  к ө р - г е н - б і з , бар - ғ а н -  
м ы н ,   қайт- қ а н - с ы ң ш
> біт- к е н .
Кейде  бұған  екен  көмекші  етістігі  де  тіркеседі.  Мысалы:  бар- 
ран  е к е н ,   көрген  е к е н ,   тұрған  е к е н
 т.  б.
Бұрынғы  еткен  ш ақты қ  мағынаны  есімше  мен  көсемше  жұр- 
нағы  береді,  ж іктік  ж алғауы   қимылдьщ  қай  ж ақта  ж асалғаны н 
білдіру үш ін.қолданылады.
Бүрынғы  өткен  ш ақты д  болымсыз  түрі  етістіктің  түбіріне  бо- 
лымсыздық  жүрнағы  ж алғануы   арқы лы   немесе  емес,  жоқ  сөзде- 
рінің етістіікпен тіркесуі  арқы лы  беріледі:
бар лгапсың — барған  е м е с с щ  — барған  ж оц сш х .
852-жаттыгу.  '
 
Бұрынғы  өткен  ш ақтағы   етістікті  тауып,  оның  м ағына 
ерекшелігін  аж ы раты ңы здар.
•
1.  СуретІн  де  берһі  үлгеріпті.  2.  —  Қедіір,  Коля,  мен  саған 
айқайлап  жіберіппін  (С.  Е.).  3.  Соңғы  өлеңнің  түсында  әжесі  де 
түсінген.  4.  Бұл  өңірдегі  барлы қ  атты  Тобықтыньщ  өзі  қой* 
ған  (М.  Ә.).  5.— Б із  д ал аға  шығатын  ж ол  тіптен  көміліп  ка- 
лыпты,— деді  Беисен.  6.  Бүл  арад а  ешкім  жоқ,  барлығы там ак- 
қ а  кеткен  (С.  Е.).  7.  Осы  сен  менід  Еркемді  ұмытпағансык- 
ау!  (М.  Ә.)  8.  Ш ахта  проходкасыныд  жұмысы  қызған.  9.\,Стан- 
цияныд  басы  oлaй^бұлaй  жүгірген  адам дарға  толған  (С.  Е.).
353-жаттыгу.
 
Көп  нүктенің  орнына  бүрынғы  еткен  ш ақты қ  жұрнағын
койып  ж азы ңы здар.
1. 
Күн  үзын  аттан  д а  түспей,  өзге  жүрсінш ілерден  оқ  бойы 
ал д а  отыр...  (М.  Ә.).  2.  Бұл  ар ад а  М аксим  Горький  атты  кол­
хоз  үйымдас...ты  (С.  Е .).  3.  Қ азір  Б азар ал ы   ж ол  жүретіндей
162

киініп  ал...ты.  4.  Сол  сахараның  алғаш кы  елшісі,  баршысы  боп 
Алтынсарин  өмір  кеш...ті.  5.  Сағынып  қал...пын  ғой,  Әйгерім!
6.  Я,  рас-,  ащысьш  татып  білген,  ауырын  арқалап  біл...  (М.  Ә.).
7.  Сөйтіп  езім  де  тоқтамастан  жөнел...пін.  8.  Анау  күні  ж ан ж ал 
кылып,  жұмыстан да  сол  себепті шығып  қал...сыд  (С.  С.).
354-жаттығу.
 
Бұрынғы  өткен  шақтыц  болымсыз  түрі  қалай  ж асалға- 
нын  айтыцыздар.
1. 
Көшерлік  ез  көлігі  ж оқ  болған  сод,  Қодар  ешкімнен  көлік 
те  сұрамаған,  қыстаудан  ірге  аударып  ж ылж ы мағаи.  2.  Ж ирен- 
ше  басқа  да  бірдецелер  сөйлеспек  боп,  бөгемек  еді,  қайрылған 
да,  үндеген  де  жоқ.  3.  Аналар  каптап  қоя  бергенде,  түк  сасқан 
жоқ.  4.  Ж ады м да  қалмапты.  б./Бірақ  Абай  дәл  осы  жолы  бұрын- 
ғыдай  ж асыған  жоқ.  6 /Ж а з   бойы  Бөкенші  мен  Б ар сақ қ а  Құнан- 
байдыд  қабағы   келіспеген  (М.  Ә.).  7.  Өмірі  билеп  көрген  емес- 
пін.  8.  „Ешкімге  де  айтқан  емеспіз,  ешкім  білмейді  де  (С.  Е.).
А у ы с п а л ы   ө т к е н   ш а к .   Етістіктід  баска  шактарымен 
ж асалу  жолы  бірдей,  бірақ  өткен  ш ақты қ  мағынаны  білдіретін 
етістіктід  шағын  а у ы с п а л ы   е т к е н ш а қ   дейміз.  Мысалы: 
Оның  квартирінде  Иоган  Себастиан  Б а х   пен  Спинозаның  порт- 
реті  ілулі  туратын
  (С.  Е.).
Ауыспалы  еткен  ш ақ  есімшеніц  ауыспалы  шағы  арқылы  ж а ­
салады;  ж ақты қ  мағына  ж іктік  ж алғауы   арқылы  беріледі.  Мы­
салы:  көретін-
м ін, 
сөйлейтін- 
м ін
, сыйлайтын- 
сың 
т.  б._
А уыспалы  өткен  шақтың  болымсыз  мағынасы  болымсыздьік, 
ж ұрнақ  арқылы  ж асалады .  Мысалъг.біл-ме-й-тін-сің,  с ұ р а - м а -  
-й-тын,  жаз- ба-й-тын-быз
 т.  б.
355-жаттыгу.
 
Тексті  монерлеп  оқып,  ондағы  етістіктердің  кай  ш ақта 
екенін  аж ыратыңыздар.
Біз  түрған  көше  бірте-бірте  ж оғары лап,  беткейді  өрмелеп  кө- 
теріліп  барып,  алдында  кесе-көлденед  ж атқан  тауға  иек  арта 
бітетін.  Кешенід  шетінде  тау  беткейіне  ермелей  біткен  калы ң 
жемісті  бақш а  болатын.  Б із  ж олдасымыз  екеуіміз  күнде  көше- 
мен  жоғары  ;көтеріліп,  осы  қалы д   бақш аны   аралап  өтіп,  тау  тө- 
бесінде  сөкіріп  ағып  ж атқан   езеннід  ж ағасы на  келіп,  калы д 
ағаш   көледкесінде  ж ататы дбы з.  Төменде;  беткейде  қалы д  ағаш 
арасынан  көрінбей,  көк  ағаш тардан  ж асалған  көрпесін  айқара 
ж амылып,  жасыл  ж апы рақтарды   бүркеніп  біздің  к ал а  жататын. 
Б із  сол  қ ал а ға  көз  жіберіп,  кеділім із  ш алқып,  тау   суына  шомы- 
лып, дем  алатынбыз  ( С . Е . ) .   ■
6*.
163

356-жаттығу.
 
Ауыспалы  өткен  ш ақты   ж асауш ы  
косымшаның  астын 
сызып,  оны  келер  ш ақтан  аж ы рату  жолын  айтыңыздар.
I.  Қ ала  қалы ң  көк  ағаш тарға  бөленіп,  үйлерінің  м ұрж алары  
д а  ж апы рақтар  арасына  жасырынып  керінбей,  тау  етегінде  ж а- 
татын.
Біз  сол  тау  етегіне  қарай  шығатын  оқтай  түзу  көшеде  тү- 
ратынбыз.  Менің  бір  суретші  ж олдасым  болды.  Екеуіміз  күн 
сайын оның'болаш ақ суретіне сүлу  кыз  іздейтінбіз  (С.  Е.).
II.  Сол хош иіс,  салқын  ауа  денеңді  балқытып,  буыныңа дейін 
түсіп,  кеңілді  ш алқытып,  өзінді  бір  кірш іксіз 
г ү л д е й  
т аза  етіп 
жіберетін.
Табиғаттың  әрбір  қимылы —  сұлу  қыздың  көз  қарасы ,  сызы- 
льгп шыққан  музыка сияқты  ете келісті де,  әсерлі  болатын  (С.  Е.).
357-жаттыгу.
 
Өз  ойларыңыздан  алты 
сөйлем  құраңы здар, 
олардың 
баяндауыш тары  етістіктін,  ауыспалы  еткен  ш ағынық  болымсыз  түрінде  тура- 
тын  болсын.
358-жаттығу.  Біл,  жаз,  тыңда
  деген  етістіктерді  ауыспалы  өткен  шақ- 
қ а   қойып,  оны  барлы қ  ж а қ та,  жекеше,  көпше  түрде  жіктеңіздер.
359-жаттыгу.
 
Етістіктерге ж алпы   тал д ау   ж асацы здар.
I.  1.  Сымпылдап  ұшып,  шыңқылдаған,'  бұтақтан-бұтаққа  қо- 
нып, шатты  дауыстарымен  сайраған түрлі  қүстардың  ән  мен  күй- 
лері де  естілмейді  (С.  С.).  2.  — Кәне,  М ағаш   айтыңыз,  м аған  ай- 
тып  беріңіз,  Абай  аударған  сөздерді  менің  білгім  келеді,— де- 
ді  (М.  Э .): 3.  Қ аш пауға  болмайды:  үсті-басы  далба-дұл>ба,  ұйпа- 
ланған  шаш тарын  өрмей,  бос  қоя  береді,  басына  орамал  жа- 
мылмайды,  тырнақтары н  алмайды,  беті-қолын  жумайды,  кескіні 
сатпақ-сатпақ  боп  жүреді,  бақы рған  даусының  тұрпайылығы  зә- 
реңді  кетіреді...  (С.  М .).  4.  Енді  б ұ  да  оқиғаны  ойынға  айнал- 
дырғысы  кеп  мысқылдады  (М.  Ә ) .  5.  Естіген  әңгімесінің  бәрін 
еңсесімен  ынтыға тыңдайтын  бала  бүрын  Еектаспен  сырлас,  әңгі- 
мелес  болмаса  да,  ж аңағы ны ң  аяғы   немей  тынғанын  білгісі  кеп, 
қызығып келе ж атты  (М.  Ә.).
II.  Айткыз,  келген  жоқ,  ж азу   керек,  қай тп аг  отыр  еді,  кеткелі 
түр,  отыршы, ікелгей,  көгер,  барса  екен,  бар,  ал,  жүрейік,  келсең, 
ақта,  оқып  отыр,  кетіпті,  ікөрер,  кетір,  жуын,  қысыл,  таппақ, 
айтатын.
Е Т ІС Т ІК ТІҢ   РА Й Л А РЫ
Рай  катёгориясы  қимылдьщ болмысқа  қатысы туралы  сөйлеу- 
шінің  түсінігін,  көзқарасын  білдіреді.  Қ а за қ   тілінде  4  түрлі  рай 
бар:  I.  Б үйры қ  рай.  2.  Қ алау  рай.  3.  Ш артты  рай.  4.  Ашык  рай.
1.  Бұйрық  рай.  Біреуге  арналып,  бұйыра  айтылған  етістік 
мағынасын  бұйрық  рай  дейміз.  Бұйрық  мағына  түбір  етістіктің 
өзінде  берілген,  сондықтан  бұйрңқты қ қай  ж а қ қ а   қатысын  білді- 
ру  үшін,  түбір  етістікке  тек ж іктік  ж ал ғау   ғана  ж алғанады .  Ол
164

ж іктік ж ал ғау  осы  райдан  басқа  ж ерде  қолданылмайды.  Бұйрық 
райдың жіктелуі төмендегіше:
Ж екеше
Көпше
Мен  кел-ейін,  сана- 
йын
Сен  кел, 
сана 
Сіз  кел-іңіз,  сана-ңыз 
Ол  кел-сін,  сана-сын
Біз  кел-ейік,  сана-йық. 
Сендер  кел-іңдер,  санан,- 
дар.
'  Сіздер  кел-іңіздер,  сана- 
ңыздар.
Олар кел-сін.  сана-сын.
360-жаттыгу.
 
Оқып  шығып,  бұйрық  райда  тұрган  етістіктерді  көрсе- 
тіңіздер.
1.  — Ж атсам ,  жатайын,— дедім  мен  (С.  М .).  2.  — Мынау  қы- 
рық  атты  қыс  бойы  қал аға  пішен  тасып  көлік  етсін  (М.  Ә.).
3.  — Ал,  бала,  қалғиы к  онда!— деді  Қадыр  әрі  қар ай   аунап  тү- 
сіп  (С.  М .).  Аттарыңның  ауыздығын  альщдар!  (М.  Ә.)  5.  —  Me- 
нен  не  туралы  болса  да,  сұраңыз!— деді  (С.  М .).  6.  Әйелдер 
жайын  сөйлеңдер!— деп,  Ы сқаққа  қарады   (М.  Ә.).  7.  Ендеше, 
ш уланға  төсек  can  берейін  (С.  М .).  8.  Тез  менің  соңымнан  ері- 
ңіз!— деді  ( М .Ә .).
361-жаттыгу.
 
Көп  нүктенің  орнына  бүйрық  райдың  ж алғауы н  қосып, 
қай   ж ақта тұрғандығын  аж ы раты қы здар.
1. 
—  Ал,  Ш ұбар,  Ербол,  сендер  ендігі  сөзді  соларға  жет- 
кіз...— деп,  Тәкежан  байлау  айтты  (М.  Ә.).  2.  Мен  әуелі  айтып 
шыға...  (С.  М .).  3.  —Ендеше,  Абай  сонысын  ана  ағасына  өзі  ай­
тып,  өзі  әдейі  соны  тоқтат...  4.  М аңдағы  елге  хабар  жетпейтін 
бол...!  5.  — Әбіштің күймесін  алға  шығар...!  Алдымен  Әбіш  жет..! 
Іркіле  жүр...!— деп  бүйырған.  6.  Ал  ж олдары қ  бол...!— деді.
7.  Бол,  атқа  қон...!  (М.  Ө.)
362-жаттыгу.
 
Оқып  шығып,  бұйры қ  райда  тұрған  етістіктерді  теріп 
жазын.ыздар.  О лардағы   ж іктік  ж алғаудьщ  
астын  сызып, 
жекеше,  көпше, 
анайы,  сыпайы түрін,  қай  ж а қ та  тұрғанын  аж ыратыңыздар.
1. 
Ал  келген  жендеттерін  ең  алдымен  м аған  жібер]ндер.  Ме- 
німен  сөйлессін,  осында  алып  келіңдер!— деген.  2.  —  Осыны 
>бір  ескеріңіз!—деді  (М.  Ә.).  3.  Оқудан  ш ығармаңыз!  4.  —  Вера 
оқьісын!— деді  Ш орман.  5.  Келсін,  б ір ақ   өлеңін  оқымасын!
6.  Гүлжан  екеуің  сонда  барыңдар.  7.  — Уа,  берік  болыңдар,  кұ- 
л ап   қалмандар!  (С.  М .)  8.  Мен  деген  ж астар  ертең  көбің  атта- 
нып,  Семейге  барып,  алдынан  шығындар.  Меніц  тілеулестігімді 
барлы қ  куанышымды  алдынан  ал а  барыңдар!  9.  — Барайық, 
көрейік!  Ж үр!  Ал,  ж үр!— деп,  ойландырмастан  еліктіріп,  алып 
кеткен  ( Ж   д . ) .  
.  >
165'

2. 
Қ алау  рай.  Қимылды  субъектінің  қалайтынын,  тілейтінін 
білдіретін  етістіктің түрін  қ ал ау   рай  дейміз.  Мысалы:  Менің  ара- 
лай  қайтқым  келеді
 
(С. М .).  Сонда  да  айтқыза түсіп, 
та- 
нығьісы  келеді.
 
(М.  Ә.)
Қ алау рай мағынасына  қарай 2-ге бөлінеді: е р і к т і   қ а л а у  
р а й ,   т і л е к т і   қ а л а у   р а й .
Е р і к т і   қ а л а у   р а й .   Ерікті  қ ал ау  рай  етістіктің түбіріне 
ғы,  -гі,  -цы,  -кі
 
ж ұрнақтары   ж алғанып,  оған  кел  көмекші  етіс- 
тігінің  тіркесуі  арқылы  ж асалады .  М ысалы:  Амантайдың  жігітке 
көмектескісі 
келеді.
Ерікті  қ ал ау   райДағы  етістікке  ж іктік  ж алғауы   ж алғанбайды , 
ж ақты қ  мағына  тәуелдік  жалғ-ауы  арқылы  беріледі.  Мысалы:
Менің 
оқығым  келеді.
Сенің 
оқығың  келеді.
Оның 
оқығысы  келедіщ
Ерікті  қ ал ау   рай  тәуелдік  ж алғауы нда  түрғандықтан,  қимыл 
иесі  білдіретін  сөз  ілік  септікте  тұрады.  М ысалы:  Сенің 
білгің 
келеді,
 
Ерікті  қ ал ау  рай  ж аксы з  сөйлем  жасайды._
Т і л е к т і   қ а л а у   р а й .   Тілекті қ ал ау   рай төмендегіше ж а ­
салады:
1.  Етістіктің тү б ір ін е
-ғай,  -гей,  -ңай,  -кей
 
ж ұрнақтары  
ж алғанады . М ысалы:  Ол есг/геи  
еді.
2.  Етістіктің  түбіріне  шартты  райдың 
-са,  -се
 
ж үрнағы  ж ал- 
ғанып,  оған  игі сөзі  мен 
е
 
көмекші  етістігінің  тіркесуі  арқылы  ж а ­
салады.  Кейде  игі  сөзінің  тіркесінсіз  де  ж асал а  береді.  М ысалы: 
Көрсе 
игі  еді, 
алса 
екен.
Тілекті  қ ал ау   райды ң  ж ақты қ  м ағы насы .ж іктік  ж алғауы   ар- 
қылы беріледі. М ысалы: Мен б іл гей м ін .  Мен  ц а л с й м   и г і   е д і.
363-жаттыту.
 
Оқып  шығып,  қ а л а у   райда  тұрған  етістіктерді  теріп  ж а- 
зыңы здар д а ,  қ ай  түрі  екенін  айтықыздар.
— 
Беліңді  әрдайым  бекем  буғайсың!  2.  Тек  айтқаны  колы- 
нан келсе игі  еді  (М.  Ә ) .  3.  Б ір а қ  Асқардың Асанды  көре  кеткісі 
келді  (С.  М .).  4.  Ж ақсы   ағаның  зор  дәмесін  әмсе  өстіп  ақтағай- 
сын,!  5.  Соны  үққайсьщ!  (М.  Ә.).  6.  Балтасы на  оның  тез  ж еткісі 
келді.  7.  Күш  келген  жерден  А сқардьщ   тартынғысы  да  келмейді.
8.  Оның  қалғысы  келді  (С.  М .).  9.  О йіш рмай,  қал қам   Абай-ай, 
қиын  болм аса  игі  еді  (М.  Ә.).  10.  Мұныңыз  ілімге  сәйкес  келсе 
и гіед і  (Ғ.М ұст.).
364-жаттығу.
 
Төмендегі 
етістіктерді 
қаты сты ра  отырьш,  қ ал ау   рай 
ж асаңы здар  да,  соған  сәйкес  сайлем  құраңы здар;  қ ал ау   рай 
арқылы  іс-әре- 
Ж тгіц  қаяай  қүбылатындығын  айтыңыздар.
Ү л г і :   б а й қ а
—байқағым келеді—байқағайсың
  — 
байкр- 
са  игі  еді
 — 
байқаСа  екен...
  '
Б айқа, тавд а,  биле, өсір,  өрле, қарулан.
166

365-жаттыгу.
 
Қ алау райдыц  ж акты қ  мағынасын  білдіріп  турған  қо- 
сымшаныц  астын  сызып,  оның  кандай  қосымша  екеніи  айтыңыздар.
1.  —  Менің  әлі  сізбен  біраз  сөйлескім  келеді!—  деді.  2.  Оның 
шынын  білгіңіз  келсе,  айтайын  ( М .  Ә.).  3.  Әйтсе  де  бір  нәрседен 
сактандырғым  келеді,  Ж әке  (Ғ.  Мүст.).  4.  «Осыны  Құлынш ақ 
маған  қиса  екен.  Қонбаса  екен!»—  деп,  әкеме  өтініш  айтыпты.
5.  —  Келешегінен  не  шығатынын  білгім  келеді!—  деген  (М.  Ә.).
6.  Адам  сияқты  сәлем  берді,  ыңғайлас  отырғысы  келетінін  аң- 
ғартып,  Ж үманнан  қайда  конарын  білгісі  келді.  7.  Ақботаны  да 
көргім  келеді  (Ғ.  М .).  8.  Әлі  ж ауап  қатпаған  Абайды  Ақылбек- 
тің сөйлеткісі  к ел ед і(Ж   Ә.).
3. 
Щ артты  рай.  Қимыл-әрекеттің  болу  я  болмау  шартын 
білдіретін  етістікті  ш а р т т ы   р а й   дейміз.  Мысалы:  Осыған 
у ә д е   б е р м е с е ң
, жөнімді айтпаймын  (М.  Ә.).
Ш артты  рай  етістіктің  түбіріне  -са,  -се  жұрнағы  ж алғану 
арқылы  ж асалады .  Ш артты  райдың  ж ақты қ  мәні  ж іктік  ж алға- 
уыныд қы сқа  турі  арқылы  беріледі.
Ж е к е ш е
Мен  б а р - с а - м  
Сен б а р -с а - ң  
Сіз_ б а р - с а - ң ы з  
Ол б а р -с а
Ш артты  рай  негізгі  шарт  мағынасынан  басқа  мынадай  мағы- 
наларды  білдіре  алады:
1)  М езгіл  мағынасын  береді.  Мысалы:  Ж а й л а у ғ а   ерте 
көіи- 
се, 
Керейдің  қонысын көздейтін
  (М.  Ә .).
2)  Салыстыру  мағынаеын  береді.  Мысалы:  Ежелден  мәлім: 
ңай  ауы лды ц  үстінде  сияз  б о л с а ,   сол  ауы л  мол  иіығасылы 
болмақ
  (М.  Ә.). 
.
3)  Қарсы лық  мағынасьш  білдіруге  қатысады.  Мысалы:  Ер- 
бол  ат  ауыстырып  мінсе 
де,  күрең  төбелдің  екпіні  әлі  ба- 
сым
  (М.  Ә.).
Ш артты  рай  көбіне  құрм алас  сөйлем  ж асайды.  МыеаЛы:  Ен- 
д і   аз  бөгелсе,  жұрт  тағы  кернеп  кететін  сияқты
  (М.  Ә.).
Ш арт  мағынасын  бермегенде,  шартты  райдағы  етістік  ж ай 
сөйлемде  қолданы ла  береді.  Мысалы:  Осы мен  тегі аңын  б о л с а м  
керек!
  (М.  Ә.)  — Ж е с е  ңші,  А б а й і  (М.  Ә.)  — Айтса  екен,  айна- 
лайын  (
М .Ә .).
366-жаттыгу.
 
Оқып  шығып,  ш артты  
рай  түлғасындағы 
етістіктерді 
теріп  ж азы ны здар  да, қай  ж а қ т а   тұрғанын  керсетікіздер.
1. 
Құнанбай  осы  жолы  с-ол  сез  қайта  шықса,  келісіп  аттан- 
бақ.  2.  Мен  болсам,  екі  тізем  сары  су,  шор  боп  барады.  3.  Ұғар- 
лық сергекжүрек болса,  осыған  шомып  көрсеші. 4. 
Е р б о л . 
акыл-
Қ е п ш е
Б із б а р -с а - қ  
Сендер б а р - с а - ң д а р  
Сіздер б а р - с а - ң ы з д а р  
Олар б а р -с а

ға  сыймаса  да  мен  бір  сөз  айтайын  ба?  (М.  Ә.)  5.  Сіз  маған  Ас- 
қарды ң  Омбыда  ж атқанды ғы н  анықтан  хат  ж азсаңы з,  мен 
ж аяуласам   да,  жетем.  6.  Егер  ж олыға  алмасаңыз,  реті  келсе, 
өзіме  кайтарыңыз,  болмаса,  ж оқ  қып  ж іберідіз.  7.  Егер  сондай- 
л ар ға  кездесе  қалсаң,  алдыңа  түсірмеуге тырыс!  (С.  М .)
367-жатты.гу.
 
Ш артты  райдын  қандай  м ағы нада  қолданылып  тұрға-. 
нын  айтыңыздар.
1.  Б ірақ  бұл  қанш а  мақұл  көрсе,  Асылбек  соншалық  жатыр- 
қап,  қарсы  шыкты.  2.  —  Б ір ақ   сол  елің  мен  өзіңнід  қамыңды 
шын  ойласаң,  білім  ж ары ғы на  ұмтыл!..—  деді.  3.  —  Сен  жиырма 
болсаң,  ол  жүз,  сен  ж үз  болсад,  ол  мыд  болады,  әке!—деп  ауыл- 
ға  қарай  иек  қақты.  4.  Ол  оныд  шешесі  болса,  срнід  де  шешед.
5.  Тәкежан  Құнанбай  баласы   болса,  менід де  жөнім  сол.  6.  Ж ігіт 
болсад,  ж ігерід  болса,  мынау  ш үбырған  елге  пана  болыддар.
7.  Көпшілік  осы  қарб ал аста  болса,  Қүнанбайдыд  Қ араш оқы дағы  
аулы  ас  берген  ауылдай,  ез  әлегімен  өзі  ұйқы-тұйқы  боп  ж а ­
тыр  (М.  Ә.).
368-жаттыгу.
 
Ш артты  райлы  етістіктіц  қандай  сейлемде  қолданылға- 
нын  аж ыратып,  шартты  райдағы   болымсыздық  ж үрнакты ң  сез  ішіндегі  ор­
нын  айтыдыздар.
1.  —  Ол  болмаса,  дағды да  бас,  ұсына  бер!—  дей  беретін.
2.  Тац  алдында  бір  ғана  мызғығаны  болмаса,  Абай  бұл  түнді 
үйқысыз  өткізді.  3.  Егер  сендер  адаспасаддар,  жолымыз Ж ылан- 
дыныд  еыртында  түйіссе  керек  еді.  4.  —  Е-е, 'кекетпесед,  Қ алиқа 
боламысьщ!  5.  —  Бәсе,  одан  да  соныдды  айтсадшы!  6.  Қ ала  мен 
ж олда  талай  күн  бірге  болған  уақы тта  бірде-бір  сездірсе- 
ші!  (М.  Ә.) 
'
Ашық  рай.  Іс-әрекеттщ   осы  ш ақта,  өткен  ш ақта  және  ке­
лер  ш ақта  болғанын,  болатынын  «өрсетіп,  үш  ж ақ та  жекеше- 
көпше  түрде  айтылатын  райды  а ш ы қ  р  а  й дейміз.
Мен 
келіп  отырмын
—
. Мен 
келдім — 
Мен 
келермін.
Сен 
келіп  отырсьің
 —  Сен 
келдің
  —  Сен 
келерсің.
Сіз 
келіп  отырсыз. 
— Сіз 
келд ңіз 
—  Сіз 
келерсіз.
Ол 
келіп  отыр
 
—  Ол 
келді
 
—  Ол 
келер.
Бізкеліп  отырмыз — Біз келдік
  — 
Біз  келерміз
 
т.  б.
Ашық  рай  көсемше,  есімше  түрлеріне  ж әне  ш ақ  ж үрнақта- 
рынан  кейін  ж ;ктік  ж алғауларды ц  ж алғануы   арқылы  ж асалады .  ‘ 
Д ар а  және  күрделі  етістіктер  аш ық  рай  түлғасында  түра  береді: 
А й т а м ы н — айта  беремін —  айтыпберемін.
168

369-жаттығу.
 
Тексті  ок кп   шығыңыздар  да,  ашық  райда  тұрған  етіс- 
тіктерді  теріп  жазып,  қай  ш ақта,  қай  ж ақта  тұрғандығын,  ж асалу  жолын 
талдап  айтыи  беріціздер.
Ауыл  рені  өзгеше  жүдеу  еді.  Д ал ад а  бұттары  жылтырап, 
ж албыр-жұлбыр  киініп  бүрсеңдеген,  күс  басқан  аяқтары   қы зар- 
ған  кедей  балалары   көрінді.  Бай  үйінін,  сыртын  ж ағалап,  жүк 
жиылған  күнес  ж ақ та  ақьуш н  күбірлеп  ойнайды.  Қойшының қо- 
ңыр  лашығының  бір  үзігі  сыпырылған.  Қолы-беті  ж ары лған  жұ- 
мыскер  әйел  үйінің  жыртығын  ж ам ап  отыр.  Ж алаң аш танған  үй- 
дін,  керегесінен  жүдеу,  шоқпыт  жоқш ылық  көрінеді.  Арқасына 
ала  қап  ж амылған,  басына  шоқпыт ты мақ  киген  кәрі  кемпір  сол 
ш ала  ж ағы лған  үй  ішінде,  қ ар а  суық  астында  малма  сапсып 
отыр  (М.  Ә.).
ҮСТЕУ
Қимыл,  амал-әрекеттіц  жай-ікүйін,  мекенін,  мезгілін,  мөлше- 
рін,  түрлі  белгілерін  білдіретін  сөз  табын  үстеу  дейміз.  Мысалы: 
Оцты  жаңбырша  жаудырды.
  М ұндағы  жаңбырша  деген  үстеу 
қимылдың  қалай  жасалғаны н  білдіріп  түр.  Мен  бағана  келдім 
дегендегі  бағана  қимылдың  мезгілін  білдірген.  Сен  жоғары  шық 
дегендегі  жоғары  қимылдьщ  мекенін  білдіреді.
Үстеулер  қимыл-әрекеттін,  түрлі  белгісін  білдіріп  сөйлемніқ 
пысықтауыш  мүшесі  болады.
Үстеулер  түрленбейді,  өйткені  үстеудін,  'оөз  түрлёндіруші  қо- 
сымш алары  жоқ.  Үстеудің  кейде  заттанып,  зат  есім  сияқты  түр- 
ленуі  кездеседі,  бірақ  ол  өте  сирек.  Мысалы:  Ертеңді  цой,  бүгін 
бітір.
Н Е Г ІЗГ І,  ТУЫ НДЫ   ҮСТЕУЛЕР
Үстеу  тұлғасына  қарай  негізгі,  туынды  үстеу  болып  бөлінеді.
Негізгі  үстеулер:  кеше,  ертең,  былтыр,  щазір,  бағана,  эуелі, 
әлі,  енді,  кешкі,  әрі,  бері,  кейін,  ілгері,  төмен,  әрмен,  әрең,  үнемі, 
кілт,  қалт,  талай,  аса,  тіпті,  орасан,  эбден,  нағыз,  кілең,  сзл
, 
мүлде
 т.  б.
Туынды  үстеулер:  осынша,  кісіше,  осылай,  шикілей,  күздей, 
қырандайын,  жоққа,  текке,  әлгінде,  щапыда,  иіынымен,  ежелден, 
зорға-зорға,  осыншалық,  соншалық
 т. б.
Туынды үстеулер  түрліше  ж асалады :
I.  Туынды үстеу жасайтын ж ұрнақтар: 
^

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: