Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

1.  Қ айта  айтыдызшы  әлгі  ө л ең д і  д е д і   Е л е у сіз,  ж а зы п   алмак- 
қа  оңтайланып.  Ш ір к ім бай 
қ ай тал ап  айтып 
б е р д і  д е   бұндай 
өлеңдер  б і з д і ц   ауы л да  бір  қап.  М ы нау  отырған  Орекеңнін,  дәп- 
терл ер іне  қолыңыз  ж етс е,  қарық  бол асы з  деп  сөз  жинауш ы   жі- 
гітті  емексітті.  Е,  қойшы,  қайдағыны  айтпай  деп  О рал   қашырт- 
пақ  болды.  Е л е усіз  механик  О рал ды ң  бір  уыс  бойы нда  сөз  өнсрі 
ба р   деп  ойл аған  жоқ-ты.  Е нді  Ш ір ек ең  айтқан  д әп т е р л ер д і  қол- 
қалап,  ж а б ы с а   бастады .  О рал  б іздік і  баяғының  балды р-батпағы  
ғой  деп  қаш қақ тады .  Б ір а қ   қол қ алауш ы   қой м аған  соң  ж а р ай ды  
бір  қаға  б ер істе  көрсетермін.  К әд е ге  асары  болса,  тартъшбайын 
д е д і.  2.  Е л е у с із   Д о с о в   тал ай   елдін,,  тал ай   жердін,  қымызьш  та- 
тып  көрген  кәрі таң д а й   еді.  Ішінен  шебінін,  өзі  д әр і  ғой  бұл  ж ақ - 
тың.  Ашытушы  д а  б абы н   келтірген  екен  с а б а з   деп  бір 
қойды 
--(^ГӘОйХі.у.  3.  Биолог  Бектұрсынова  қар ы н дас  д е д і  Ж ақы пбек ке 
таныстырып  б ізд ің   мектепте  бұл  кары н дас  та  бірінші  рет  с а б а қ  
бергелі  отыр.  4.  Мен  эуел і  мектеппен  танысайын.  Б ану  кар ы н­
д а с   маған,  мүмкін,  кластарды  көрсетер  д е д і  Ж ақы пбек .  Қыз  да 
енді  алғашқы  беттегі  кібіртіктен  құтылып  ж ү р ің із ,  аға, 
көрсе- 
тейін  д еп   ж а й н а ң   қағып,  үйіріліп  қоя  бер ді.  М ұғ а л ім д ік   өнері 
қандайын  е з і 
білсін, 
әйтеуір,  пысық  деп  ойлады  Ж ақы пбек , 
оның  с е з   әлпетінен,  ж үріс-тұры сы нан  б а й л а у   ж а са п  
(М.  И.).
537-жаттыгу.
 
Б ер іл ген   тел  
с ө з д е р д ің  
б ір е у ін е .  сы зы қш а 
екін ш ісін е 
ты риақш а  қойы луы ны ң  м әнін  т ү с ін д ір ің ізд е р .
1. 
—  Бұл  кім?—   д е д і  б ір е у   қ ар а  көлеңке  ү й д ің   ішінен,—  Мен 
А с қ ар !—  д е д і  Е р ж ан ды   даусы нан  таныған  Асқар,  —  « Ж о б а л а п  
келуім  келу-ақ  екен!»—  деп  ойлап.  2.  —   Қім  болса,  ол  болсын,— 
д е д і  « Ж а с   ж ігітке  қыз  ж а й д а н -ж а й   еріп  ж ү р у ш і  ме  е д і? » —  деп 
ішінен  күдіктенген  Е р ж а и .—   А й ж ан ,  түндік  аш  та,  А сқ ар ды ң   се- 
рігін  үйге  алып  кір  (С.  М . ) .   3.  Бүрғышының  білтесім ен  ж ер   та- 
сы  ү з а қ   алыса  алмады.  Бірі:  «Ойраныңды  шығарам!  Сен,  тағы- 
лық-ақ,  қыласыны  қылып  ең,  енді  сөйлемей  керші!  Тіл  бітірдім  
б е!» —  дегендей.  Оған  қарсы  арпалысқан  тағы  тас:  «Енді  қайт- 
тім?  Енді  қайттім?..»—   деген дей  ж а н   т ал аса  күңіреніп,  бар  іші- 
мен  ақтарыла,  ұшқындарын  аспанға  ш ұбал та,  л ақ   етіп  барыгі, 
б ұ р қ   б ер ді 
(Ғ.  С.).  4. 
Еренді 
жылы  шыраймен 
үзатып  салған 
Бобров:  «К елеш екте  үлкен  адам   шығады,—  деп 
күбір л еді  де, 
бұрынғы  ж ұмысына  ойысты  (С.   Ша й м. ) .   5.  Мақтым  өзі  де  бала- 
лы  әйел  болғанды қтан  ба,  көзіне  ж а с   іркіліп,  сонысын  Кади- 
ш ага  көрсеткісі  келмей,  ж е ң   үшындағы  кол  орамалымен  сүрте 
салып:
— 
Қ а ж ы м а,  бол аттай  бекіне  түс,—   д ед і.  «Есекең  д е   асығыс- 
тық  еткен  екен»,—  деп  қала  ж а з д а п   тартынып,  бастапқы 
айт- 
қанын  тағы  бір  қайталады  ( Ж .   Т.).  6.  «Мынау  менің  өзім ді  д е   та- 
нып  тұрған  қу  ғой.  Барлык  ауылдың  атын  білгенде,  мені  д е   та- 
лаи  кәрген  шығар...»—  деп  ойлады  д а,  Ә бдір ахм ан   күліп:
Қария, 
отырыңыз. 
Мен 
Сүгірбай 
аулынікімін,—■
  д е- 
ді  (X.  Ес   ).
252

538-жаттығу.
 
Төл  сөздіц  арасиндағы   автор  сөзінен  кейін  бірде  үтір, 
бірде  лүкте  не  қос  нүкте  қоііылуыныц  себебін  тусіндіріңіздер.
1. 
—  Менің  байқ ауы м ш а,—  д ед і  о л ,—  с із д е р д іц   әңгімелері- 
ңіз  жүмы с  ж айы нда  сияқтанып  еді. 
Егер  д әл   солай  болса, 
ке- 
йінге  қалдырмай-ақ,  қазір  аяқтауларыңызға  да  бол ады  
(М.  М.).
2 . ..-  Е, 
оныц 
адамшылык!—  деді 
Б ұ л а н б а й .—  Б ала-ш аған ы ң 
ал-
ғысынан  қайтсын  жақсылығың!  (Ғ.  М .) .   3.  Т оғайдан  өтісімен, 
Ербол  барлық  ж ай ды   тез  ақғарды:
—  Б эрекелді,  мына  кызықты  қара!  Мынау  ауыл 
алтыбақан 
теуіп  ж аты р!—  деп,  тоқтай  қалды  д а :—  Ойбай,  ж ақсы 
болды! 
Тура  барайық!—   деп  еді,  А бай  аттыд  басын  іркіп  тоқтап  қап:
—  Тұра  тұр,—   де д і   (М.  Ә.).
4.  —  Сіз  кімсіз  ө зіц із ? —  деп  сұрады   тағы  д а   шал  ж ақ ы н дап .—• 
Ат  —  б із д ің   ат.  Қырдан  кайтып  келген,  уйге  ж ем   ж еу ге  оралғаы 
(X.  Ғ.с.).  5.  —   Ой,  тентелс,—  д е д і  өкіл,  баланьщ  касьгаа  келіп,  мұ- 
нын,  үят  емес  гіе?  Мына  Ғани  д а   осында  қалады  ( Ж .   А р . ) .   6.  —   Қа- 
зір  бойым  ссргіп,  мүлдем  еңсем  кетерілігі  қалыппын!—  д е д і  де, 
келгсидерді  сөйлетпей:—   Мына  кісі  обкомнан  келген  Ерімбетов 
ж о л д а с   қой!—  деп,  Әлімнің  қолын  алып,  кос  қолдап 
о і і ы ң  
қолын 
ұ з а қ   сілкіп, 
бүгііі  көиілі 
ж айланған 
алғыстай  аж ар 
андат- 
ты  (М.  Ә.).
Т Ө Л Е У  
СӨЗ 
Ж Ә Н Е   О Н Ы Ң   Б Е Р І Л У   Ж О Л Д А Р Ы  
МЕН 
Т Ә С І Л Д Е Р І
Төл  сөз  өзінің  ерекшелігін,  сөйлемдік  қасиетін  сақ тау  аркы­
лы 
автор  сөзінен  бөлініп  тұрса, 
телеу 
сөз  д е р б е с   сөйлем 
болу 
қа- 
сиетінсн  айрылыгі,  автор  сезім ен  грамматика-ннтонациялық  ж ак- 
тан  м ү л д е  ұласып  кетеді.
Төл  сөз  ж елісіндегі  тұрлаулы  мүш елер  төлеу  созде  түрлау- 
сыз  м үш ел ер ге  айналады.
Мысалы:
Төл  сөз 
Т ө л е у   сөз
Асал :
—  Әкем  көп  ж ы л д а р д а н   бе- 
А са н  әкесінің  көп  жылдар- 
рі   к о л х о з д ы ң   ж ы лқ ыс ы н   ба- 
д ан  б е р і   к о л х о з д ы ң   жылқыс ын 
ғ а д ы ,—   д е д і   (С.  Б а қ б . ) .  
бағатынын айтты.
Тел  с ө з д ід   баяндауы ш ы   тө л еу   с ө з д е   мынадай  өзгеріске  үшы- 
райды:
1. 
Егер  төл  с е з д і ң   баяндауы шы  етістіктіц  ашық  райынан  бо л ­
са,  төл еу  сө з д е  етістіктің  тү-біріне,  алдымен,  есім ш еніц  ж үрна- 
ғы,  одан  кейін  зат  есім нің 
-дық,  -дік 
ж үрнағы ,  тэуелдік  ж а л ғ а у 
ж ән е  табы с  септік  ж а л ғ а у ы   ж ал ғ ан ады ,  кейде  табыс  септігінің 
орнына  туралы,  жөнінде,  жа йын да  деген  септеулік 
шылаулар 
Қолданылады.
Т ә л с ө з  
Т ө л е у с ө з
—   Қ а з і р   мен  мы н а   Б а с  жақ- 
Х а к і м   қ а з і р   өзінің  м ы н а  Б ас  
та  ш а р у а м   б олып,   с о ғ а н  б а р у - 
жақта  і иару асы  б ол ы п   соған
253

ғ а   а с ы ғ ы п   отырмын,—   д е д і   Ха -  
б а р у ғ а   а с ы ғ ы п   отырғанын  сал- 
кім  салмакты  түрмен  (X.  Е с . ) .  
мақты  турмен  айтты.
2. 
Тел  с ө з д ің   баяндауы ш ы   етістіктің  бұйрық  райынан  бол са, 
т өл еу  с ө з д е   тұйық  етістікпен  б ер іл е д і  де,  одан  кейін  тәуел дік 
ж ал ғауы ,  табы с  не  барыс 
септіктерінің  ж а л ғ а у ы  
ж ал ғ а н а д ы , 
б о л м а с а   туралы,  жөнінде,  ж а й ы н д а   деген  ш ы лаулар  тіркеседі.
Т ө л е у  сөз
М а к с и м   қонақтарына  о р ын 
ұсынып,   Муратща  к е ш е г і  ү н д е у-  
ді ң  қ а л ғ а н ы   болс а,   тез  көбей- 
тіп  ж і б е р у д і   тапсырды.
Төл  сөз
М а к с и м   ңонақтарына  орын 
ұ сынып:
—   Мурат,  кеигегі  ү н д еу д ің  
қ а л ғ а н ы  
б олс а,   тез 
көбейтіп 
ж і б ер ,—   д е д і   (Ә.   Ә.).
3. 
Тел  с ө з д ің   баяндауы ш ы,  ес ім д е р д ің   бірінен  не  тұйық  егіс- 
тіктен  бол са,  т е л е у   с е з д е   б ұ л а р д а н   кейін  е,  б о л  көмекші  етістік- 
терінің  табыс  ж а л ғ а у л ы   есім ш е  формасы  тіркеседі.
Төл  сөз 
Т ө л е у с ө з
—   Ш о қ а н 
Уа л их а н о в   — 
Ол  —   Шощан  Уэлихановтың 
қ ы р ғ ы з  
х а л қ ы н а   д а   қ а д і р л і  
қ ы р г ы з  
халщына  д а  
қ а б і р л і  
а д а м , —  д е д і   ол 
(С. 
М . ) .  
' 
а д а м   е к енд і г ін  айтты.
539-жаттығу.
 
Тел  сөзді  төлеу  сөзге  аіш алды рғанда, 
ж ік т е у  
есімдігімен 
ж іктік 
ж ә і і с  
тәуелдік  жалғаулы   сөздер діц   бастапқыда  қай  ж ақта,  кейін  кай 
ж аққа  ауысканын  байкап,  себебін  түсіндіріңіздер.
1. 
Мына  жол 
с із д ің  
ауылға,  мына  жол 
б і з д і д   ауылға  апа- 
рады.  Б із д ің   ауыл 
жақын, 
с і з д ің  
ауыл  әлі 
алыс.  Ж ү р ің із ,  кон ак 
болыңыз,
— 
д е д і  Ушаков  қ ал ж ы ң дап  
(Ғ.  М. ).   2.  — 
Б із  бүгін  тұ- 
қымды  егіске  ә з ір л е у   ж айы нда 
әң гім е л е сем із ,—  деп 
бастады  
Б ану  сабағын.  3.  —  Сіз  қазір   өте  к е ң іл с ізс із ,—  д е д і  Б а н у  Ж ақы п- 
бектің 
жайшылықтағы 
жайдарылығын 
к е р е  алмай 
(М.  II.).
4. 
—
■
 
Сізге  айтар  арызьш  бар,-
— 
д ед ім   мен,  оған  ж ақы ндап. 
Ол 
м енің  бетім е  тесіле  қарап:—   С із  кім  б ол асы з?—  деді. 
Мен  ж е - 
німді  айттым 
(Ә. 
Ә.).  5.  —  Қекем  сені  шақырып 
ж аты р ,—  дед і 
Әмір  Хакімге,  үйіне  алдымен  езі  кіріп  шығып  (X.  Ес. ).
540-жаттыгу.
 
Төл  с ө з д і  т ө л еу   с е зг е   айналды ры ңы здар .  С о д а н   сс;-і 
са- 
лыстыру 
ж ол ы м ен   ол а р ды ң   арасы н дағы   ө зг е р іс т е р д і  к ө р сетіц ізд ер .
1-  —   Ш алғайдағы   ауданға  келгеніме  ек інбей м ін ,—  д е д і 
ол-;
2.  —  Мынау  үгіт  айтып  кетті  ғой,—   д е д і  олдекім.  3.  —   С ізді  қай- 
тарудағы  мақсаты  не?—  деп  сүрады   Е леусіз.  4.  Ол  Е л е усізбен  
қолдасып  жатып,—  іЧырзаш  Ы см ағүлов ,—   деп, 
өзін  танысты­
рып  өтті.  Е л е у сіз  бетіне  тесіле  қарап  отырды  да:
—  С ізді  сыртыңыздан  білетін  сияқтымын,—  деді.
254

Мен  д е   сізгс  сырттан  қанықпын,—   д е д і  Мырзаш.
5.  —  Үш бас  өзені  осы  ар адан   қанша  шақырым?— деп  сұр ады  
Е леусіз.
—  Ж иы рм а  километрдей  б о л а р ,—  деп  ж а у а п   қайырды  Шы- 
нар  (Т.  Әлі м.).   6.  —   Мына  б а л а   кім?—  деп  сүр ады   Игілік,  үшін- 
ші  ж ігітті  тани  алмай.
— Бү л  —  Б ұлан бай  
баласы...  Нартай  деген 
ж ігіт,—   д ед і 
Сейіт  (Ғ,  М. ) . 
7.  —  М үн да  басқ а  бір  мэн  болуға  керек,—   д ед і 
Гүлш ат  (С.  Шайм. ) .
541-жаттыту.
 
Б аян дауы ш ы   етістік тен   бол ган   төл  с е з д е р д і  т ө л еу   сө зге 
айпйлдьгрып,  ондағьг 
pair, 
ш ақ   ф орм ал ары ны ц  қ а н д а й   гр ам м атик ал ы қ  
катего­
риями! 
иуысатынын  бай қ аң ы здар .
1.  —  Енді  бір  тілек  айтуға  рүқсат  етің із,—  дед і  Ж ақы пбек.
2.  О н ы   м ьша  секретарь  айтсын,—  деп,  Е сенбек  Керейді  нұсқа- 
ды.  3.  —-  Ж ақы пбек  маған  кіре  кетші,—   дед і  К үдері  оны  өз  каби- 
нетікіц  алдында  тоқтатып.  4.  —   Үш  адам нан  редколлегия 
құрыл- 
м ақ ,—-  д е д і  Қерей  (М.  И. ) .   5.  Ушаков  ш анадан  түсті  де:
■—  Сикорский  үйін де  болса,  осында  келсін,—  д ед і  Степанға 
(Ғ.  М . ) .   6.  —  Ж үмы сш ы лар  тек  жүмысты  ғана  емес, 
керкем- 
өнер,  әдебиет,  ғылымды  да  сүй еді,—  д ед і  Өмірхан  (Ғ.  Муст.).
542-жаттыгу.
 
Б ая н дауы ш ы   етістіктсн  бо л ға н   төл 
с.өздерді 
т ө л еу  
сөзге 
а й н ал ды р ған да, 
қандай  езгерістер 
болаты нды гы на  көяіл  аудар ы ң ы здар .
1.  Бүл  кісі  —   балықш ылар  артелінен  келген,  алыстан  келген 
сң-бекші,  —  деп,  Ә б д ір а х м а н   түрегеліп  колын  созып  тұрып  қал- 
ды,  ал  Андреев 
ж үгір іп  келіп 
Қ аж ы м ұқ анн ы ң  қолын 
алды 
(X.   Е с . ) .   2.  —  Мұныңызға  деректі  шешім  айту  қиын,—  д е д і  Е ли­
зав ета  Сергеевна  ( М.   М.).  3.  —   Әзір  шығынымыз  жоқ,  мал  басы 
л м ан,—   д ед і  жылқышы  (Ғ.  М .) .   4.  Арғы  шетіне  кәз 
жетпейтін 
кең  бақш аны  ж а ға л а п ,  аз  ж үрген нен  кейін:
—   Б ұл   өзі  неш е  гектар?— деп  сұрады  
Б айж ан 
(С.  М.).
5.  Алдымен,  су,  электр  жеткізу  керек,—  деді  Қанабек  (Ғ. 
Мұст.).
6.  —  О ған  қандай  дәл ел ің  
б ар ?—  деп  сұрады   Гүлшат  енді 
бірде.
Қ Ү Р М А Л А С   С Ө Й Л Е М
ҚҰ РМ А ЛА С   С Ө Й Л ЕМ   ТУРАЛ Ы   ТҮСІНІК
Ж алаң  сөйлемнің  мағыналық  мазмұнын  толықтыру үшін оған 
әлденеше  тұрлаусыз  мүше  қосқанда  да,  сейлем  жайьілмаға 
айналып,  оның  шеңбері  кеңейеді.  Бірақ  ол  күрделі  болмайды. 
Сейлем  күрделі  болу  үшін  оған  ұйытқы  болатын  түрлаулы  мү^- 
шелері  —  бастауыш  пен  баяндауышы  бар  екі  не  одан да  кеп  жай 
сөйлем  өзара  тұтасып,  бір  сөйлем  орнына  жұмсалу  керек.
255

Мысалы:  Т е ң і з де й   ш а л қ ы п   жатқан 
ұ и і ы - қ и ы р ы   жоқ 
е г і н г е  
к о м б а й н д а р   к і р е д і   (М.   И . )   ■
—  деген  бір  ж а й ы л м а  сөйлем. 
Осы- 
мен  Е г і н  ж и на у   н а у қ а н ы   қ ы з у   б ас талд ы   деген   сә й л ем д і 
былай 
ұштастырып  айтсақ,  сөйлем  к ү р д е л і  болады :  Т е ң і з д е й   иі ал қып  
жатқан  ұ ш ы - қ и ы р ы   жоқ  е г і н г е   к о м б а й н д а р   кірі сі мен,   егін  жи­
н а у   н ау қ а н ьі   қ ы з у   басталды.
Сөйтіп,  қ ұ р м а л а с   сөйлем  құр ам ы на  негіз  болаты ндар  —  тұр- 
лаулы   м үш ел і  ж а й   сөй л ем дер .  М ұны  схе м а м ен   былай  көрсетуге 
болады .
Ж ай   сөйлем  ■
бастауы ш  —  баяндауы ш
Қ ұрм алас  сөйлем:
бастауы ш  —  баяндауы ш  
бастауы ш  —  баяндауыш
Ж а й   сей л ем   мен  қ ұ р м а л а с   сөйлемнің  арасындағы  екінші 
айырмашылық  ол арды ң 
айтылуында:  ж а й   сөйлем 
бір-бірінен 
айырым  интонациямен  айтылады; 
қ ұ р м а л а с  сөй лем н ід  бірінші 
сыңары  екіншісімен  ұл асп ал ы   интонациямен  айтылады: 
баска- 
ша  айтқанда,  ж а й   с ө й л е м д е р д щ   тобыныц  арасында  интонация 
б ә с е ң д е п   тынады  да,  кідіріс  уакыты  ұ за ғ ы р а қ   болады;  құр м ал ас- 
тың  ж іг ін д е   интонация  б әс ең д ем е й ,  көтеріңкі  ж а ғ д а й д а ~   айты- 
лып,  тиянақсыз  бол ады ,  кідіріс  уақыты  онша  созылмайды.  М у ­
ны  мынадай  схем ам ен  көрсетуге  болады:
Ж а й   сейлемдер  тобы:
Б ұ д а н   ә р і  е к е у і  д е   ун дескен   жоқ.  О лар  ремонт  ж асап  ж атқандарга 
тартты.
 
(Қ.  О.)
Қ ұрм алас  сөйлем:
Байж ан  С ам арқан ға  қарап  еді,  кескіні  ы ң ға й сы зд а у  екен  (С.  М .),
і---------------------- --------------
Е к е у і  қ о р ға н   іш іне  ен ген де  де,  сө зд е р і  үзіл ген   жоқ  (Ғ.  С .),
Т іліміздегі  қ ұ р м а л а с   сөй лем дер   байлан ы су  тәсілдері  мен  си- 
паты  жағы нан  сал ал ас,  са бақ тас  ж ә н е   а р ал ас  болып  үш  түрге 
бөлінеді.
С ал алас  қ ұ р м а л а с  сой лем дерге  ортақ  нәрсе  —  құрамындағы 
ж а й   сөй лем дерін ің  баяндауы ш тары   тиянақты  болып .келеді,  олар 
бір-бірін е  бағынышты  болмайды;  өзар а  іргелес  тұрып  не  ж ал- 
ғаулық  шылаулар  арқылы  байланысады:
Бозжановтың  а л д ы н д а   а с у с ы з   тау  тұр,  өткелсіз  өзен  жа­
тыр  (С.  Ш айм .).  с/ кен і   іиеіие  жеңді   де,  б а л а   С ы р б а й д ы ң   үйіне 
б а р д ы   (С.  М . ) .
С абақ тас  күр м аласты ц  құрамындағы 
ж а й  
се й л ем д ер   бірі
256

екіншісіне  бағына  байланысады:  алғашқы  ж а й   сөйлемнің  баян- 
дауышы  тиянақсыз  болып,  соңғы  сөйлемге  бағынады:
К ү н  ыстық  болғандықтан,   үй ді ң  і ргес і   түрулі  е д і   (Т.  Ә л ім .). 
Ж е л   біртіндеп  қатая  бастаса  да,  күзетшілер  о нш а ма   н а з а р   а у д а -  
р а   қ ой ғ а н  жоқ  (К.  О .).
А р алас  к ұр м алас  сөйлем  с а л а л а с   пен  сабақтасты ң  ерекше- 
лігін  қамтиды:  олар  кемінде  үш  ж а й   сеш іем нен  қ үр ал ады   да, 
екеуі  өзар а  не  сабақтастық,  не  салаласты қ  қатынаста  болады , 
үшіншісі  оның  бірімен  өзгеше  катынаста  айтылады:
Күлтай  есіктен  кіріп  келгенде,   қ у а н ғ а н ы м   со н да й  —  көзі мн ен 
жас  ырі иып  кетті  (Ә.  Ә.).  К е ш к е   қ а р а й   күн  қ о ң ы р қ а й   тартып  еді, 
бірак,  жа ңб ыр   жаумай,  төніп  к е л г е н   қ а р а   бүлт  тарап  кеткен  б о ­
латын  (X.  Е с . ) .
543-жаттыгу.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: