Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

233-жаттығу.
 
Тексті  оқып,  ондағы  сөздерді  сөз  табына  қарай   талдацыз- 
дар,
—  Әттең,  дүние-ай,  қайғы ға  түскен  қайран  ер,  қабағы ң  ашы- 
лар  күн  де  жоқ-ау!  Қырымға  көз  тастап  ж атқан  қыраным  еқен- 
сің-ау!  Алысты  болж а  дейсің-ау,  сөзіңнен  айналайын!  Тағы  айт- 
қын,  айтқылаш ы,  інішегім.  Кеудеме,  саңылау  көрмеген  кеудеме, 
нүр  төккендей  болдыд-ау,  мүлдем  тегі!  Ж ар ы қ   сәуле  бердің-ау, 
М ағаш ы м !— деді.  Б іраздан  сон,  орталары на  толы  сары  тегене- 
мен  қымыз  келіп,  сапырылған  ш ақта  Дәттін,  сол  ж ағы нда  отыр- 
ған  Ж ам бы л  М ағаш тың  қасына  қарай  домбырасын  теңдей  өц- 
геріп,  бір-ақ ырғып,  ауысып отырды  (М.  Ә.).
234-жаттыту.
  Мына  текстен  есімдіктердід  астын  сызықыздар.
Көксеңгірдегі  қалың  елдің,  мол  ауылдардьщ  дәл  орта  түсына 
тігілген  қырық-елу  үйдің  бейнебір  жәрмеңкедей,  қыруар  жиы- 
иы  көрінеді.  Бүл  қырық  шақты  үйдің,  тап  орта  түстарында,  үш 
жерде  үлкен  —  ақ  үйлер,  кестелі  отаулар,  төрт-төрттен  тығыз 
тиісіп,  қырық  түрде  қосылып  тігіліпті.  Тап  ортада  сегіз  қан ат 
үйдің  кеудесі  биік  кесек  күмбездей  көтерілген.  Осы  ортадағы 
үлкен  үйге  төрт  жағы нан  есіктерін  сұғьшдырып,  алты-алты  қа- 
наттан  төрт  үй қосылыса  орнапты  (М.  Ә.).
235-жаттығу.
  М ұндагы  көмекші  сездердід  астын  бір,  одағайды ң  астын 
екі,  үстеулсрдің  астьш  ирек  сызықпен  сызып  көшіріңіздср.
Анау  әлі  де.бойын  баяулап  жиып:  «М ақүл,  б ір ақ  сәл  тоқта- 
шы,  аңдайықшы,  арты  бар  ма,  ж оқ  па?  Тым  құрыса,  артынан 
тиейікші!» — деген  еді  (М.  Ә.).  —  Эй,  мынау  не  дейді?  (С.  Ж-)~ 
—  Япыр-ай,  қалай  келдің?  (М.  Ә.).  —  А стапыралда,  мьшау  ба- 
рымташы  емес,  анық  шабуыл  ғой!  (М.  Ә.).  —  Ия,  рас,  сіз  айтса- 
қыз,  соны  айтасыз.  Ал  біз  айтсақ,  сіздей  байларды  А байлардан 
садаға  кет  дейміз!— деп, А йсаға  қек қағып,  орнынан  тұрып  ж үре 
берді  (М.  Ә.).
236-жаттыгу.
  Текстегі 
сөздерді  свз  таптары на  қарай   аж ыратыңыздар.
—  Тағы  салдың  ба  өртіңдІ?  Өрте!  Өртеп  қал,  Абай!
Абай  сасқан  жоқ,  Даусын  О разбай  даусынан  асыра  қатты 
кетерді де,  мысқылдай  сөйледі.
—  Өрт  деймісіқ?!  Өрттің  бәрі  ж ам ан  дегенді  саған  кім  айт- 
ты?!
—  Ия,  өрт ж ақсы лы қ демексің ғой  сонымен,  ә?
—  Өрттің  ж ам аны   д а  бар,  жақсысы  да  бар.  Ш іріген  шеңгел, 
қуарған  түп-түбір,  кәрі  тікенектерді  әдейі  өртейтін  де  кез  бола­
ды.  «Орнына  ж аң а  кек  шықсын»,  «анау  ж ол  берсін»  деп  өрт  са- 
лады.  Б ар  пәлені  білгенде,  соны  білмей,  не  к ар а  басты?  — де­
генде Абай  маңындағы  Сейіл  бастаған  жұпыны  киімді  бар  жиын 
мәз  бола, дауры ға  күлді  (М.  Ә.).
116

ЗАТ  ЕСШ
Заттың,  құбылыстьщ  атын  білдіретін  сезді  за т   есім  дейміз, 
Мысалы:  ағаш,  күн,  кітап,  жел,  дауыл,  үміт,  щайғы,  қуаныш. 
З ат есім  к і  м?  н е ?   деген  сұраққа  ж ауап  береді.
Қ аза қ   тілінде  к і  м?  деген  сұрау  адам ға  қойылады.  О ған  кісі 
аттары,  адамның  кәсібімен  байланысты  атаулар  ж атады .  Қ о р - 
лан,  Нұрлан,  Болат,  Күміс,  Әлия,  Белжан,  нағашы,  жиен,  ата, 
ана,  қүда,  щ д а ш а ,  же,  илеиіе,  инженер,  оқытуиіы,  дәрігер,  мал- 
шы,  ұшқыиі,  пионер
 т.  б.
Н  е?  деген  сұрау  адамнан  басқа  заттарды ң  бәріне  қойыла- 
ды.  Оған  жанды  заттардың,  жансыз  заттарды ң  атаулары  ж а т а ­
ды  ағаиі,  қағаз,  өсімдік,  көиіе,  ауыл,  қой,  мал,  ешкі,  қус,  т.  б.
З ат  есімнің  қүрамында,  көзбен  керіп,  қолмен  ұстауға  бола- 
тын  деректі  заттарды ц  атаулары   да,  оймен  танылатын  дерексіз 
заттарды ң  атаулары  да  бар:  адам,  қол,  көз,  үй,  қала,  тау,  ор- 
ман,  ақыл,  сана,  ой,  зейін,  үміт,  талап
 т.  б.
З а т   атаулары  бір  тектес  заттарды ң  ортақ,  ж инақты  ^тауы 
болады.  Мал,  құс,  тамащ,  өсімдік,  жеміс,  мүлік  деген  сөздердің 
әр  қайсысы — бірнеше  заттың  ортақ  аты.  М ал — жылқы,  сиыр, 
түйе,  қой,  еиікі
  дегендерді  қамтитын  ж инақтау  мәнді  зат  есім 
болса,  құс,  тамақ,  өсімдік,  жеміс,  мүлік  дегендер  де  сондай. 
Ж и нақтау  мәнді  зат  есім  қамтитын  түрлі  заттарды ң  бір  түрінің 
я  ж еке  заттың  аты  д аярлау  мәнді  зат  есім  болады.  М ысалы: 
цой,  каз,  ет,  нан,  бетеге,  өрік,  алма,  көрпе,  жастық,  стол
  т.  б.
237-жаттыгу.
  Тексті  мәнерлеп  оқып,  ондағы  зат  есімдерді  тауып,  кім? 
не?  деген  сұраққа  ж ауап   беретін  сездердің  мағыналық  айырмашылығын  тү- 
сіндірідіздер.
Б азар ал ы   жиын  ж үртқа:  «Ойын-асыр  салыңдар,  осының  өзі 
Абайдың  амандықпен  ортамы зға  жеткеніне  арналған  бірсауы қ- 
сайран  болсын», — деп  еді.  Сол  арада  ж ұрт  екі  топқа  бөлініп, 
кесек  денелі  балуандары н  шығарып,  дағды лы   тойдағыдай  күрес 
салды.  Аттар  сыналсын  деп,  көкпарға  әзірленіп,  бір  топтар  ек- 
шеліп  жатты.  Теңге  алатын,  аударысатын  өнерпаз  ж ігіттер  де 
үлкен  реттілікпен  сайлана  берді.
Осындай  ойын-сауық  басталғалы   ж атқан д а,  Абай  Б азаралы - 
дан:
—  Қ алай  ған а  жол  таптьщ.  Ж ан даралды ң  үстіне  кім  жібер- 
ді?  Неғып кіргізді? — деп,  сүрап еді.
Б азарал ы :
—  Ойбай,  Сабелей  екеуміз  аш паған  есік  бар  ма,  Семей  үлы- 
ғында!
Содан  ары  Абай  анықтап  сұрағанда,  Б азаралы  
нақтылы 
шынын  айтты  (М.  Ә.).
117

238-жаттығу.
  Тексті  көшіріп,  деректі  зат  есімдіктердің  астын  бір,  дерек- 
с із  зат  есімдердін,  астын  екі  сызьщыздар.
1.  Ескі,  сарғайған,  қалған  жұртты  көрсе,  оның  көңіліне  аят. 
ныш,  мұқ  кіретін  еді  (С.  С.).  2.  Қ алам ы   осыларды  ж азып  отыр- 
ғанда,  Ушаковтын,  ойына  кейбір  уақы ттарда  жұмыскерлерге 
ж ан   тартқандай  көрініп  қалаты н  мінездері  түсті  (Ғ.  М .).  3.  Ж аУ' 
ға  аттануға  рұқсат  сұрады  (С.  Е.).  4.  Ар-ұят,  намыс-кек  бәрі 
ортақ  болған  соң,  әскер  достығы  терең  бір  мағына  табады.
5.  Намыс,  адамш ылық  дегендердің  қанш а  тоналып  ж атқаны  
ойына  бір  оралм аған  сияқты  (Ғ.  М .),  6.  О лардың  көпшілігі  ж аңа 
сана-сезімде келді  (С.  М .).
239-жаттығу.
  Мына  негізгі  сөздерді  йайдалана  отырып,  «Меніц  ж олда- 
сым»  деген  тақы ры пка  ш ығарма  ж азьщ ы здар.
Борыш,  ар,  ұят,  намыс,  ыза,  кек,  адамшылық,  мейірімділік, 
сезім.
240-жаттығу,
  Д а р а   ж әне  жинақты  за т  есімдерді  тауып,  олардьщ   айыр- 
масын  түсіндіріңіздер.
1. 
Қ ұрал-сайман  сақталаты н  сарайға  барып,  балта  сайлап 
алып  жаттым  да,  ашулы  бейнемді  бұзбай  бал ал ар ға  қарадым, 
-олар  да  балта,  ара  алысып  ж атыр  еді  (А.  М ак.).  2.  Ш ана-арба, 
айыр-тырнауыш  сияқты  аспаптар  эр  ж ерде  шашылған  (С.  М .).
3.  Керегелердің  басында  не  киімнен,  не  ат-тұрманынан  ілін- 
ген  еш  нәрсе  жоқ,  ж ап-ж алаңаш   (С.  М .).  4.  Үйшіктердің 
босағалары нда,  сырттарында  күйеленген, 
кірлеген,  майланған 
ыдыс,  аяқ-табақтар,  қасы қ-ож аулар  ж аты р  (С.  С.).  5.  Торсан 
үйі  бір  рет  ж ам ан  банкрот  болып,  мал-мүлкі  сатылып  кете  ж аз- 
дапты  (С.  М.).  6.  Адам  мен  машина,  қар у -ж ар ақ   топтанып  к а л ­
ган  жерді  қайта-қайта  қопарып,  астан-кеетеңін  ш ығарып  жүр- 
ген  немістер  көпірге  онша  түйілмепті  (Ғ.  М .).  7.  Оның  үстіне 
түп-түгел қыс  киімдерін береді  (С.  М .).
Ж А Л П Ы   ЕСІМ  М ЕН   Ж А Л Қ Ы   ЕСІМ
З ат  есім  мағынасына  қарай  ж алпы   ж әне  ж алқы   есім  болып 
екіге  бөлінеді.
Бір  түрлі  көп  заттың  ж алпы лам а  атын  ж алпы   есім  деп  атай- 
мыз.  Мысалы:  цала,  тау,  көл,  кісі  т.  б.  Бұл  сөздердің  бәрі  ж а л ­
пы  мағыналы,  ейткені  бұлар  бір  ғана  қаланы,  бір  ғана  тауды, 
бір  ғана  көлді,  бір  ғана  кісіні  білдіріп  тұрған  ж оқ.  О лар — бү- 
кіл  қал аға,  тауға,  көлге,  кісіге  ортақ  атаулар.
Бір  түрлі  көп  заттың  ішінен  біреуінің  арнаулы  атын  ж алқы  
есім  дейміз.  Мысалы:  Алматы,  Алатау,  Балқаіи,  А щ а р   т.  б.
Ж ал қ ы  есімдерге мыналар ж атады :
1)  Кісі  аттары  мен  фамйлиясы:  Абай,  Шоқан  Уэлиханов, 
Мухтар  Әуезов,  Сәбит  М у щ н о в ,  Сәкен  Сейфуллин;
- 2 )   Географиялық  астрономиялық  атаулар:  Советтік  Социа-
118

листік  Республикалар  Одағы,  Кавказ,  Орта  Азия,  Күн,  Жеті- 
ңараңшы;
3)  Газет,  ж урнал,  кітап,  ән,  күй  аттары:  «•Социалисты  К а ­
захстан»,  «Оянған  елке»,  «Казахстан  әйелдері»,
  <гКісен  ашқан»;
4)  Мекеме,  ұйым,  колхоз,  совхоз,  фабрика  аттары  —  Казак; 
ССР  Ж о ғ а р ғ ы   Советінің  Президиумы;  «Ам анкелді»,  Ш ы мкенг 
кррғасын заводы;
5)  М ал  мен  хайуанаттарға  к,ойылған  атаулар:  К ұлагер,  Тай- 
бурыл,  Бөрібасар.
241-жаттыгу.
  Тексті  оқып,  жалпы,  ж алқы   есімдерді,  деректі,  дерексіз  з а г  
есімдерді  аж ыратыцыздар.
1. 
Бұл  кісінің  дацқы,  түу  сонау  Әзірет  Сүлтан,  Ташкент,  Бү- 
хараға  дейін  кеткен  екен  ғой,  жуырда  атын  «Ақжол»  газетінде 
көрдім  (Ғ.  Муст.).  2.  «Ш ығанақ»,  «Миллионер»,  «Қарағанды», 
«Дауы лдан  кейін» — қ азақ   совет  әдебиетінін  тарихынан  іргелі 
орын  алып  отырған  елеулі  ш ы ғарм алар  («Ж .»).  3.  Д әркем бай 
А фанасқа  үлкен  сеніммен,  жылы  шыраймен  қарады.  4.  Абай- 
дың  ағасы  Тәкежаннан  және  інісі  Ы сқақтан  қорлық-зомбылы қ 
көрген  Дәркембай  бастаған  үш-төрт  қарт  А байға  кеп,  мүңын 
ш ағады  (М.  Ә.).  5.  Торғайдың  кей  ауылдары  ж аз  айларында 
Ж айы қ,  Тобыл,  Есіл,  Кецгір,  Ырғыз,  Қобда  сияқты  өзендерді 
ж айлап  қайтады.  6.  Сонымен,  Нөке,  Бәтеке  не  істе  дедің?— де- 
ді  Н ұрбек  Н айзабекке  (С.  М .).  7.  Асқар  ж атқ а  Гете, 
Гейне, 
Пушкин,  Блок,  Есенин,  А байдан  көп  өлеңдер  оқиды,  оқы ғанда, 
нәшіне  келтіре,  ақындарш а,  әдемі  лебізбен  айтады  (3.  Ш.).
242-жаттығу.
 
М ұндағы  ж алқы   есімдердін,  астын 
сызып  кешіріп, 
оньщ 
неге  ж ал қы   есім  болатынын,  қалаіі  жазылғанын  түсіндірівдер.
I.  Абай  П авловтан  тағы  бір  түйінді  ж айды  сүрады.
— 
Б ұлай  болғанда,  Федор  Иванович,  егер  Ж апония  мен  біз- 
дід  патш алық  соғыса  қалса,  Россияныд  жецгені  ж ақсы   ма?— 
деп  еді,  П авлов  бүл  сұрауға  іркілмей  ж ауап  берді  (М.  Ә.).
II.  М ургаб,  Теджен  (Түрікмен  СС Р-ы)  және  Шу  (Қ азақ - 
стан)  өзендері  еш  жерге  құйылмайды.  О лардыд  суы  Қ арақүм  
мен  Б етпақдаланы д  құмына  сідіп,  ж о қ   боп  кетеді  (VҒ .  Ғ .»).
В. 
И.  Ленин  атындағы  М емлекеттік  кітапхана  дүние  жүзін- 
дегі  ед  ірі  кітапхана  больш  саналады .  Онда  18  миллион  түрлі 
кітап  бар.  Ленинградтыц  М.  И.  Салтыков-Щ едрин  атындағьі 
М емлекеттік  көпшілік  кітапханасында  10  миллион  кітап  бар, 
Лондондағы  Британия  музейі  кітапханасы нда  5  миллион,  Ва- 
шингтондағы  Конгресс  кітапханасы нда  10  миллион,  П ариж дегі 
Үлт  кітапханасында  6  миллион  кітап  бар  («Ғ.  Ғ.»).
119

ЗАТ  ECIM  ЖҰРНАҚТАРЫ
А.  Есім  сөзден  за т   есім  тудыратын  ж ұрнақтар
1.  -шы,  -ші:  күзетші, 
тракторшы
,  м а л ш ы ,  к р й и іы ,
2.  -шылық, шілік:  а д а м ш ы л ы қ ,   м а л ш ы л ы ң , 
к е м ш іл і к .
3.  -лас., -лес, -дас,  -дес,  -тас,  -тес:  одащтас,  саб а қт а с,  за- 
м андас, 
б а у ы р л а с ,  ж олдас.
4.  -лық, -лік, -дық, -дік,  -тық, -тік:  ауыз д ы ң ,  оры ндьіқ,  түн- 
д і к ,   б ат ы р л ы қ,  к ү н д е л і к ,   ж ы л д а м д ы қ ,  үлкендік.
5.  -хана:  а у р у х а н а ,  а с х а н а ,   кітапхана.
6.  -ист,  и зм ,-ат ,-и р : 
тракторист, 
секретариат, 
комму­
н и с т ,  к о м м у н и з м ,  командир
  т.  б.
Ә.  Етістіктен  з а т   есім  ж асайты н  ж ұрнақтар
Я
1.  -ма, -ме, -ба, -бе,  -па, -пе:  к ө р м е , 
қ о й м а ,  көм бе, 
с ү з б е  
қ щ п а ,  кеспе,
2.  -қын,  -кін,  -ғын,  -гін:  цаи іқы н ,  тасңын,  ұ ш ң ы н ,  тізгін, 
қ ы р ғ ы н .
3.  -ынды,  -інді, -нды, -нді:  щорытынды,  ерітінді,  ү г і н д і ,   жу- 
ы н д ы ,   с ы п ы р ы н д ы .
4.  -ын,  -Ін,  -н,  е гін ,  түйін,  б у ы н ,  сауы ң,  т олқын,  ж а у ы н .
5.
  -мақ, -мек,  -бақ,  -бек, -пақ, -пек:  іи а қп а қ ,  тізбек,  батпақ, 
с ы р м а ц
,  і л м е к ,  п іс ц е к ,  қ ұ й м а қ ,   с о қ п а ң ,  ө р м е к .
6.  -ақ, -ек, -қ, -к,  -ық,  -ік:  о р а қ ,  қон ақ ,  ж ү р ек ,  жатақ,  кү- 
р е к ,  төсек,  сүра қ, 
тараң, 
к үй ік , 
с ы з ы ң , 
тозық,  с ы н ы қ , 
қ а зь іқ .
7 А қ ы , 
- к і ,   - ғ ы ,   - г і :  
ш а л ғы ,  б у р ғ ь і   с ү зг і,  ашытцы.
8.,-у:  қашау,  е г е у ,  тусау,  сұрау,  көсеу, 
жасау, 
ж алғау.
9.  -ым, -ім,  -м:  б ө л і м ,  с ө й л е м ,  ж ем ,  б іл ім ,т ы н ы м .
10.  -ыс, -іс,  -с:  с о ғ ы с ,  жарыс,  ж щ іс,  айтыс,
1 1 І-қ ы ш ,-к іш ,-ғы ш ,-гіш :  б а с ц ы щ ,   с ү з гіш ,  қ ы р ғ ы и і ,  сор~ 
ғ ы ш ,   алжапңыиі.
12.Д-ЫШ,  -іш: 
қ у а н ы и і,  күйініиі,  сүйініиі,  қы зғаны иі.
243-жаттығу.
 
Көп  нүктенің  орнына  мағынасына  қарай  керекті  ж ұрнақ- 
ты  қосьш  ж азыныздар.
1.  Ол  құлақ  естір  ж ердің  елін  борыш...  қылып  отыр.  (С.  Ш.).
2. 
Н екрасов  сөздеріне  тура  айтылған  дұрыс...  та,  қатты  айтыл- 
ған  дос..  та  барын  ж ақсы   түсінген  Ушаков  ашусыз  мүдіріп  қал- 
ды.  3.  Әуелі  ол  елдің  күз...ке  құлағаны н  сезіп,  ж ы лт  ете  түскен 
Сейткамал  сауда...ме  екен  деп  қалы п  еді.  4.  Ж үсіп  тіл...тан  бұ- 
дан  артықты  білу  де  қиын  еді  (Ғ.  М .).  5.  Б ір а қ   әкім....күш і 
ж оқ  (С.  С.).  6.  Сүлтанньщ 
әкесі  Сүгір 
жылқы...  келіп 
түр  (Б.  Сощп.). 
7. 
Ж үрт...  талқысына  ұсынғанға  не  жетсін.
8.  Ескі...  пен ж аң а... қан  майданға шықты  (С.  С.).
Ш

Ж ұ р н а қ т а р :   -гер,  -дік,  -маш,  -тьщ, 
-шы,  -лік,  -лыщ, 
-іиылық.
244-жаттыгу.
 
Есім  сөзден  зат  есім 
ж асауш ы   енімді  ж ұрнақты ң 
астын 
бір,  ввімсіз  ж ұрнақтың  астын  екі  сызып,  тексті  көшіріндздер.
1.  Тас  пештерді  белуарлап  тұрған  сүйық  мыс,  шелекте  кат- 
қан  суға  ұсап,  суынған  пештерге  кептелген  бойы  бірге  қатып 
қалғандай  көрінеді.  2.  Мектеп  оның  мырзалығы  да,  ж ан  ашыр- 
дығы  да,  мәдениеттік  бір  арманы  да  емес,  дәл  күні  бүгінгі  өнді- 
ріс  Тілегі  еді  (Ғ.  М .).  3.  Белес  түбі  бір  асқар  (Ғ.  Мұст.).  4.  К а ­
наты  қатқанш а,  торғай  да  балапанын  қорғайды  ғой...  (X.  Ес.).
5.  Табалдырықтан  бастап,  төрге  дейін  төселген  түкті  кілемдер 
табаныңнан  тартып,  былқ-былқ  етеді  (Ғ.  М .).  6.  —  Осынша 
үрлықпен,  осынша  арамдықпен  әлгі  ауылнай 
айтқан  заң н ы а 
тармағына  қалайш а  әлі  ілінбей  ж үрсіз? — деп,  кеміте  сөйледі 
Әзімхан  (С.  С.).
245-жаттығу. 
Оқып  шығып,  туынды  за т  есімдерді  теріп  жазыңыздар- 
д а, ж асал у  жолына  сипаттама  беріңіздер.
1. 
Енді  бәгет  атаулы  жапырылып  болған  соң,  барлы қ  колда- 
ры  ж ан-ж ақтан  қыстауға  қарай 
лап  берді  (М.  Ә.).  2.  Сойыл 
алып,  төбелеске  шықпаса  да,  түбінде  куәлікке  ж арар  деген  ой 
еді  (С.  Ш.).  3.  Сыншылар  айтатындай,  оны  ж азуш ы лы қ  електен 
өткізуім  керек  (Б.  Соқп.).  4.  Біраздан  соң,  ж аң а  қарауы л  екі 
вагонды  -да  ашты  (С.  С.).  5.  —  Қаш қын  мүнда,  мүнда,— деп 
қиқуласқан  сары  маса  да  азан-қазан  болып,  бүлттай  төніп  тө- 
бемде  ойнап  келеді  (Ғ.  М .).  6.  М еруерт-маржан  ш им айланғав 
кимешек,  о да  ілулі түр  (С.  Ш.).
246-жаттығу. 
М ағынасына  карай  көп  нүктенің  орнына  зат  есімніц ж ұр- 
нақтарын  ж азып,  тексті  кәшіріңіздер.
1. 
Н е  би...  ті,  не  ауылнай...ты  бермей  отыр  (С.  Ш.).  2.  Б ұ л — 
қазір  осы  Қоржынкөл  елінің  болысының  тіл...ы  (С.  С.).  3.  Осы 
повестің  бас  кейіп...інің  бірі  болуға  Ж ан ар   мықтап  татитын 
қыз  (Б.  Соқп.).  4.  Р ақм ет  Лизаны  үмытып,  сый...  алуш ы ларға 
қол  соғумен  болды  (С.  Е.).  5.  Қ ал ад а  осы  күні  тыныш...  (С.  С.).
6.  Өмір  мағынасыз  бір  ойын...  тәрізді  керінді  (Б.  Соқп.). 
7. 
Не 
қы ларын  білмей  ауыз...ын  ш айнап  түрған  кезде,  қ ал а  округы- 
ның  списке  беретін  срогы  де  кешігеді  (С.  С.).  8.  Нанды  қылдай- 
қылып  жол...тар  бөліп  жейді  (С.  С.).  9.  Мен  қылмыс...  Қожамен 
бетпе-бет отырдым  (Б.  Соқп.).
247-жаттығу.
 
Туынды  зат  есімніц  астын  сызып,  қай  сез  табынан  жаса- 
лып  тұрғанын  айтыңыздар.
1. 
Күздікке  ерте  көшетін  түк  шаруасы  болмаса  да,  Ж үм ан- 
ның  кеш іп  бара  ж атқаны н  көріп,  өзінен-өзі  ере  көшті  (Ғ.  М .),

2.  Н оғай  болғанда,  көп  сол  у а қ   балаған  саудагерлері  бола­
ды  (С.  С.).  3.  Адамға  адамгерш ілік  керек  қой,  Ы беке  (С.  Ш.).
4. 
—  Бұл  неткен  бассыздық!  — деп,  Ушаков  жұмыскерлерге 
ақырып  қалды.  5.  Енді  ойланып  қараса,  осынша  тегін  байлық- 
қ а  Рязанов  мөлшерден  тыс  қызығып  кеткен  сияқты  (Ғ.  М .).
6.  Ж ақсы  әнші, домбыраш ылар  көп  (С.  С.).
248-жаттығу.
 
Текстен  сын  есім  сөзден  ж асалған  туынды  з а т   есімді  те- 
pin,  үлгі  бойынша  ж азы ңы здар.
Үлгі:
Түбір  _
Жұрнақ
енімді
өнімсіз
дара
күрделі
дара
күрделі
Орын
Д ы қ
1.  Бәрімен  амандасып,  Тоня  орындыққа 
отырды  (Н.  0 . ) .
2. 
Бұл  сөздерді  көпшілік  ж аратпап  еді  (С.  С.).  3.  Ф евральдың 
а я қ   кезінде  біздің  арбакеш   ілби  басып  қ ал ад ан   қайтып  келе 
ж атқанда,  нақ  колонияға  бұрылар  жерде,  талауш ы лар  кездесіп, 
тоқтатыпты  (А. 
Мак.). 
4.
  Бостандық,  теңдік,  әділдік,  іздеген 
адам дарға  қ азақ   комитетінің  енді  ешбір  пәтуасы  болмады.
5.  Бүл — бақыт  хабарш ысы  (С.  С.).  6.  Міне,  сан  бақытсыздық 
басқа  түсті  (А.  Ф.).  7.  Ж ауд ы қ  басындағы  қүлақш ынын  жұлып 
алып  тастады  (С.  С.).  8 . —  С усы н ,— деді  Ж аб ай   (Ғ. 
М.).
9.  Б ір ақ  Ы сқақты  Қ ы зы лж ардағы   қ а з а қ   ж ұмыскерлері  берме- 
д  і ( С . С . ) .
249-жаттығу.  -м ,  -с,  -ңы ш ,  •іш ,
  -
п а ң ы л ,  -м ы с,  - д і к ,  -п а л ,  -дац,  -у іл  
‘М ақ,
  -^ы ж ұрн ақтары м ен   туынды  за т  есім  ж асап,  әрқайсысын  м ағы насы на’' 
сәйкес  сөйлем  құраңы здар.
250-жаттығу.
 
Сын  есім,  сан  есім,  есімдік,  үстеуден  за т  есім  жасаңыз- 
дар.
Сын есім
Затты ң  түрін,  түсін,  сапасын,  белгісін  білдіретін  сөз  табын 
сын  есім  дейміз.  Мысалы: 
Қызық
  (кітап ), 
өнерлі
  (ад ам ), 
жақсы 
(х а б а р ),
-бойшаң
  (б ал а).
Сын  есім  қ а н д а й ?   қ а й ?   деген  сүрақтарға  ж ау ап   беріп, 
сөйлемде  анықтауыш   болады.  М ысалы: 
К,ызьщ  кітап  оқыдым.
Сын  есім  етістіктің  алдынан  тіркесіп,  пысықтауыш  болады. 
М ысалы: 
Ол жақсы оқып, жақсы жүреді.
Сын  есім  сөйлемнің  баяндауыш ы  д а  болады. 
Мен  үлкенмін, 
сен кішісің.

Тұлғасына  қарай  сын  есім  негізгі  және  туынды  болып  бөлі- 
неді.
Негізгі  сын  есім:  қызыл,  кәрі,  жұмыр,  сары,  күрең,  нашар, 
сұр,  үлкен.
Туынды  сын  есім:  ұялшақ,  үлгілі,  әсемпаз,  өнерлі,  күзгі,  та у ­
лы.
Туынды  сын  есім  сын  есім  тудырушы  ж ұрнақтар  арқылы  ж а- 
салады.
СЫН  Е С ІМ Н ІҢ   СӨЗ  ТУДЫ РУШ Ы   Ж Ү РНА Қ ТА РЫ
Сын  есімнің  сөз  тудырушы  ж ұрнақтары   көбіне  зат  есімнен,. 
басқа  да  есім  сөздерден  және  етістіктен  сын  есім  ж асайды.  Осы- 
мен  байланысты  сын  есім  жұрнағы  екіге  бөлінеді.
1) 
Есім  сөзден  сын  есім  жасайтын  ж ұрнақ.  2)  етістіктен  сын 
есім жасайтын  жұрнақ.
А.  Есім  сөзден  сын  есім  жасайтын  жұрнақтар
1.  -лы,  -лі, -ды,  -ді, -ты, -ті: 
тау л ы , ’  кү л к іл і,  м алды , 
қа-
мысты.
2.  -сыз,  сіз: 
с у с ы з ,   о ры н сы з,  мектепсіз,  к ө м е к с із .

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: