Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

ар ада  үйілген  үлкен  кесек  балш ы қ  оларды   жасырып  тасалай  бер- 
д і 
(С.  Шайм.). 
4.Ж үм ы сты ң  қауырт  ж үр г ізіл г ен ін   мы надан  бі- 
ліңіз:  кәдімгі  екі,  төрт  пәтерлік  қүр ам а  ағаш   үйлер  үш-төрт  күн- 
д е   бітіи,  сап қа  қосылып  жатты.  5.  М а н а д а н   бері  тыныш  тұрған 
мектеп  іші  дуы л дап   ала  ж ө н е л д і  де,  әр қаш ан  д а   жалы қты рмай- 
тын  ерекше  үні,  өзін дік   тәтті  қасиеті  бар   бал а  шуы,  әңгімені~~- 
ұмыттырып  ж і б е р д і 
(М.  И.).
С А Л А Л А С   Қ Ү Р М А Л А С   С Ө Й Л Е М
САЛАЛАС  ҚҰ РМ А Л А СТЫ Ң   БАЙ Л А НЫ С У  Т Ә С ІЛ Д Е Р І
С ал алас  қ ү р м а л а с  сөйлемнің  құрамындағы  ж ай   сейл ем дер  
ө за р а   екі түрлі  ж ол м ен   байланысады:
• 
а)  Интонация  арқылы  іргелесе  байланысады.  Мысалы:  Б ү р-  
кітбай  б а л а ғ а   Амантайдың  кескі н-кейпі н  айтып  еді,  б а л а н ы ң   кө- 
мейі   б ос ай   қ а л д ы   (С.  М .).  Б у л   материалдың  Р у с а к о в қ а   э се р  қал-  
д ы р ғ а н ы   сониіа  —   ол  Сәтбсіевпен  б і р г е   кен  шығатын  о р ы н д а р д ы  
түгелдей  а р а л а п   іиықты  (М.  Қ а р .).
V  ә)  Ж а л ғ а у л ы қ   шы лаулар  арқылы  байланысады .  Мысалы:
Танк  өз- өз і нен  ж ұ л қ ын ып   қ а л ғ а н д а й   б о л д ы д а ,  г ү р с   етіп  шақ- 
топырақ  та  б ұ р қ   ете  қ а л д ы   (F.  М .).  Б ү л   к е з д е   жел  б әсе ңд еді , 
бірац 
а я з  жел  ж а қ қ а   а д а м   түгіл,  м а л д ы   д а   бет  қаратпа- 
д ы   (С.  М . ) .
С ал аласа  құр м ал асқ ан   ж а й   сөй л ем дер дің   бастауышы  кейде 
ортақ  болады   да,  ыцғайына  қарай  бір д е  бірінші  ж а й   сейл ем де, 
б ір д е  соңғы  ж ай   сейл ем н ің  құрам ы нда  тұра  бер еді.  Мысалы: 
Ақтоғайдан  б а с т а л ғ а н ж о л  Алматыға  қ а р а й   тартылған  жол ­
мен  екі-үіи  километрдей  жа ры с ы п   отырады  да,  оңтүстік-шыгыс- 
к,а  қ а р а й   ш ұ ғ ы л   б ү р ы л а д ы   ( С .  Б а қ б . ) .   Әз і рше   м ұ н д а й ы н а   үйре- 
ніспеген  б о л у   керек,  
Төлеу 
ыршьі п  ше гі нд і   (Ғ.  М .).
Салаластағы   ж а й   сө й л е м д е р д ің   бая ндауы ш тары   әр  түрлі  сез- 
д ен   болуымен  катар,  кейде  бір  с е з д і ң   қай талануы   арқылы  да 
ж асал ады .  Мысалы:
Ж е р д і   жорытқан 
бі леді,  
м а л д и   б а щ а н   бі леді .  
(М ақал.) 
Ж о ң ғ а р   қ а қ п а с ын ы ң   Қытай  ж а ғы н а н   атақты  Е б і   желі  соғады,  
а л  б і з ді ң  жақтан  Қытайға  қ а р а й   С а й қ ы н  желі   с о ғ а д ы   (С.  Б а қ б .).
Баяндауыш тары  бір  с е з д ің   қайталануы  арқылы  ж асал ған  
с ал ал астар ды   ықшамдап,  сыйыстырып  айтуға  болады .  М үндай 
сыйыстыру  әсіресе  м ақ ал -м ә тел дер де  к ебір ек   ұшырайды.  М ы са­
лы:  А н а ғ а   ңара п   к,ыз  өседі,  атаға  қ а р а п   ұ л   өсе ді   деген 
макалды 
А н а ғ а   қа ра п  қыз,  атаға  қ а р а п   үл  өсе ді   д еп   ықш амдап  айтуға 
болады.  К ейде  м ақал-мәтелдегі  м үндай  ор тақ  баяндауы ш  
мүлде 
түсіріліц  те  айтыла 
береді.  Мысалы:  А қ ы л   жастан  шы ғ ады ,  
а сы л  
тастан  ш ы ғ а д ы   деген  м ақ ал   А қ ь і л   жастан,  а с ы л   —   тас- 
тан  деген  түр де  д е   қолданылады.
258

Салалас құрмаластарда 
тек 
тұрлаулы 
муш елер 
гапа  емес, 
со- 
нымен 
қатар  ортақ  тұрлаусы з  муш елер  д е   тура  береді.  Бул  ор- 
тақ 
мүше  негізінде 
сал ал астағы   алғашқы  ж ай 
сөйлемніц 
к у р а - ’ 
мында 
айтылады. 
Мысалы: 
Б у д а н   а р ғ ы   с өз д і   З с й н е г у л   д е   айт- 
қ ан  жоқ,  Г а л я   да  с у р а м а д ы   (М.  П .).  Ёкі   а д а м н ы ң   иірі   —   С а қ ы п -  
керей,  б і р і   Э б д і р а х м а н   екен  (X.  Е е.).
545-жаттығу.
 
С а л а л а с   қ ұ р м а л а с   с ө ііл с м д е р д іц   ә р к а і і с ы с ы   о з а р а   қ а н д а і і  
ж о л м е н   ( і р г с л е с   не  ш ы л а у   арқы лы )  б а й л а н ы с ы п   т ү р г а и ы н   а ж ы р а т ы п ,   а р а л а - 
р ы н д а ғ ы   а й ы р м а ш ы л ы қ т ы   к ө р сет іц ізд ер .
1.  Ж е л   алды мы здан  еді,  ш аң -ш ұц  шапкан  ағаш тар ды ң  д а у ­
сы  естіледі,  кунге  шағылысқан  б а л т а л а р д ы ң   ж а р қ ы л д а р ы   көрі- 
неді  (С.  М .) .   2.  Ерте  к езде  қарағаны   көп  бол са  керек,  сол  өзек- 
тің  атымен  аталып  кетіпті  (Ғ.  Муст.).  3.  М ал   иесінің  ш аң қы лдақ 
бір  айқайы  үй  ішінін.  апшысын  сол  қуырып  кетеді  де,  бар   бай- 
лам  асығыс  ашу  үст ін де  бол ады   (Ғ.   М . ) .   4.  Ж е к е   бастын,  ісіне 
көпшіліктің  ісін  айы рбастауға  болмайды ,  сондықтан  б ұ л   пікір- 
ден  қайтуыңызды  өтінеім  (С.   М . ) .   5.  Ө з ім із д іқ   бал а л а р   ғой,  бұ- 
лар  ешкімге  айтпас 
(Б. 
М . ) .   6.  Бір  жақсысьі,  бұл  к езде  мезгіл 
ала  көлеңке  боп  қалған  екен  ж ә н е   ол  м аң да  а д а м   ж о қ   екен.
7.  Оның  төбесінен  біресе  сыр  етіп  үйректер  өтті,  біресе  биікте 
тізбектеліп  к а з д а р   өтті  (С.   М . ) .   8.  Ж ұ м а н д а   үн  ж оқ ,  үрей  д е   ж о қ  
(Ғ.  М. ) .   9.  Әркім  әр  түрлі  топшылады,  б ір ақ   Ж ү н іс т ің   сырын 
ешкім  аша  алмады  (X.   Ес. ).
546-жаттыгу.
 
Әр  сал ал асты ң   кур ам ы н дағы   ж а й   сө ііл ем д ер ге  о р т а қ   сөз- 
д ер   тауы п,  астын  сы зы ң ы здар.
1. 
Осы  болатын  жиылысты  басқ араты н  а д а м д а р   керек,  со- 
ған  орталарьщыздан  бір-екі  әй ел ді  сай лаул ары ңы з  керек 
(Б.  М.).
2.  Б ұл ар ды ң   ішінен  ән-жүйді  ғана  орыс  мұғалім і  оқытады,  өзге- 
лерін  қазақ т ар   оқытады  (С.  М .) .   3.  Ж а у д ы р а ғ а н   көзінде  бұрын- 
ғыдай  ыетық  наз  ж оқ,  әлсіреген  салкындық  бар  (Т.  Әлі м.).
4 ,   Бүкіл  колхоз  үй  шаруасына  д а   түгелімен  электр  қуатын  пай- 
дал анады :  егінді  электр  соғады,  қойды  электр  қырқады,  еиырды 
электр  сауады ,  ү ст ал ар ды ң   көрігін  электр  қыздырады  (С.  ЛІ.).
5.  Қиынның  қыры  д а   кеп,  сыры  да  көп  (М.   И. ) .   6.  Аманның  құ- 
лағы  әңгімеде,  көзі  ж о л д а   (Ғ.   Муст.).  7.  Б ояулар  арасында  жат- 
сыну  ж оқ,  ж ы м д а с у   ғана  бар   (Ғ.  М . ) .   8.  Б ұл   оның  әдетіне  айна- 
лып  кеткендігі  сондай,  тіпті  с а б а қ   оқы маған  күн дер дің   ө зін д е  де 
ол  ел еқ -а л а ң д а   тесектен  тұрып  кететін  ( М.   # . ) .   9.  Ешкім  еш  уа- 
қытта  естімеген  ж а ң а   үн,  ж а ң а   сарынға  құл ақ  тояр  емес,  тіл  си- 
паттап  б ол ар   ем ес  (Ғ.  Муст.).  10.  Қыз  е ц ін д е  үрей  бар,  сүйсінген 
а ж а р   тағы  бар  (Ә.  Н . ) .
547-ж аттығу.
 
О кы п  шығып, 
са л а л а ст ы ц   әр б ір   сы цары нда  бір  сө зд іц  
қ ай таланы п  кол дан ы л уы   стнль  ж а ғы н а н   қанш алы қты   оры нды  я  оры нсы з  екен- 
д іг ін е   көніл  б в л ің ізд е р .  Стиль  ж а ғы н а н   ы ңғайсы з  сал ал асты   ж аты к,  ж ар асы м - 
ды   е т у   үш ін  қ а н д а й   ам ал  қ о л д а н а р   е д ің із д е р .
9*
259

1.  Кісі  тіліне  көп  ересің,  кісі  тіліне  көп  ергеніне  ашуым  ке- 
леді.  2.  Жер  мен  көктің  жапсарында,  сонау  алыстағы  қара  түнек- 
тін  ішінде  нажағай  жарқылдайды,  жер  мен  көктің  жапсарында, 
сонау  алыстағы  кара  түнектің  ішінде  күріл  естіледі.  3.  Қазірде 
ол  күйі  жок,  қазір  жасқаншақ.  4.  Алдыныздан  үлкен  кара  жол 
кездеседі,  сол  жол  қалың  елді  қақ  жарып  отырады  да,  тура 
Қіші  ж ү зд іц   ішіне  енеді  (Ғ.  Мүст.).  5.  Оньщ  өзі  онша  үлкен  нәр- 
се  көрінбейді,  оның  өзінен  ел  босқа  корқады. 
6 .  Сол  жылы  кар 
қалың  түскен,  заводтың  үйлері  жота-жота  қарлардың  астын- 
да  (С.  С.).  7.  Сенен  хат  алған  екен,  сенен  хат  алғанын  айтып 
отырды. 
8.  Бәкен  шешініп  жатып  қалып  еді,  Бәкен:  «Барма?»— 
деп  күбірлеумен  болды.  9.  Біреудің  ж ас  баласын  солай  деуге 
жүрт  та  ұялмайды  екен,  біреудің  ж ас  баласын  солай  деуге  сен 
де  үялмайды  екенсің.  10.  Мынау  —  менің  пәтерім,  менің  пәтері- 
ме  түсіңдер.  11.  Оқа  жоқ,  бүл  —  сабақ  болды,  екіншілей  осы  са- 
бакты  есіңнен  шығарушы  болма.
548-жатты.ғу.
 
С а л а л а ст а р д ы   оқы п  шығып,  он дағы   ы рғак,  ұй қ асты ц 
бір к сл к іл ігі  н ем ен еге  байланы сты   ек ен д ігін   аж ы ратьіп,  т ү сін д ір ің ізд ер .
1.  Д үние  —  үлкен  көл,  заман  —  соққан  жел;  алдыңғы  тол- 
кьш  —  ағалар,  соңғы  толқын  —  інілер,  кезекпенен  өлінер,— 
баяғыдай  көрінер.  2.  Бақпен  асқан  патшадан  мішен  асқан  ка­
ра  артык;  сақалын  сатқан  ікәріден  еңбегін  сатқан 
бала  артық.
3.  Досы  жоқпен  сырлас,  досы  көппен  сыйлас.  4.  Қайғысыздан  сақ 
бол,  қайғылыға  жақ  бол.  5. 
Қайратсыз  ашу  тұл,  тұрлаусыз 
ғашық  тұл,  шәкіртсіз  ғалым  түл. 
6 .  Биік  мансап  —  биік  жартас: 
ерінбей  ецбектеп  жылан  да  шығады,  екпіндеп  ұшып  қыран  да 
шығады.  7.  Әкесінің  баласы  —  адамның  дүшпаны,  адамның  ба- 
ласы  —  бауырың  (Абай.). 
8.  Біткен  іске  сыншы  көп,  піскен  аска 
жеуші  көп.  Сыншының  бәрі  бірдей  мінші  ме,  жеушінің  бәрі  бір- 
дей  енші  ме?  9.  Тойғанға  тоқты  еті  де  топырақ,  асқанға  аспан  да 
аласа. 
10.  Жел  кірмеске  сөз  кіреді,  жер  көтерместі  ой  көте- 
реді  (Ғ.  Мұст.).
549-жаттығу.
 
Оқып 
шығып, 
ж а л ғ а у л ы қ  
ш ы л аул ар ды қ   с а л а л а с  
қүр- 
м аласты   я  біры ң ғай  м ү ш ел ер ді  байланы сты ры п  т ү р ға н   ара  ж іг ін   аж ы раты ң ы з- 
д ар .
1.  Бүл  өзі  «Қеңөріс»  артелінің  мал  шаруасын  баскарады,  әрі 
жастарына  басшы,  комсомол  комнтетінің  секретары  (Ғ.  С.).
2.  Қүлағының  мүкісі  бар  және  жел  әрі  біз  жақтан,  әрі  қатты 
ғои  (С.  М.).  3.  Мен  осы  жолы  алып  кетем,  не  бәріңмен  ат  қүй- 
рығын  кесіп  кетем  (Ғ.  Муст).)  4.  Қалисаның  өз  үсті-басы  да  сон- 
дай:  оның  денесінде  не  сәнсіз  тігілген,  не  салак  күтілген 
бірдс-бір  киім  көрінбейді  (С.  М.).   5.  Кейде қара  түннің  қарны  жа- 
рылып  кеткендей  бырқ-бырк  етіп  қалады  да,  кейде  түннің  шегі 
салбырап  түсіп  келе  жатқандай  кызылды-жасылды  ағып  жүрген 
оқтар  көрінеді. 
6.  Бүл  үйлердің  маңайында  ит  те  жоқ,  тауық  та
260

жок 
(F.  М .) .  
7.  Адамның  міндеті 
— 
ағысы  қатты  осы  қуатты  кі- 
діртпеу,  сонда  іс  жемісті  де,  өнімді  де  болады 
( С.   М . ) .  
8 .  Жа- 
зылған  хаттар  мен  телеграммалардың  барлығы  да  өте  қысқа, 
асығыс,  бірақ  мазмұнды,  қаһарлы  жазылған,  9.  Осы  ж аца  күй- 
ден,  онын.  құбылмалы,  кейде  нәзік  сырлы,  кейде  жігерлі  де,  кай- 
ратты  да  үнмен тыддаушы 
к ө і і  
ана  даусын,  соныц  терең  сыры  мен 
каһарлы  бұйрығын  естігендей  еді 
(С.  Б а қ б . ) .  
10.  Борі  алыста 
калды,  бірақ  тап  күні  кеше сияқты 
(X.  Ес. ).
САЛАЛАС  ҚҰ РМ А Л А СТЫ Ң   Т Ү Р Л Е Р І
Салалас  кұрмалас  сейлемдер  мағыналық  қарым-қатынасына 
карай  ыцғайлас,  қарсылықты,  іліктес,  себеп-салдар,  талғаулы, 
кезектес  болын  алты  түрге  бөлінеді.
Бүлардың  ішінде  іліктес  салалас  ешбір  жалғаулықсыз  бай- 
ланысса,  талғаулы  мен  кезектес  салаластар  әрқашан  жалғаулық 
шы.іаулардық  көмегімен  байланысады;  салаластың  басқа  түрле* 
рі  жалғаулықсыз  да,  жалғаулық  шылау  арқылы  да  байланыса 
береді.
1.  Ыңғайлас салалас
Құрамындағы  жай  сөйлемдері  бастауыштарының 
іс-әрекеті 
бір  тектес, 
мезгілдес,  орайлас  болып  келген  салаластарды 
ынғайлас  салалас  дейміз.  ЬІңғайлас  салалас  іргелес  тұрып  та, 
жонс,  да,  де,  ә рі  
деген  жалғаулык  шылаулар  арқылы  да  байла­
нысады:
Б е с   минут  өткен  жоқ,  дскери  а д а м   енді. 
Д е н е с і   тіп-тік,  өңі 
с у п - с ұ р  
(Ғ.  Мұст.). 
Ме н і ң   э ке м  д е   а гр о н о м   еді,  ө зі м  д е   а грон ом- 
м ы л  
(С.  М . ) .
Ыңғайлас  салаластың  ара  жігіне 
көбінесе  үтір 
қойылады. 
Тек 
және 
шылауымен  байланысқанының  арасына  ешбір  тыныс 
белгісі  қойылмайды.  Мысалы: 
Сонымен,  К ү ң ш е   дзі р  осы  а уы л да , 
С а н д ы б а й   соның  үйінде 
(Ғ.  М .). 
Кузнецовтың  б р и г а д а с ы   тек  кір- 
піиі  қ ү й ып   қ ан а  қоймайды,   о л   үй  д е   с а л а д ы 
(С.  М.). 
С ы з д ы қ   — 
етікші  жігіт  жэне  жұрттың  к ө з і н д е   еқ  іиебёр  етікші  сол 
(С.  М.).
Ыңғайлас  салаластың  ішінде  оқиғаның  тездікпен,  жеде- 
кабыл  болғандығын  көрсететін  түрінін  ара  жігіне  сызықша  қо- 
йылады: 
Шытырлап  тұрған  қ у р а й   л а п   етті  —   қ а р а   түтін  б ү р қ  
етті 
(Ғ.  Мұст.). 
Қ а й ы р б е к   қос   а у з ы н   оқтап  ү л г е р г е н - ді   —  беріп 
қ а л д ы  
(Ғ.  С . ) .
550-жатты.ғу.
 
Ы н ғайлас  сал ал асты ц   қурам ьш дағы   ж ай   сөнл ем дер ін іц 
кальн  байланы сы п  тұрғаи ды ғы н  (ір гел ес  я  ж а л ғаул ы қ   ш ы лау  аркылы)  анық- 
та н ы зда р .
1.  Манағы  бір  кезде  алыстан  шумағы  калың  бір  шаң  көріиіп 
еді,  сол  шаң  жақындап  ікеледі.  2.  Сегіз  жасынан  бергі  өмірін 
теніз  бетінде  өткізген  оның  талай  кызыкты  әңгімелері  бар  екен
261

және  дәмдендіріп  айтады.  3.  Колхозда  он  үш  мың  кой  бар,  оньщ 
теқ  жартысы  —  арқар-меринос.  4.  Үй  ішіне  қаз-қатар  қаланы 
бидондар  қойылған  екен,  әрқайсысына  бес-бее  шелектен  сүт  ке- 
теді 
(С.   М . ) .  
5.  Қабырғада  ілулі  тұрған  репродуктор  тысырлады 
да,  отырған  үшеуі  де   тына  қалды 
(М.   И. ) .  
6 .  Журт  босағадан 
аттап  та  үлгермеді  —  ж ас  нәрестенің  шыр  ете  қалған  даусы  ка- 
зарманы  басына  көтерді 
(Ә.  С.). 
7.  Қорғасын  •балқытудың  қарт 
шебері  Мелдекең  оған  көп  үйретті,  өзінің  барлық  тожірнбееін 
Оспан  мен  оныц  қасындағы  жастарға  берді 
(С.  Б а қ б . ) .  
8 .  Жер 
де  мәңгі,  ел  де  мәңгі.  9.  Тосыркаған  торыға  бір  кезец  бір  күндік 
жолдай,  жалыккан  Ж амалға  бір  күн  жылдай 
(Ғ.  Мұст.).
551-жаттыгу.
 
Текстсн  ж а л ға у л ы қ   ш ы л аул арды ц  кайсьісы  
ы ң ғай л ас 
са л а л а ст а ,  каіісы сы   біры ц ғай  м үш ел і  ж а й   с ей л е м д е р д е   ж ұ м са л ға н ы н   аж ы раты п, 
с еб с б ін   т ү сін д ір ің ізд е р .
1. 
Тың  көтеруде  де,  егін  жинауда  да  олар  совхоз  бойынша 
алда  болды.  2.  Кабинетке  Нуржамал  мен  Баймурат  кірді  де.  ен- 
дігі  назар  соларға  ауды 
(М.  И. ) .  
3.  Жазғы  тан,  уйқыдан  әрі  тез 
орі  сергек  оянды.  4.  Молынан  алуға  елдін,  бурын  күші  де  жетпе- 
ген,  мүмкіндігі  де  болмаған 
(Ғ.  С. ) .  
5.  Ж ердің  ойлы-кырлы  бе- 
деріне  карай  және  кеннің  жатые  ыңғайына,  формаеына  карай 
тау  қазбаларының  түрі  де   эр  түрлі  келеді. 
6.  Қей  металдар  та- 
биғатта  өте  аз  жэне  таза  турінде  кездесуі  сирек 
( A.   Maui . ).
552-жаттыгу.
 
К өш іріп   ж азы п ,  ти істі  тыныс  б ел гісін   кой ы цы здар.
1. 
Ж ука  ерінді  ақшыл  ж үзіне  қызыл  шабдар  шырай  лып  ете 
қалды  да  қыз  өңі  бейне  бір  үлбіреген  қырдың  қызғалдағына 
усап  кетті.  Дене,  рас,  сүйрік  шайы  көйлек  оны  онан  да  сүйрік- 
тендіргендей  белін  қынай  түскен.  2.  Байқағаның  жақеы  және 
өзін  әр  нәрсені  байқауға  шамаң  келіп  қалғаны  жақсы  керініп 
тұр.  3.  Гүлжиһанның  бул  ішінен  ©зіне  ғана  айтқан  сөзі  еріксіз 
қатты  шығып  кетті  қатарында  отырған  ағасының  құлағына  ша- 
лынып  қалды.  4.  Меңдікыз  Хакімге  қарады  да  Әлібек  Меңді- 
қыздың  бетіне  қарады.  Екеуінін,  ж үзінде  де  таңырқау  белгісі 
әліптей  тартылды  (X.  Ес.).  5.  Аулымыз  қашық  еімес  казір-аі;  б а ­
рып  жетеміз  (X. 
Р а х и м о в . ) .  
6.  Айсулудың  буған  куші  де  жегеді 
ептілігі  де  бар 
(А.  Байт.). 
7.  Ж аңа  табысқан  достардың  көзі 
іліккені  де  сол  еді 
әлдекімдер 
есікті 
тарсылдата  бастады 
( М.   К,ар.). 
8 .  Есенкүл  жауап  қатқанша  болған  жоқ  жаңағы  жүк 
машинаға  да  жеттік.  9.  Олардың  түйеші  қарт  Әкімжаннан  бас- 
касынын  борі  де  қойшы  бәрі  де  жастар.  10.  Мынаның  ел н і  бәрі- 
нен  де  жаксы  зрі  муның  егініне  төніп  тұрған  қауіп  оларда  жок 
( Э .   д . ) .
262

2.  Қарсылықты  салалас
Қарсылыкты  салалас  жай  сөйлемдердегі  істің,  оқиғаның  бір- 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: