Б елгісіз  жақты  се й л ем д ер   мақал,  мәтел,  нақыл  с ө з д е   жиі  кол-

лықтағыдан  әлде  қайда  көп  аңғарасың  (М.  И . ) .   3.  Ырыс  алды 
тірлік  дейді,  ол  қай  тірлік?  Көкірегі,  көңілі  тірі  болса,  соны  айта- 
ды  ( А б а й ) .   4.  Еһ,  ақын  болып...  суреттер  ме  еді  мына  бір  кере- 
метті!  5.  Шіркін,  М әуленді  осы  талғаудың  биігіне  шығарар  ма
* 
еді 
(С.  Ш.). 
6.  Бай  болғанда,  бақырып  бола  ма? 
(мақал) .  7.  Мұ- 
I  
ны  «қамыс  таптау  биі»  деп  атайды  (Ә.  С.).  8.  Үлпан,  сен  менің 
1 
туған  анам  емеспісің,  осы?  9.  Оныд  бірде-бірін  кезбен  көруге
* 
болмайды.  Көңіліңмен  көресің.  10.  Тегі,  ол  жарылып  кеткен  ме- 
нің  кулағым-ау  деймін.  (Ғ.  М. ) .
Ж А Қ С Ы З   С Ө Й Л Е М
А т ау  тұлғада  тұрған  бастауышы  ж оқ  ж ән е  оны  баяндауыш 
арқылы  тауып  алуға  да  болмайтын  сейлемді  ж   а  к  с  ы з  с  ө  й  - 
л  е м  
дейміз.  Мысалы:  өңінен 
ештецені 
бол ж ап 
болмай­
ды  (Ғ.  Муст.).  Ж иенді  олай  қумас  болар.  Ж азуш ы ға  көп  адам- 
дармен  кездесу  керак  (Ғ.  М. ) .   Меніц  ол  «қорлыкқа»  да  көнгім 
келмеді.  Билетті  екі-екіден  екі  вагонға  алуға  тура  келді  (С.  М. ) .  
Бүл  сөйлемдердіц  баяндауыштары 
б о л Ж а п  
б о л м а й д ы ,  
қ у м а с   б о л а р ,   к ө н г і м  
к е л м е д і ,  
а л у ғ а  
т у р а  
к  е  л  д   і  деген  тіркестер,  яғни  курделі  баяндауыштар.  Баянда- 
'уыш тарыныд  бәрі  д е   сырт  қарағанда  3-жақта  тұрғаиымсчі,  олар- 
дыд  әрқайсысы  3-жақта  тұрған 
атау  тұлғалы  сезбен  қиысып 
байланыспаған,  сондыктан  баяндауыш  арқылы  тиісті  бастауыш- 
ты  тауып  алып  ауызша  да,  ж а зб а ш а   д а  орнына  қою  мүмкіндігі 
жоқ.  Ж ақ сы з  сөйлемнід  бір  ғана  тұрлаулы  мүшесі,  яғни  баянда- 
уышы  ғана  болады.  Ж ақсы з  сейлем н ід  баяндауыштары  негізі- 
нен  күрделі  болып  келеді  де,  төмендегідей  әр  түрлі  ж олдарм ен 
ж асалады.
1. 
Ж а қ с ы з  сөйлемнің  баяндауышы  барыс  септігіндегі  тәуел- 
денген  не  т әуел деусіз  тұйық  етістікке  немесе  болымсыз  тұлгада- 
ғы  есімшеғе  б  о л  етістігінің  тіркесіп  келуі  арқыльі  ж асалады .  Мы­
салы:  С ау ы н  биені  онд а  а па р ып  
б а й л а у ғ а  
б о  л м  а  й  д  ы 
(М.  Ә 7: 
Ү н  д е м  е  й  к  ет у   г  е  д  е  б  о  л м  а  й  д  ы  (Ғ.  М . ) .  Ме ­
тц   а й т у ы м а  
б о л м а й   қ а л д ы   г о й  
(М.  И.)  Ма ғр и па -  
ны  о  й  л  а  м  а  с  ы  д   а 
б  о  л  м  а  с ,  Әбіш  (М.  Ә . ) .  Б у л   жөнінде 
ад а м  е қ бе гі н  жыр  кы л ып   а  й  т  у  ғ  а  б о л а р   е д   і 
(Ғ.  М . ) .
Барыс  септігіндегі  болымсыз  ссімшеге  бол  етістігі  тіркесіп 
келіп  не  сұраулык  шылау,  с ұр ау  есімдігі  араласып  келіп  әсіресе 
сөйлеу  тілінде,  аудар м а  әдебпетте  ж аксы з  сөйлем  ж асал а  береді. 
Мысалы:  Қ о р ы қ п а с қ а  
б о л м а й д ы  
( Л .   Толстой).  Осы 
б ид а й д ы   н е г е   куаді к  катты  б и д а йғ а   а  й  н  а  л д  ы р  м  и  с қ а 
( С.  Ш.).  Ж і б е р у г е   м е ,  ж  і б   е  р м  е у  г  е  ме?  (Т.  Н ур . ).
2 . - Ы п , - і п ,   -п  -й.  са,  - а о ,  е р   түлғалы  етістіктер  мен  бол  етіс- 
тігінің  тіркесуі  арқылы  ж асал ады .  Мысалы:  А шу м е н  мені  жеңіп 
б о л м а й д ы   (А.   Ф а д е е в ) .   Кімнің  ие  айтып  жатқанын  адғарьш  б о ­
лар  емес.  Бұл  қуаныштарды  т о  й  л  а  м  а  й  б  о л  м  а  с  (Ә.  С.). 
'Ж ерді  т ы ң а й т п а с а   б  о л  а  м  a  (Ғ.  М у  ст.).  Б ыл а й   да  мұң- 
д ы  б а л а н ы   ж ә б   і р л е м е с   б о л а р   (Ә.  С.).
' 
' 
239

3.  У,  м а қ / м е к   т ұ л ғ а л ы   т ұ й ы қ   ет іе т і к   пен  «кс рек»  с өзі пі ц  тір- 
кесінен  ж а са л а д ы .  Мысалы:  Қ ө ң і л д і ң   көзі не  5  а  с  т а  г  у   к е р е к  
( М .   Ә.).  Б і л м е г е н д і   с у р а у д а н   а р л а н б а у   к е р е к   (Ғ.  Муст). 
Б ә р і б і р   мені ң  ж а т  у   ы м 
к е р е к   ( М.   И. ) .   Әрнеші к  б  і л  м е   к 
к е р е к   ( А б а й ) .
4.  Бары с  септіктегі  тұйық  етістікке 
«тура 
ке лу»,  
«мумкі н 
емес»,   «мүмк і н»  с ө з д ер ін ің   тіркесіп  келуі  арқылы  ж а сал ады .  Мы­
салы:  А м а л   не,  к  ө н  у  г  е  т у р а   к е л  е д  і .  Б і з г е   д а й ы н  төсек  те 
жо қ   еді,  у й ы қ т а у ғ а  
т у р а  
к е л м е д і  
(Ә.  С. ) .  
С е н я ғ а  
м ы с ы қ  
б о л у ғ а  
т у р а  
к е л д і  
( М.   И. ) .  
М ұ н д а й  
екі 
н ә р се н і   б і р д е й   б о л а д ы   де п   а й т у ғ а   м ү м к і н   е м е с   ( А б а й ) .  
Е н д і   б і з г е   екі  столды  ж  а  л  ғ  а  с  т ы р  у   ғ  а  т у р а   к  е  л  д   і  (Ғ.  М . ) .
5. 
-ңы 
( - кі , 
-ғы ) 
~гі  ж үрн ақты   етістіктің  тәуелденген  түріне 
« к е л»   көмекші  етістігінің тіркесіп  келуі  арқылы  ж а са л а д ы .  М ы са­
лы:  Ж о л   б о й ы н д а   еш  жерде  А б а й д ы ң   а я л д а ғ ы   с  ы  к  е  л м  е- 
д  
і 
( М.   Ә.).  Ж о қ ,   сен  айт,  парторгтың  пі кі рі н  е  с  т  і г  і  с і  к  е  - 
л   е  д  і  журттың  (Т.  Нұрт.).
6.  Не, 
қанша 
деген  с үр ау  есімдіктері  мен  керек,  к аж е т  деген 
'сөздердің  к е й д е -л , -in, -б ш т ұ л ғ а л ы   кесем ш енің  тіркесуінен  ж а с а ­
лады .  Мысалы:  С о н д а й   б е к е р   м і не зді ң  к  е р   е  г  і  н е   (Т.   Нұрт). 
С о н ша   і и ы р щ а п   н е   к е р е к  
(Ғ.  Муст).   Сейлем  болымсыз- 
д ы қ   м әнде  айтылғанда,  не  есім дігінің  орнына  жоқ  сөзі  қолда- 
нылады.  Мысалы:  Қ о р қ у д ы ң   к е р е г і   ж о қ .   А қ ш а   і здеп  аб ыр- 
ж у д ы ң   д а   к е р е г і   ж о қ   ( Ә . С . ) .
7.  К ү р д ел і  баяндауы ш   құрамындағы  бір  с ө з д ің   тәуелденіп 
келуі  арқылы  ж а са л а д ы .  Мысалы:  М ы н а   б а л а н ы ң   а у ы л ғ а   а с   ы -  
ғ  
у   ы н -   а  й 
(Ә.  С.).  Ж о қ   же р де   естіп 
щ  ы л ы   м  с  ы п  
қ  а  л  а  - 
т ы н ы  ң  -  а  й  (М.   И. ) .
8.  И диом алы қ  сөз  тіркесінен  ж асал ады .  Мысалы:  А с қ а р д ы ң  
қ о л ы н д а ғ ы   б у р а п   тұрған  сағаты  же рг е   түсіп  кетіп, 
к ү  л п а   р - 
ш а с ы   ш ы қ т ы .   Мейрамньщ  і ш е к - с і л е с і   қ а т ы п   ж а ­
т ы р   (Ғ.  Муст).  О л а й   д е у г е   а у  з   ы м  б а р м а й д ы .
520-жаттыгу. 
Оқып  шығып,  жақсы з  сөйлемді  ж асалу  жолына 
қарай 
ажыратыңыз.
1. 
Ақтағаны  ма?  Ж о қ ,  ж а й   шошығамы  ма?  Біліп  болмайды.
2. 
Бір  ауылды  бір  ауылдан  айырып  та  болмайды. 
3. 
Ж а н   ашыр- 
ды ң  ж о қ   болғаны  ғой.  4.  Қ ұнан байдь щ   артындағы  нөпірдіц  өзі  де 
тіпті  мол.  Санын  бол ж а п   болмайды.  5.  Ж а я у   өтем  д е у г е   болатын 
емес.  6.  Әйтеуір,  қай  ж е р д е   т ә ж ім   ету  керек,  қай  уақытта  тұру 
керек,  қай  уақытта  тымақты  көзден  алып,  к ед  отыруға  б ол ады — 
бәрін  өзің  айтып  отыр.  7.  Әбіштің  оқш ау  ойларын  Абайды ң  ұғы- 
на  түскісі  келеді.  8.  .Оразбайдың  мына  жиын  алдында  дауласқы- 
сы  келген  ж о қ   ( М.   Ә.).  9.  Е нді  қолмен  істегенді  мойынмен  көтеру 
к«рек  (С.  М. ) .  
10. 
Қ а р а   басының  б ед е л ін е  күйе  ж а ғ у ғ а   б о л м ай ­
ды  (Ғ.  Мұст). 
11. 
С он да  қызды  «ұл»  д еу д ен   не  пайда? 
12. 
Сені- 
мен  ерегесуге  бол м ас. 
13. 
Сенің  енді  пәтер  үйіңе  барып,  тыныға
240

тұруыца  болады.  14.  Опдай  ит  жандылықтың  қайсымызға  кере- 
гі  бар.  15.  Екі  ж а қ қ а   тең  бөлінбейтін  махаббаттың  керегі  қаи- 
ша.  16.  Әрине,  сенің  д е   босқа  туламауың  керек,  тулатарлық 
себебің  бол у  керек.  Б ірақ  осы 
ж а й д а  
сөйлесуге 
болатын  еді 
ғой  (С.  М . ) .   17.  Оны  ж анды ру  үшін  қайтадан  түтандыру  керек. 
18.  Ам ал  жоқ,  А н дрейдід  айтқанына  көнуге  тура  келеді.  19.  М а ­
ран  оларға  қарсы  түруға  тура  келеді.  20.  Ондай  адамға  емірдің 
керегі  не?  (I.  Е.).
521-жаттыгу
. 
Ж ақсыз  сөйлем  баяндауыштарыньтң  қалай  жаеалғанын
к о^ етің із.
I.  Бүркіттің  ыына  хатынан  кейін  өлудің  қаж еті  болмас.  2.  Бүл 
сапарымиың  оң,  я  теріс  боларына  кімнің  көзі  жетіпті.  3.  Сондай 
адам дарды   сүраум ен  мазалауды ң  қаж еті  қанша? 
4.  Адамның 
кәцілін  күшпен  ж ылдамдатуға  болмайды,  тусіндіру  арқылы  ға- 
на  ж ы л дам датуға  балады.  5.  Менің  олі  д е   айтарым  —  зацды  бұ- 
зуға  болмайды  (С.   М. ) .   6.  Көтереді  деп  арта  беруге  болмайды, 
нзр  көтермейтін  д е   ж үк   бар.  7.  Маған  осының  керегі  не?  8.  A u ­
ra  таршылық  істемесе  болар.  9.  Бақыт  деген  —  қуаныш-тағы. 
Қуаиышсыз  бақыттыд  керегі  не?  10.  Тағы  бір  соғып  кетуге  тура 
келеді.  11.  Мырза  ойлаиуда.  Өцінен  ештемепі  бол ж ап   болмайды.
12.  Енді  сізге  айтуға  тура  келеді.  13.  Мырзаны  сондай  адам  деу- 
ге  аузым  бармайды. 
14.  Ақылсыз  деуге  болмас  (Ғ.  Мұст.). 
15.  Карсы  сөйлегішін  өзінің.  16.  Байсалбайдың  мағап  керсгі  жоқ. 
17.  Тілдерін  шығаруын  бүлардың!  (М.  Ә.).  18.  Сондай  бекер  мі- 
нездің  керегі  не?  19.  Алғыс  сөзден  аяқ  алып  жүргісіз.  20.  Ж ок, 
оньщызға  келісуге  болмайды. 
21. 
Жарайды,  бізге  де  бір  тынығу 
керек  шығар  (Т.  Нұрт.). 
22.  Бүл 
—  олардың  алты  ай  күткен  ар- 
маны. 
23. 
Енді  үшар  кездері  жақын.  Әке-шешелері  осьшың  қа- 
мында  (Ғ.  М. ) .
522-жаттыгу.
 
СөйлемдердІң  жаксыз  болып  құрылу  себептеріи  түсінді- 
ріціз.
I.  Ендігініц  керегі  жоқ.  2.  Жаттың,  сыншысының  керегі  жоқ.
3.  Бірақ  не  кылмақ  керек.  4.  Шіркіннің  қалжыцқойын!  5.  Бүгін 
тіпті  өзге  ағайынныц  саған  керегі  жоқ.  6.  Қелмейді  деуге  бол м ай ­
ды.  7.  Оның  үйіне  қайтқысы  келді.  8.  Екеуі  косылып  айтқан 
соң,  ты ңдамасқа  бола  ма?  9.  Ағасының  пақыр  болғаи  түріне 
А байды ң  жаны  қатты  ашыды.  10.  Арқа-басьшды  былайғы  ауырт- 
палықтан  босату  керек  (М.  Ә.).  11.  Ештеңе  түсіиіп  болғысыз...
12.  Көретіндерің —  заводтың  ауласы.  Шықпас  па  бір  кең  дүние- 
ге!  13.  Түрліше  ж ори  беруге  болатын  шығар  (Т.  / / . ) .   14.  Менік 
тіршілігі.м  үмітімде.  15.  Өз  колыциеи  істеп  көрсеткен  сод,  буй- 
рьіқтыц  керегі  не?  16.  Бұл  ойынға  аспан  кендігі  керек,  ж ер  биік- 
тігі  керек?  (Ғ.  М . ) .
523-жаттыгу.
 
Бірпсше  жаксыз  сөіілем 
о й л я г і  
жазыңыз  да,  баянда- 
уышының  қалай  жасалганын  айтьщыз.
241

А ТАУЛЫ  С Ө Й ЛЕМ
Айтылатын  он  бір  сөз  ке  сөз  тіркссі  аркылы  аталып, 
бірақ 
тұрлаулы  мүш елерге  сар ал ана  алмайтын  сөйлсмді  атаулы  сөйлем 
дейміз.
Атаулы  сөйлемнің  сыртқы  грамматпкалық  түлғасы  атау  фор- 
масы н да  тұратындықтан,  бір  оқиға,  көріыіс  туралы  айтылатын 
ойдың  атын  атап  кана  көрсету  арқылы  ж а са л а д ы .  Атаулы  сей- 
лем н ін  сөйлом дік  бслгісі  контексте, 
бас;;;;  сөй лем дердеи  инто­
нация  аркылы  бөлініп,  ж ек ел еніп  айтылуы  аркылы  көрінеді.  Мы­
салы:  Л е н и н г р а д ,   Нев а.   Е л а г и н   көпірі.  М э д е н и - д е м а л ы с   паркі. 
Фин.  з а л и в і   (С.   Е. ) .
Атаулы  сөйлемніц  осындай  ерекше  күрылысы  —  табиғатты 
не  басқ а   ж айл ар ды ,  күбы лы старды  суреттеп  айту  үшін  стильдік 
мәні  бар.
524-жаттыгу .
 
Тексте и  атаулы  сөйлсмдерді  тауып  кешіріціз.
1. 
Таң  атып  келе ж атыр.  Ш апақ таған  г а д   сәулесі.  Ж ер м ен   те- 
гістелуге  ж акы ндаған  он  шакты  молалар.  2.  К алалык  партии  но- 
митетініц  үйінде.  Хатшыныц  кабииетінде  технпкалык  мәж іліс, 
Хатшы,  арық  орақ  мұрынды  кар а  жігіт,  м ә ж іл істі  басқарып 
отыр.  3.  А р қ а м ы з —  тау,  алдымыз  —  теңіз,  су  ж ағасы н да  біз 
отырмыз.  Мен,  Рак м ет,  Сейтен,  Валентин.  О ртам ы зда  Төлецгіт 
жыршы.  4.  Отанның  көмір  алыбы  ж а ң а д а н   ж а с а л а   бастаған  шақ 
еді.  Ж а ц а   садынып  ж а тқ ан   көп  барактар,  ж ер   кепелер.  Бұл  — 
кала.  5.  'Гүн.  Рахм еттер   жататын  бар ак   терезелері  шторланган.
6.  Түн,  А спан— бүлт.  7.  Түн.  Бұл  комсомол  барагы.  Бір  бөл м еде 
алты  төсек.  Үйде  леш  ж о қ   (С.  Е.).
525-жаттыгу.
 
Атаулы  сейлемдерді  тауып,  оның  не  ушін  қолдапылғанын 
айтықыз.
1:  Д а л а .  Бүлтты  аспан.  Сонау  бел  астында  ж а ц а   шахта  құры- 
лысы  жатыр. 
Аурухана. 
Алыстан  машина  келе  жатыр.  Ж ақ ы н да- 
ды  (С.   Е . ) .  2.  Сахна.  Ж а р та с.  Селдір  тоғай  иығынан 
мөлдір 
көл- 
д ің   бір  түбегі  көрінеді.  Ш аңқай  түс.  Ж а й л а у д а ғ ы   ауыл.  Сахна- 
ның  бір  шеті  — Абай ды ң  үлкен  үйін іц  іші.  Қанаттастырып  тіккеи 
ү й д іц   іші.  Сахна  сыртында  ескектеп  айтылып  ж а тқ ан   жыр  сары- 
ны  кеп  түрады.  А нда-сан да  сүйсінген  күлкі,  дырду.  3.  Ш ілдеяің 
ыстық  күні.  Ш ацқай  түс  мезгілі.  Аслан  ашық,  таза.  Т өбеге 
келген 
қызулы 
кун 
ж ер д і  ысытып, 
өзгеш е  жапкырап, 
шақырайып 
тұр  ( М . Ә . ) .
ТО ЛЫ М ДЫ   Ж Ә Н Е   ТОЛЫ М СЫ З  СӨЙЛЕМ
Тұрлаулы  мүш елері  түгел  қатысқан  ж ән е  мазмұны  толык  бе- 
рілген  сөйлемді  толымды  сөйлем  дей м із.  Мысалы:  К а р п о в   сөйлеп 
отыр.  Б ұ л   тұста  Карповтьщ  ойын  Әсия  д а   қостады  ( М.   Ә . ) .  С у  
окылы  екен.  Ол  ө л е қ  айтып  б а р а  жатқандай  (Ғ.  М .) .
242

Бастауышы  болмайтын  жақсыз,  бслгісіз  жақты  сөйлемдерде 
де   ой  олқылығы  болмайды,  сондықтан  ондай  сөйлемдер  д е   то- 
лымды  'болальг.  Мысалы:  Б ү л   екі  а д а м ғ а   тек  қана  қ ы з ы ғ а   щарау- 
ға   болатын  еді.  А қ ы н д ы   ос ы л ай   а р қ а ғ а   ц а ғ у  к е р е к   екен  д е  (Ғ.  М. ) .  
Д о са н ны ң   тауға  ңайтадан  б а р ғ ы с ы   ке лд і   (Б.  Соқп. ).   О с ын да йд а  
алыста жүрген д о с ың а  з а р   б о л а сың  (М.  И.).
Ойды  айтуға  тікелей  қатысы  бар  түрлаулы  мүш елердің  бі- 
реуі  кейде  екеуі  д е   тусіп  калып  айтылған  сейлем ді 
толымсыз  сөй- 
лем 
дейміз.
Әдетте толымсыз  сөйлемнің  бастауышы  түсіп  қалып  айтылады. 
Толымсыз  сөйлем  кейде  тек  турлаусыз  мүш елердің  бірінен  ғана 
тұруы  да  мүмкін.  Сондықтан  сөйлемніи  толымсыздығы  басқа 
сөйлемдермен  байланыста  (контексте)  айқын  анықталады.  Мы­
салы: 
палаткалар 
ап а рып   тігеміз.  Күштің 
бәрі н  соған  сала- 
м ы з  
(М.  Ә. ) . —  Ж ү р е р і ң д е   А и д а н ы   көрдің  б е ?—  К ү н д е   көріп 
түрамын.  ГІоезға  шы ға р ы п   салды.  Сі зг е  сэлем  деді   (1.  Е.).
526-жаттыгу.
 
Текстен  толымды,  толымсыз  сөіілемдерді  тауып,  талдап, 
оларға  анықтама  беріціз.
I.  1.  Қітап  оқуды  езім  де  жақсы  керемін.  Қазыкенніц  д е   бала 
ж астан   көп  оқитынын  білсм.  Осыған  әкссінің  қайсарлығы  меи 
ақындығы  жүққан  ба  деп  те  ойлап  коятынмыи.  Өйткені  опың  кей­
д е   аузы  жабылып  өлең  шығарып  жүргенін  дс  аңғарын  калатын- 
мын.  Ж ок,  Қазыкеы  мен  де  емес,  Қайсар  да  емес.  Бұл  —  біздіц 
ж а ң а   болашағымыз  (I.E.).
II.  1.  Бүл  ж өн ін де  алғаш  сейлеген  Ж а н д о с   еді.  2.  Ол  Әсияга 
қазақш а  сыбырлады.  3.  Шіркін-ай,  осы  хор  капелласыныц  ән  әне- 
рінін,  жақсысы-ай!  4.  Тегі,  капелла  атаулы  сұрыпталыи  алғап 
с үл удан  қүралмайды.  Талғап  алған  әншіден  құралады.  Ж а н ­
д ос  бұған  мейлінше  қосылды.  5.  О  да,  әрине,  тапқан  ақыл 
ем ес  ( М.   Ә.).
III.  I.  —  К елдің  бе,  Сағит?  Жоғарылат.  Сен  екенсің  ғой?  2.  Үқ- 
самайды,  бекер  айтқасын.  Сенің  мурның  үлкен  ( М.   Ә.).  3.  Аман 
араға  екі  қонды.  Үшінші  күні  Қүйгенжар  дейтін  ж ерге  ж е т е   кон- 
бак   болып  келеді.  Ж алғыз.  Салт.  Адасып  кетпейін  деп  кездескен-* 
нен  ж өн  сұрай  бастады.  К ездесуш ілер  д е   өзі  сияқты  (Ғ.  Мүст),
4.  Сізге  асықпай  үйықтап  түруға  болады  (Ғ.  М .) .   5.  Ол  кезде  кө- 
мірді  қауғамен  тартатын  (Ғ.  Мүст).
Диалогты  сөйлем
Кемінде  екі  ие  бірнеше  адамның  сейлеснелі  түрде  берілген 
сезін  д и а л о г   дейміз.  Мысалы:
—  Б у р ы н   қ ай да  істеп  едің,  шырақ?
—  О с и   Тельман  ауд а нынд а,   а у д а н д ы қ   тұтыну  кооперациясы- 
ның  бастығы  б ол ы п   істедім.
—  О да н   қ ал ай   босандьщ?
—  М о с к ва ғ а ,   с а у д а   қызметшілерінің  к у рсына  кеткен  едім.
243

—   Сі з 
не  ийтқасыз?— деп, 
Щ е р б а к о в  
Ж а п п а р ғ а  
қ ар а-  
д ы   (Ғ.  Мұст.).
Екі  я  бірнеш е  адам   бетпе-бет,  к өзбе-к өз  сөйлесетіндіктен,  дна- 
логта  қолданылатын  сө п л е м д е р д ің   негізі  толы.мсыз  сөіілем/іер 
болады .  С с бсбі  бетпе-бст  сөйлесіп  отырғаида,  құрылатып  еөйлсм- 
д с р д ің   тұрлаулы  мүш елері,  әс ір ес с  бастауыштар,  әр  сөйлемде  ай- 
тылып  отыруы  шарт  емес.  Әцгіменін  кім  туралы  айтылъпі  отыр- 
ғаны  ж ән е  ол  туралы  пе  айтылып  отырғаны  алгашқы  сөйлемдср- 
д ен   ж ән е  автор  сөздер ін ен   белгілі  болады  да,  кейінгі  сөйлемдср- 
д е   оларды  қайталай  бсру  стнльдік  ж ағы нан  орынсыз  болады.
—   К у р е к е ,   Магниткаға  б а р ы п   к ө рд і ң  бе?
—   Қыста  б і р   б о л ғ а н ы м   бар.
—   Енде ше ,   а л ы п   д о м н ан ы ң  қ а б ы р ғ а с ы   с а л ы ны п   біткен...  М а ­
г а н   еріңіз,  көрсетемін.
Д иал огты   с ө й л е м де р дің   е з ін е   тән  тыныс  белгісі  —  сызықша. 
Д и а л о гп ен   айтылған  сөйлемнің  хабарлы ,  сұраулы,  лепті,  бұйрық- 
ты  болып  келуіне  қарай  тиісті  түрі  қойылып  отырады.  Алды-ар- 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: