Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

діреді,  олар  есептік  саннын,  қосарланып,  соңғы  сыңарына 
шығыс  септік  ж алғауы   косылу  арқылы  ж асалады :  он-оннан,  бес- 
бестен,  екі-екіден:
6. 
Затты д  бөлшегінің  санын  бөлшектік  сан  есімдер  білдіреді, 
олар  есептік  сандардың  шығыс,  ілік  септік,  тәуелдік  ж ал ғау л а- 
рында  тұрып  тіркесу  арқылы,  жарым,  ж арты,  ширек  сөздерінің 
тіркесуі  арқылы  ж асалады :  оннан  бір,  оннан  бірі,  бес  жарым, 
уш  іиирек.
271-жаттығу.
 
Сан  есімдерді  тауып,  оларды 
мағынасына,  құрамына 
қарай  талдаңыздар.
1.  Ж апон  авианосецтері  мен  крейсерлерінен  100  шақты  сам о­
лет  көтерілді  (С.  Е.).  2.  Үйшіктердің  саны  14— 15  (С.  С.).  3.  Үш- 
інші  қам баға  аяғын  тығып  алып,  қайтадан  ілгері  ұмтылғанда, 
төртінші  бір  бәленің  иісі  аңғарылды  (Ғ.  М.).  4.  Ж асы   қырықтан 
асқан  кісінің  ат-арбасы  бар,  ж ам ан  қосы  бар,  бір-екі  бұзаулы 
сиыры  бар,  18— 19-ға  келген  келіншегі  бар  (С.  С.).  5.  Темір  жол 
салы нбаған  жерде  мыңдаған  көлік  керек  болатынын  уайымдап 
еді.  Ушаков  оның  алдына  қазақты ң  он  мыңдаған  түйесін  тосты 
( Ғ .М .) .
272-жаттыгу.
 
Күрделі,  дара  сан  есімдерді  ажыратыңы^дар.
Отыз,  он  алты,  елу,  тоқсан,  ж үз  алпыс  жеті,  бір  мың  тоғыз 
ж үз  алпыс  үшінші,  сексен  алты,  он  бір,  екі  ж үз  елу  бес,  жетпіс, 
мың,„тоғыз.
273-жаттығу.
 
Сан  есімдердің  қай  сөзге  қатысты,  қандай  мүше  екенін 
айырьщыздар.
1.  Бірі  — 17— 18  ж астағы   бала  ж ігіт  (С.  С:).  2.  Ж асы   сол  кез­
де  қырықтарды  алқымдаған,  сақалды ,  мұртты  кісі  еді  (С.  М.).
3.  Не  үшін  сексен  сегіз  емес,  не  болмаса  тұп-тура  тоқсан  емес, 
деген  ой  келеді  (Ғ.  М .).  4.  Сол  жылы  онда  екі-үш -ақ  қүлынды 
бие,  бірер  ғана  бұзаулы  сиыр  бар  (С.  М .).  5.  — Со  кісі  сіздің  үй- 
ге  екі-үщ  жыл  дәмдес  болды  ғой?  — деп  сүрады  біреу  (С.  М.).'
6.  Ж асы   30—40  ш амасында  (С.  С.).  7.  — Әрине,— деді  М әш ік,— 
со  кезде  ол  үйде  мың  ж ары мдай  жылқы,  екі-үш  мыңдай  қойы 
бар  екен  (С.  М.).  8.  Бұл  екеуіиің  елі  ж ақы н,  30—40  шақырым- 
дай  ғана  ж ерде  (С.  С.).
274-жаттығу.
 
Төмендегі  сан  есімдерді  емле  ережелері  бойынша  ж ақ- 
ш ада  көрсетілген  косымі^алармен,  сездермен  тіркестіріп  ж азы қы здар.
"У$№
  к-‘* ’  с /   - 
■' :•  '  '  '
10— 15,  X,  7;  1000,  XXII,  3,  120,  50,  40,  2,  8,  70,  4,  30,  тоқсан 
сегізіішй,  елу бесінш һ-с‘ ' 
. 
‘
(том,  -даған-',  мектеп,  тоқсан)  -теген,  -тен'  класс,  съезд,  көмір, 
-лерсГё,  үй,  -дек, - д е й ; -те’, ж цл; -тарда).
5*
131

2 7 5 -ж а т т ы ғу .
  Көп  нүктенің  орнына 
мағынасына 
қарап,  ж ақш аның 
ішіндегі  қосымшалардың  тиістісін  жазьщ ы здар.
1.  Сағат  4...*Жапон  теңізі  мен  Тихоокеан  аралығындағы  Ж а- 
,  пония  үстінде  170  миллион  самолет  қалы қтап,  күндізгі  сағат 
Ж апонияның  түні  басталды  (С.  Е.  ).  2-  Ж асы   со  кезде  50—60...
3.  Оған  со  жылңі  біздің  Ж ам анш ұбардан  үш-төрт.:.-, жылқы  қо- 
сылған  (С.  М .).  4.  Екеу-,.  т а ғң   бір  — бір  'бүрасып,  ёү ^ л іп   кеп 
жерге  түсті  ( С■ С.).  5.  Дәудетінің  молдығы  Н ұртазаны   ж үз  орап 
алатын  Әлти  жалш ыны  екі...  -үш...  емес,  елу...  -алпыс...  жалдай- 
ды  (С.  М .). 
.
(-тарда, -тей,  -те,  -Ц-ін,  -тап,  -теп,  -леп).
276-жаттыгу.
 
Көп  нүктенің  орнына  тиісті  жерге  дефис  қоныңыздар  да, 
Себебін  тусіндіріқіздер.
1.  XXI...  тарау.  2-  Бұл  1930...  жыл  еді.  3.  Ж асы   25...  26...  ша- 
масында -(С.  Е.).  4.  Ж ам анш ұбарда  бас-аяғы  елу  шақты...  ақ... 
үй бар  (С.  М-).  5.  —  Кім  асы рады?— деп, Дуплов  салмақпен екі... 
рет  қайталады  да,  үш...  рет  қайталауы н  едәуір  ікешігіп  айтты 
(Ғ.  М.).
  6.  Бірнеше  минуттан  кейін  1...  «Б»  ...дағы  алты  колонис- 
тер  колонияның  ауласы нда  түрады.  (А .  М ак.).  7.  — Со  бала  1 ...
8...  ақ  ж аста  болу  керек,— деді  М әшік,— емшектегі  күнінде  ай- 
рылып  еді  шешесінен.  8.  Екеуі  1...  қ атар д а  отырып  алып,  жұрт- 
тың бәріне аж д аһадай эсер  етті  (А.  М ак.).
і
ЕСІМ ДІК
Б асқа  сөз  таптарының  орнына  қолданылатын  сөздерді  есім- 
дік дейміз;  Мысалы: А с қ а р   кітапты  көп оқиды деудің орнына. О л  
кітапты  көп  оқидьі
  деп  зат  есімнің  орнына  есііидікті  қолдануға 
болады. 
Ол  жоғарьіда  тұр
  деудің  орнына  сонда  тұр  дегенде 
үстеудің орнына 
сонда
 
деген  есімдік қолданылған.
Есімдік  өте  ж алпы   мағыналы  сөз,  сондықтан  ол  түрлі-түрлі 
мағыналы  сөздердің орнына  ж үре алады.  .  ^
Есімдік мағынасына қарай ж етІге  бөліңеді:  1)  жіктеу  есімдігі,
2)  сілтеу  есімдігі,  3)  сұрау  еоімдігі,  4)  өздік  есімдігі,  5)  белгісіз- 
дік  есімдік, 6)  болымсыздық есімдігі, 7)  ж алпы лау есімдігі.
Жіктеу  есімдіктері
Ж іктеу  есімдіктері — ж ақты қ  мағыналы  сөздер.  О лар  3  ж а к ­
та,  жекеше,  көпше,  анайы,  сыпайы  түрде  колданылады.  Ж іктеу 
есімдіктері  мыналар:  мен,  біз,  біздер;  сен,  сіз,  сіздер,  ол,  олар.
1-жак  ж іктеу  есімдіктері:  ж екеш е—мен,  көпше—біз,  біздер.
2 -ж ак  ж іктеу  есімдіктері:  жекеше,  анайы  —  сен,  сыпайы  — 
сіз,
  көпше,  анайы —  сендер,  сыпайы — сіздер.
3-ж ақ  жіктеу  есімдіктері:  жекеше  —  ол,  көпше  —  олар.
132
/

Бірінші  ж ақ   жіктеу  есімдіктері  сөйлеушіні,  екінші  ж а қ   жік- 
теу  есімдіктері  тыңдаушыны,  үшінші  ж ақ   ж іктеу  есімдіктері 
сөйлеуші  мен тыңдаушыдан  баскаларды   білдіреді.
Бірінші,  екінші  ж ақ   ж іктеу  есімдіктері  тек  адам  аттарыныц 
орнына  жүреді,  3-ж ақ  ж іктеу  есімдіктері  адам  аттарының  ор­
нына  да,  баска  атауларды ң  орнына  д а  жүреді.  Сондықтан  —3- 
ж ақ   жіктеу есімдіктерінің қолданылу аясы  кеңдеу.
Ж іктеу  есімдіктерінің  I,  II  ж ақтары   к і   м?  деген  сүраққа,  III 
ж ағы   к і  м?  н е?  деген  сұрақтарға  ж ауап  береді..Ж іктеу  есім- 
діктері  жіктеледі,  септеледі.
277-жаттыту.
  Тексті  квшіріп,  жіктеу  есімдіктерінін.  астын  сызыцыздар.
1.  Мен  бақыттымын.  2.  Б із  аштық,  ж оқты қ  дегенді  білмей  өс- 
тік.  3.  —  Сен  үйықтаған  жоқсың  ба?—  деп,  сыбырлай  сүрады,
4.  Ол  өте  ж ақсы   ш ал  еді.  5.  —  Ертең  біздің  үйге  келіңдер.  Мен 
сендерге  бір  нәрсе  көрсетейін,—  деп  асығып  сөйлеп.  6.  О лар  не­
ге еске түседі?  (С.  Е.)
278-жаттыгу.
 
ТөмендегІ  ж іктеу  есімдіктерін  септеп,  оныц  зат  ссім  сеп- 
телуінен  айырмасын  айтыңыздар.
Мен,  сен,  ол,  біз,  сіз,  сіздер,  сендер,  олар.
Сілтеу  есімдіктері
Сілтеу  есімдіктері  мыналар:  бұл,  осы,  ол,  сол,  ана,  а н а у .  мы­
на,  мынау,  сонау,  осынау,  әне,  міне.
Сілтеу  есімдІктері  нәрсені,  құбылысты,  уақиғаны   нұсқап,  сіл- 
теп  көрсетеді.  О лар  қ а й? деген  сүраққа  ж ауап  береді.
Б үл,  мына,  мынау,  осы,  міне
  деген  сілтеу  есімдіктері  сөйлеу- 
шіге  ж ақы н  заттарды  көрсетеді.  Мысалы:  М ына  үйде  тұрады. 
М үндағы  сёз  больш  тұрған  үй  деген  за т   сөйлеуші  мен  тыңдау- 
шының көз  алдындағы  ж ақы н  зат.
Анау,  ана,  сонау,  әне
  сілтеу  есімдіктері  алыстағы  нәрсені 
нүсқайды.  Мысалы:  Сонау  алыста  жүрген  ушқьштардың  ерлігін 
айт.
  Мүндағы  сонау  есімдігінін,  алыстық  мәні  анық  көрініп  түр.
Сілтеу  есімдіктері  зат  есімнің  орнына  колданы лғанда,  көп- 
тік,  тәуелдік,  септік  ж алғауларм ен  түрленеді.  Мысалы:  бұлар, 
псылар,  аналарың,  мынауың,  осымыз
  т.  б.
279-жаттығу.
 
Сілтеу  есімдіктерін 
тауып, 
олардың  қосымшаларын 
бөліп  жазыңыздар.
1. 
Сонау  бір  күндерде  құтқарғаны ң  былай  тұрсын,  мінезің 
естен  кетпейді.  2.  Мен  емес,  сен  қиналдьщ -ау  сонда.  3.  Осында 
бір  қы з  жүр,  жүрттың бәрі  соған  қарайды .  4.  Кім  болды  екен  бү- 
л а р ? —  деп,  М ейрам  да  кад ал а  қарады .  5.  С оларға  алдымен  су, 
май,  баспана  керек,  ал  бізде  онын,  бірі  де  жоқ.  6.  Мен  мынау
133

ауылдарға  барып  көрем.  7.  Өкіл  сөзін  осымен  аяқтады.  8.  Бұла- 
рың  қалай,  дәрігер  көрш  кетіп  еді  ғой,—  деді  Ж айлаубай. 
(Ғ.  Муст.)
280-жаттығу,.
  Төмендегі  сілтеу  есімдіктерін  септеп,  олардың  септелуін- 
дегі  айырма-ны  табыңыздар.
Осы,  ана,  сол,  бұл.
281-жаттығу.
 
Сілтеу  есімдіктерін  тауып,  мағынасындағы  айырмашы- 
лықты  табыңыздар.
1.  Анау  шетте  қасы нда  бір  ж ас  жұмысшы  бар  Козлов  та  жүр.
2.  Өзім  осында  ауысуды  осы  бастан  ойлап  жүрмін.  3.  Сол  кеп 
ёнді әрқайсысы өз тұсынан өЗгеше  бір  қайрат,  құм арлы қ көрсетіп 
барады.  4.  Анау  жонды  алған  егін  жайды,  мынау  өлкені  алған 
шабынды,  үлестірілген  кеп  малды  емін-еркін  пайдаланыіі,  қызы- 
ғып  көр  еңбекші  ел.  5.  —  Әй!—  деді  Бәйтен,  кетіп  бара  ж атқан 
сушыға,—  бұдан  былай  су  мезгілінде  келмесе,  осы  Қ арағанды да 
не  сен  тұрасьщ,  не  мен  түрамын  (Ғ.  Муст.).
Сұрау есімдіктері
Сұрау есімдіктері  мыналар:  к і м?  н е?  н еш е?  қ а н ш  а?  к  а  й? 
қ а й д а ?   қ а й д а н ?   қ а л а й ?   қ а ш а н ?   қ а й с ы ?   қ а н д а й ?  
н е ш е у?  н е ш  і н ш і?
Сүрау  есімдіктері  затты ң  атына,  сынына,  санына,  ретіне,  ме- 
кеніне,  амалына,  тәсіліне қойылады. М ысалы:  —  К і  м  к е л д і?— 
Асқар.. —  Қ а ш а н   к е л д і ?   —  Кеше.  —  Қ а н д а й  
к і т а п  
е к е н?— Өте қызық кітап.
Сұрау  есімдіктері  көптік,  септік,  ж іктік,  тәуелдік  ж алғаула- 
рын  қабылдайды. 
М ысалы:  к і м д е р ?   н е л  е р ?   к і  м н і ң? 
к і м ? к і м г е ? н е д е н ?
Сүрау  есімдіктері  мен  ол  койылған  зат  есімнің  формасы  сай 
келеді. Мысалы:  Асанға — к  і м г е?  Столда — н е д е?  Розамен — 
к і м м е н ?
282-жаттыгу.
 
Текстен  сұрау  есімдіктерін  тауып,  оларды  әрқайсысы  кай 
сез 
табымен 
байланысты  қолданылып  тұрғанын  түсіндіріңіздер.
1.  Неменені  естідің?  %  Ендеше  бұл  үйірге  қосылмай,  неге 
шеттейді?  3.  О ш аққа  қайсысы  тас  болады?  4.  —  Қ алай  алмайды, 
әке?  5.  Бұрын  қанш а  болған?  5.  Қ айда  барам   десен  де,  қанш а 
күн  жүрсең  де  еркің.  6.  Бізге  беретінін  қайдан  білесің,  ағеке?
7.  Қайсысы  болса  да,  неге  келе  ж аты р  екен?  8.  —  Қайдағы 
м ал?—  десем.  9.  —  Клм?  10.  —  Қайдағы?  11.  Қай  жүмысты?
12. Ауылдың  қай  қызы олай отырып  көріп  еді?  (С. М .)
2 8 8 ‘Жаттығу.
 
Сұрау  есімдіктерінвд  астын  сызып,  ондағы  қосымшаны 
табыныздар,  оған  қарап,  сұрау  есімдіктерініц  қалай  түрленетінін  айтыныздар.

1.  Сағынатын  кімің  бар  еді?  2.  —  Ж асы   нешеде?—  дедім 
мен  жүрегім  лүпілдеп.  3.—  H ere  шыдамайды?  4.  Несі  намыс 
оның?  5.  Мен  несіне  қорқам?  6.  Ж аз  ортасында  ж асыл  өлеқнің 
бетіне  нелер  түсті  гүлдер  көтеріліп,  кең  Ж ай ы қ  масаты  кілем- 
дей  құлпыратын  (С.  М.).  7.  Неліктен  бүлай  дедің?.  8.  Кімдерге 
беріп,  қайда  ж ұмсаса  мақұл дер  едің?  (М.  Ә.).
284-жаттыгу.
  Төмендегі  сұрау  есімдіктеріне  түрлі  қосымшалар  қосып 
түрлендіріп,  олардың  қандай  қосымша  қабылдайтынын  байқаңыздар.
Кім?  Не?  Қанш а?  Қалай?  Неше?  Қашан?
Өздік  есімдігі
Өздік  есімдігіне  бір  ғана  өз  сөзі  ж атады .  Бүл  сөз  тәуелденіп, 
3  ж ақта,  жекеше,  көпше,  сыпайы,  анайы  түрде  қолданылады: 
өзім,  өзің,  өзіңіз,  өзі,  өзіміз,  өздеріміз,  өздеріңіз,  өздері.
Ө здік  есімдігі  әр  субъектіні  езгеден  бөліп  көрсетеді.
Ө здік  есімдігіне  септік  ж алғауы   тікелей  ж алғанбайды .  Ол 
тәуелденіп  барып,  септеледі.
а
285-жаттығу.
 
ӨздІк  есімдігін  теріп  ж азып,  қалай  түрленіп  түрғанын 
айтыцыздар.  .
1.  М ағыш  өзіне:  «Мен  кінәлап  па  едім?»—  деді.  2.  Өзіңізге 
ған а  айтамын  деген  сырыммен,  сол  бөгетімнің  жайын  айтайын.
3.  Өзінің,  ниетіне  астыртын  ауыстырмай  тұра  ма?!  4.  Б ірақ   со- 
нын  бәрін  жеңгенде,  бұл  екеуі  өздерінің  екеу  боп  тұрған  бірлі- 
гімен  жеңеді.  5.  Өзіміздей  адам.  6-  Өздерін  әзіл,  ойын  еткен  үл- 
кендердің  влеңі  бар,  соны  айтады.  7.  Өздері  тегіс  тау  үңгірінің 
кірер  аузына  келді (М.  Ә.),
286-ясаттыгу.
  Тексті  көшіріп,  вздік  есімдігініқ  астын  сызып,  өз  есімді- 
гіне  неге  еш қандай  қосымша  ж алғанбай тұрғанын  түсіндіріңіздер.
1.  Дәрмен  өз  тобының  алдына  түсіп,  Әбіштің  катары на  ш е­
с т ,   ауылды  өзен  ж ақтан  іргелеп келеді.  2.  Сол  ауылдағы  ез  ше- 
шесі  Д іл д аға  да  амандаспақшы.  3.  Өз  қолымда,  қасы мда  бол- 
сын.  4.  Әбіш  ез  ойының  желісін  үзген  жок.  5-  Қ араж ан   өз  ісінен 
қысылғандай  болды.  6.  Өз  қолында  сойылы  ж оқ,  киімі  де  өз- 
гелерден  бөлек.  7:  Ол  өз  сөзін  іркілместен,  ш апш аң  айтты 
(М.Ә.).
  8.  Мен  де  осы  селоның  адамымын,  өз  бетіммен  жүрген 
адаммын.  9.  Өз  жемдеріңді  өздерің  алып  жейтіндеріңе  көзім  же- 
теді.  10.  Өз  көзіммен  көрдім.  11.  Өз  ойынан  өзі  қорғанғандай. 
Ө з  ісімен  болып  ж атты   (X.  Ес.).  \
Белгісіздік есімдіктері
Белгісі^здік  есімдіктері  мыналар:  әркім,  эрҚалай,  әрқаіиан, 
әрбір,  әрқайсысы,  әрне,  әлдекім,  әлдене,  әлдеқаиіан,  элденеше,
135

әлдеқалай,  біреу,  кейбіреу,  кейбір,  қайсыбір,  бірнеше,  бірдеме.
Белгісіздік  есімдіктері  түрлі  сөз  табынын,  орнына  жүреді.  З а т  
есімнің  орнына  қолданылатын  белгісіздік  есімдіктер  мыналар: 
әркім,  әлдекім,  әрне,  элдене,  біреу,  кейбіреу,  бірдеме,  бірдеңе, 
кімде-кім;
  Сын  есім  орнына  қолданы латы ндар:  әр,  әрбір,  бір, 
кейбір,  ңайсыбір,  қайбір;
  сан  есімнің  орнына  қолданылатындар: 
әлденеиіе,  біраз,  бірнеіие;
  үстеудін,  орнына  қолданылатындар: 
әрқашан,  әрқалай,  әлдеңаіиан,  өлдеқалай,  элдеқайдан.
287-жаттыгу.
 
Белгісіздік  есімдікті  тауып,  белгісіздік  есімдіктін,  қалай 
жасалғанын,  калай  түрленгенін  айтыңыздар.
1.  Кейбіреудің  көнгісі  келмегенмен,  Аманкелді  де,  көпшілік 
т е б ұ л   сөздін,  артын тоспақболы пты   (С.  М .).  2.  Әркімнің  мінезін, 
құлқын  бірер  көргеннен-ақ  әбден  езінш е  болж ап  алады.  3.— 
Мырза,  сіз  басқа  'біреуді  м аған  жорып  отырсыз  ғой  деймін 
(С-  С.).
  4.  Әлденемеге  үңіле  ойланып  қалыпты.  5.  Әлдекімдер 
баласынан,  әлдекімдер  ата-анасынан  айырылып  ж аты р  (Ғ.  М .).
6.  Сөйтіп,  бет-аузын  әлденемен  тұмсалап  та  үлгерді  (С.  М .).
7.  Әркімнің  шамына  тиетін  мұндай  сөздерді  ол  қайдан  ала  кел- 
генін  кім  білсін  (Ғ. Мұст.).
288-жаттыгу.
  . 
Белгісіздік  есімдіктердің  қай  сез  табының  орнына  қол- 
данылып  тұрғанын табы қы здар.
1.  Көрген  түстей  балалы қ  ш ақ  әлденелерді  еске  салып,  қы- 
зықтыра  береді.  2.  Біреулер  ж айраңдап  кіріп,  жабыңқы,  біреу- 
лер  жабыңқы  кіріп,  ж айраңдап  шығып  жатыр-  3.  Ол  электр  ж а- 
рығынан  әлдеқайда  ж ары қ  (Ғ.  Мүст.).  4.  Сіздің  түріңізді  керіп 
әлдеқаш ан  үркіп  «еткен.  5.  Д ауы с  әлдеқайда  қиыр  шетке  естіл- 
гендей  (Н.  О .).  6.  Бұдан  әлдекайда  кеңейте  сөйлеймін  (С.  М.)
7.  рірнеш е  қауіпті  күндер  етті  (Н.  О.).  8.  Қолы  ойылып  қалса, 
қолғаптан  әлдеқайда  қы м батқа  түседі  бізге  (Ғ,  Мұст.).  9.  Әрбір 
үйшіктің ж ал аң  ж ер  табаны на  қойдың ж үм сақ түбітті  ж абағы сы  
сияқты тиеді  (С.  С.).
Болымсыздық  есімдіктер
Болымсыздық  есімдіктер  м ы налар:  еиікім,  еиітеме,  ешбір,  еіи- 
қандай,  ■ ешқашан,  ешңайдан,  ешқайда,  ешқайсысы,  дәнеме,
дәнеңе.
Болымсыздық  есімдіктерінің  сөз  табы на  қатысы  түрлі.  З ат  
есім  орнына  қолданылатын  болымсыздық  есімдіктер:  ешкім, 
ештеме,  ештеңе,  ешнэрсе,  еиіқайсысы,  дәнеме;
  сын  есім  орнына: 
ешқандай,  ешбір
;  үстеу  орнына:  ешцашан,  еищайдан  есімдіктері 
қолданылады.
З а т   есім  орнына  қолданылатын  ёолымсыздық' есімдіктері  зат 
есім  сияқты  түрленеді:  септеледі,  тәуелденеді, кейде  кептік ж ал- 
ғауын да  қабы лдауы   кездеседі, бірақ жіктелмейді.
*
136 
'  * 
'

289-жаттығу.
 
Болымсыздык  есімдікті  тауып,  оның  қалай   жасалғанын, 
қай  сөз  табының орнына  қолданылғанын  түсіндірідіздер.
1.  Б із  көргендерден  жөнді  ештеме  қалмапты  ғой.  2.  Ешкімге 
ұрысқан  ж оқ па?  3.  Егер  жерге  көмілген  трубалар  ж ары лса,  күн 
аш ылмай  оған  ештеңе  істеп  болмайды  (Ғ.  Мұст.).  4.  Бірінші,  Р я ­
занов  мырзаны  еш қайдан  да  таба  алмайсыз  (Ғ.  М .).  5.  Б із  өзі- 
мізді  атам ақ  тұрсын,  еш қаш ан  да  мұндай  ерлік  қолымыздан  ке- 
леді  деп  ойлаған  жоқпыз.  6.—  Түрмасаң  жүре  бер,  сені  ешкім  де 
үстамайды  (А .  Мак.).  7.  Ешкімнің  бет  аж ары на  қарам астан,  га­
зет  бетінде,  топ  алдында  айыптыны  сөгеді,  сыбайды  (Ғ.  Мұст.).
290-жаттығу.
 
Болымсыздық  есімдіктін,  кандай  қосымшасы 
барын, 
сөйлемнін,  қандай  мүшесі  болып  тұрғанын  табыңыздар.
1,  Иван  Иванович  ж ат ақ   үйде  кеш кілікте  дежурный  болған 
кезде,  тәрбиеленушілердің  'Кереуетіне  еш қаш ан  отырмайтын.
2-  Задоров  есік  алдында  тұр,  бұлтарып  еш қайда  кете  алмайтын- 
дығын  сезіп,  қызарып,  ұялады   (А.  М ак.).  3.—  Сені  ауру  жеңбе- 
се,  ешкім  жеңбес,—  деп,  ж ан тая  кетті  Ш ербаков  (Ғ.  Мұст.).
4.—  Өзі  ештеңе  айтқан  жоқ,  енді  отырма!— деді  (С-  С.).
Ж алпы лау  есімдігі
Ж алп ы лау  есімдігі  мыналар:  бәрі,  барлық,  бар,  барша,  күл- 
лі,  бүкіл,  бутін,  түгел.
Ж алпы лау  есімдіктері  бірнеше  зат,  қүбылыстарды  жалпы- 
лам а  түрде  атау  мақсатымен  қолданылады.  Мысалы:  Б арлы қ 
хальіқ  бейбітшілікті  қалайды.
  М ұнда  түрлі  халы қтарды ң  атта- 
рын  атап  жатпай,  оларды-  ж алпы лам а  түрде  бір  ғана  сезбен 
(ба р л ьщ )
  атаған.
Барлық,  бариіа,  бәрі
  деген  ж алпы лау  есімдіктері  тәуелдене- 
ді:  барльіғымыз,  баршаларың,  бәрің  т.  б.
Тәуелденген  ж алпы лау  есімдіктері  септеледі:  барлығымьізға, 
барлығымыздан,  барлы ғы мы зды ң
  т.  б.
291-жаттыгу.
 
Текстен  жалпылау есімдіктерін  табыңыздар.
1. 
Өлеңдерін  қайталап  айтысып,  бәрі  де  ж асы  үлкең  аға,  Ер- 
болдың  төрелігін  тілесті.  2.  Қ алған  топтың  барлығы  д а  cap  ж е­
л т   отырып,  А байларды  куып  жетті.  3.  Қ алай  да,  Кәкітай  бәріңді 
қирата  жеңіп  отыр  (М.  Ә.).  4.  Бүкіл  одақта  бірге  тәрбиелеу  тә- 
жірибесін  жүргізген  тек  ж алғы з  біздің  колония  еді.  (А.  М ак.).
5.
  Б ар л ы қ  топ  енді  түгел  ш апқан  күйінде,  қүстарды қ  соңынан 
кетті  (М.  Ә.).
137

292-жаттыгу.
 
Көп  нүктенін,  орнына  ж алпы лау  есімдіктерінің  тиістісін 
қойып,  жаттығуды  жазыңыздар.
1. 
Қазір  солардың...  балалар  толып  отыр.  2.  ...  пішендігіміз- 
дін, нақ жарымын тартып  алып орғы зғалы  ж аты р  (М.  Е .).  3. Мау- 
зерлерін  қолдарына  ұстаған  екі  офицер...  алды на  келе  жатты 
(Н-  0 .) .
  4.  Ол  төбеніқ  басына  ш ы ққанда,  ...аттылар  сәл  ғана 
томпайып  ж атқан  ескі  моланы  көрді  (М-  Ә.).  5.  ...  өміріміздін 
басгалуы  бар  (С.  Е.).  6.  Сонда  ...  ж ердің  ж у зі  көсем  ж а қ қ а   көзін 
тікті,  көсемдегі  бір  шоқ  гүлді  ж үзінің  ...  көрді  (С.  С.)-  7.  «Ро­
мео  —  Джульетта»  трагедиясының...  сахналары н  ж ат қ а  айта- 
тын  ( С . Е  ).
К е р е к т і.  с ө з д е р:  барлық,  барінің,  бәрінде,  бар,  бэрі,  бү- 
тін, бүкіл,  бәріміздің.
293-жаттығу.
 
Текстегі  есімдіктерді  тауып,  оларды   есімдіктін,  түріне, 
түрленуіне,  сөйлемдегі  қызметіне  қарай   талдаңы здар.
—  Тіпті  менің  сыншым  боп  апсың-ау,  сен  өзіқ!—  деп,  Жәми- 
ла  табақтың  сынығын,  шылдыр  еткізіп  тастай  берді.—  Қараш ы 
бұны!..
Анна  И вановна  өзінен-өзі  ыңғайсызданып,  түрарын  да,  кете- 
рін  де  білмей,  ебін  таба  алм ай  барьгп,  аяғы нда  Сәлімге:—  Сәлім, 
сен  қойсаңшы  немене?  Ол  үлкен...  Несіне  қаны н  бұзасың!  деген­
де  екі  ж ақ  та  кішкене  толастай  бастады...  Сол  уақы тта  іле-ш ала 
Сәлімге:  .
—  Оқыдын,  ба, кешегі  кітапты...  О дан д а соны  айт!.-.
М аған  тіпті  алты  қырдьщ   астында  қал ған д ай -ау   взі...  К ай­
да,  кайда!  Қаш ан  да  қаш ан  боп  сырғып  кетіпті-ау,  сірә  (М.  Ә.).
ЕТІСТГК
_ Затты ң  қимылын,  амалын,  ж ай-күйін  білдіретін  сөздерді 
етістік  дейміз.  М ысалы:  О л   эн с а л д ы .  Сен  домбыра  tn a p tn .
Етістік  н е   і с т е 'д і ?   н е   і с т е й д і ? н е   қ ы л ғ а н ?   деген  сұ- 
рақтарға  ж ауап  береді.  Сөйлемнщ   баяндауыш ,  пысықтауыш 
қызметін  атқарады.
Түлғасына  карай   етістік  негізгі,  туынды  түбір  больга  бөлі- 
неді.
Негізгі  түбір  етістіктер  —  құрамы   бөлшектеуге келмейтін  бір- 
тұтас  морфемадан  тұратын  сөздер.  М ысалы:  ал,  кел,  бар,  оқы, 
эюүр,  тұр,  көр,  шьщ,
  кі'р,т. б.
Туынды  түбір  етістіктер  сөз  тудырушы  ж үрнақтар  аркылы 
ж асалаты н  құрам ы   ең кемі  екі  морфемадан  тұратын  сөздер.  Мы­
салы:  ақта  (ақ-та),  жасар  (жас-ар),  азай  (а з -а й ),  бірік  ( бір-ік) , 
сана  (са-ка),
 т.  б. 
> 
■
ЕТІСТІҚТІҚ с ө а  ТУДЫРУШЫ 
ж ү р н а қ т а р ы
Етістіктін,  ж үрнақтарьі  ©еімнен  е т іс т к   туД ы ратй» ^ р н а қ т а р  
^ з ^ н е   етістк тен   етістік  тудйраты н  ж үрнақтар  болы я  ёкі  тфшқа 
^ і і н е д і .  
'

А.  Есім  сөзден  етістік  ж асайты н  ж ұрнақтар
1.  -ла,  -ле, -да, -де, -та, -те:  тазала, 
і и е г е л е
,  қ о л д а ,   көзде, 
I  
щ т а ,   к ө к т е .
2 . - л а н ,-лен, 
-д а н ,-д е н ,-т а н , 
-тен:  к ө ң іл д е н ,  тамащтан 
сииулан ,  е ң б е к т е н .
3.  -лас,  -лес,  -дас,  -дес,  -тас,  -тес:  ақыл дас>  к ө м ек т ес, жаға- 
л а с .
:
 
4.  -Лаг,  -лет,  -дат,  -дет,  -тат,  тет:  д у м а н д а т ,   елец д е т ,  шу- 
л а т .
5.  -а ,- е ;  с а н а ,  ж аса,  теңе,  түне,  о р н а ,  м ө л д ір е , 
қина, 
ойна,
6.  -а р ,-е р -р ;  а ғ а р ,   к ө г е р ,  с у а р ,  е с к ір ,  қ ь іс қ а р ,  таза p .
7.  -ай,  -ей,  -й:  а з а й ,   к ө б е й , қ а р а й , м ұ ң а й ,е с е й .
.8-  -ы қ ,-ік :  ж ольіқ,  к е з і к ,  тарық,  б і р і к ,  толық.
9.  -сы, -сі:  шеіиенсі,  а да м сы ,  менменсі,  еркінсі.
10.  -сын,  -сін:  ж ерсін,  к е п с і н ,   а з с ы н ,   ж үр ек сін   т.  б.
Ә.  Етістіктен  етістік  ж асайтын  ж ұрнақтар
Етістіктен  етістік  жасайтын-  өнімді  ж ұрнақтарға  етіс  жұр- 
нақтары   ж атады.
1.  -ы н ,-Ін ,-н :  ж уы н,  к и ін ,  таран.
2.
  -ыл, -іл, -л: 
қ о с ы л
,  айтыл, 
(-ды ,)  к е с і л , 
(д і),  қ о й ы л  
(д ы ).
3 . -дыр, «дір,-ты р,-тір:  қ а л д ы р ,   к е л т ір ,  к ө н д і р ,  к ү л д і р  
айт-щыр.
4.  -т: 
сө й л ет
,  келтірт,  тарат,  қ а р а т .
5.  -қыз, -ігіз, -ғыз, -гіз:  айтңыз,  б е р г і з ,  ж ү р г і з ,  б а р ғ ы з ,   өт- 
к і з ,
 
.
6.  -ы с,-іс,-с:  сөйлес,  ақтас,  айтыс,  көіиіріс.
294-жаттыту.
 
Негізгі,  туынды  түбір  етістіктерді  аж ы раты ңы здар.
Сәуле  үндеген  жоқ.  Тек  П еризатты ң  аюдың тырнағындай  бо­
лып  кеткен  ұзын  тырнақтары  мен  қы зарған  еріндеріне  көзі  тү- 
сіп  еді,  есіне  әлдене  түсті  де,  мырс  етті.  Бүл  кезде  Перизаттың 
маңайы  толған  гу-гу  сөз-  Тіпті  «оқыған  қы з  д а  өстеді  екен-ау» 
дегенге  де  ілініп  калған  еді.  М үндай  сөздер  көбінесе  ж асы   үл- 
кендердің  аузынан  жиі  шығатын-ды.  Осы  «оқыған  қыз  да  өстеді
-  ехен-ау»'дсген  сөз  Сәулеге қатты   батқан-ды.  (Ә.  Э.).
295-жаттыгу. \ У
  Туынды  етістіктерді  тауып,  қан д ай   сөз  табынан  жасалып 
тұрғаньш  түсіндіріңіздер.
1.  Ж азған   қағазы н  бүктеп,  сайлау  жәш ігіне  әркім  өзі  сал- 
сы н(С .  С.).
  2.  Түсе  сала  үюлі  қы зы л  бидайға  келіп,  сапасын 
үстап  көрді  де,  басын  бір  изеді Ж о м арт  (Ғ.  Мүст.).  3.  Сондыктан 
д а  Сикорский  екеуіңіз  осы  ж ай да  тереңірек  ойласып,  мені  дер
' 
139

кезінен  кешіктірмей  хабардар  етуіңізді  өтінер  едім.  4.  Б ар актар - 
да  күн  бата  гуілдескен  талас-тарты сты ң  дабыры  түн  ортасы нж  
аударып  барып  басылады  (Ғ.  М .).  5.  К ездері  мөлдіреп  бара I f  
жатқан  көрініске  үнсіз  қарайды .  6.  Қ ар а  торы  өңі  ж ұқары п,  сәл  » 
қызғылт тартып,  Ерж анға  байсалды   қарады  
(Т. Ахт.).
ш
296-жаттығу.
 
-уре,  -ыла,  -ала,  -ма,  -ді,  -кер  жүрнақтарымен  туынды  - 
етістік  жасап, 
олармен  кұрмалас сейлем  құраңыздар. 
. 
-
^ 297-жаттыгу,
 
Текстен  туынды 
етістікті  теріп  жазып,  оньщ  кандай 
жұрнақ  арқылы  жасалғанын  түсіндіріңіздер. 
г
\  
«
1-  Үлкен  ж ал п ақ  бетті  болғанмен,  өңі  ж ү қ а,  лезде  қуарып,  бе- 
тіне  қан  тепйніп  ш ыға  келеді.  2.чӨ мірде  оны  қатты  

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: