Е.И. Шеина  КГУ «Вспомогательная школа-интернат» УО ВКО города Семей  Казахстан, город Семей    ЛОКАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ ДЕТЕЙ

256 
 
Локальные 
проблемы 
«Симптоматические рекомендации» 
1.Наруше 
ние памяти 
Проверить  степень  сохранности  различных  ее  видов:  слуховой,  зрительной, 
двигательной,  смысловой.  При  наиболее  сохранности  слуховой  памяти:  ребенку 
читать  вслух  материал,  подлежащий  запоминанию.  При  недостаточной  технике 
371.13 чтения, текст читать кому-либо из взрослых - иначе усилия, затрачиваемые 
на  сам  процесс  чтения,  будут  отвлекать  его  от  запоминания  материала. 
Использовать  для  запоминания  магнитофон  (диктофон).  При  более  развитой 
зрительной  памяти  максимально  использовать  разнообразные  средства 
наглядности. При преобладании двигательной памяти – ребенку-подростку кратко 
записывать (конспектировать) материал, который нужно запомнить; для младшего 
школьника конспектирование может оказаться непосильной задачей. 
Родителям  (и  особенно  учителям):  особо  внимательно  относиться  к  отбору 
материала,  предлагаемого  ребенку  для  заучивания;  постараться  минимизировать 
его объем, добиваясь не дословного запоминания, а общего понимания материала. 
При  необходимости  дословного  заучивания  -  проводить  маленькими  порциями, 
добиваясь  полного  выучивания  каждой  такой  порции,  прежде  чем  переходить  к 
следующей.  Перед  началом  выучивания  нужно  подробно  разобрать  с  ребенком 
развитие темы. 
Рекомендации  по  компенсации  дефекта:  объяснить  родителю  или  учителю,  что 
простая  тренировка  практически  не  помогает  улучшить  память;  использовать 
разнообразные  мнемонические  приемы.  1  -  учить  ребенка  образно  представлять 
себе то, что требуется запомнить, привлекать самые разнообразные ассоциаций. 2 - 
использовать  для  обучения  методику  «пиктограмма».  Ребенок  учится,  для 
запоминания каждой такой фразы делать какой-нибудь как можно более простой и 
схематичный  рисунок.  После  того,  как  этот  прием  будет  освоен  на  конкретном 
материале,  следует  давать  фразы  с  более  отвлеченным  значением.  В  результате 
подобных  занятий  действие  по  подбору  подходящего  схематического  образа 
автоматизируется  и  в  дальнейшем  начинает  осуществляться  ребенком  во 
внутреннем плане, без создания соответствующего рисунка. 
2.  Нарушение 
внимания 
и 
самоконтроля. 
Основное  направление  рекомендаций  -  это  техники  формирования  операций   
проверки и оценки своей работы. 
Например:  сначала  взрослый  пишет  небольшие  тексты  (желательно, 
занимательные  для  ребенка)  с  множеством  грубых  ошибок,  по  правилам 
известным  ребенку.  Можно  использовать  математический  материал:  выписывать 
столбики  примеров  с  решениями,  примерно  треть,  которых  неверна.  Ребенок 
выполняет роль учителя: красным карандашом исправляет ошибки. 
После  того,  как  ребенок  научится  находить  по  крайней  мере  половину  ошибок, 
сделанных взрослым, ему предлагается поменяться ролями с взрослым. На третьем 
этапе самоконтроль домашних заданий (до этих пор домашние работы проверяют 
родители).  Поручить  ребенку  проверить  собственное  домашнее  задание  следует 
лишь  после  того,  как  будут  хорошо  отлажены  игровые  приемы  проверки. 
Самоконтроль  должен  быть  сформирован  заранее:  привычку  к  постоянному 
контролю  следует  вырабатывать  лишь  на  фоне  достаточно  сформированной 
техники. 
3.  Нарушения 
планирования 
и  организации 
деятельности. 
Учить  ребенка  планированию  своих  действий.  Планирование  должно  стать 
обязательным,  но  коротким  этапом,  предваряющим  каждое  действие.  Взрослый 
может  побуждать  ребенка  к  планированию  действий,  озвучивая  ход  своих 
действий.  При  этом  взрослый  должен  следить  за  тем,  чтобы  планы  были 
реализованы, действие не подменялось его планированием. Планировать не только 
умственные, но и бытовые, повседневные действия. Общий план нужно не только 
составить, но и материально закрепить: достать все, что нужно для приготовления 
уроков,  сложить  учебники  и  тетради  на  рабочем  месте  именно  в  той 
последовательности, которая намечена в плане. 
Все  организационные  моменты  деятельности  должны  быть  доведены  до 
автоматизма,  а  подобные  локальные  автоматизмы  позволяют  выделить  островки 

257 
 
упорядоченности  в  общем  хаосе  поведения  неорганизованного  ребенка.  Какой 
именно  участок  детской  неорганизованности  упорядочить  и  автоматизировать  в 
первую очередь это родители решат сами. Однако не хвататься за все сразу и не 
рассчитывать  на  быстрый  успех,  но  последовательно  отрабатывать  каждый 
отдельный  автоматизм.  Ребенок,  не  владеющий  навыками  самоорганизации, 
нуждается  сначала  в  максимальной,  а  потом  -  в  постепенно  убывающей  помощи 
взрослых.  Но  если  ему  трудно  выполнять  даже  самые  доброжелательные 
организационные  требования  взрослых,  то  он  их  выполнять  не  станет. 
Следовательно, не нужно завышать требования, не торопится  и не ждать быстрых 
результатов от ребенка. 
4. 
Замедленный 
темп 
деятельности 
Следует  просто  учитывать  эту  особенность.  Не  осуждать  ребенка  за 
медлительность,  над  которой  он  не  властен.  Следует  понимать,  что  при  его 
темповых  характеристиках  нужно  регулировать  объем  работы.  Следовательно, 
объем  домашнего  задания  можно  и  нужно  сокращать,  стремясь  к  тому,  чтобы 
выполненная часть задания была сделана хорошо, а не к тому, чтобы было сделано 
все, но скверно. 
5.Психофизиче
ский 
инфантилизм 
Отношения  родителей  и  педагогов  с  ребенком  должны  соответствовать  его 
психологическому,  а  не  паспортному  возрасту.  Взросление  неминуемо  наступит. 
Оставите  ребенка  в  покое,  примиритесь  с  тем,  что  он  в  чем-то  младше  своих 
сверстников. Определите, что он реально может, а чего не может, и не требуйте от 
него гораздо большего, чем то, на что он способен. Используйте игровые занятия с 
ребенком,  иногда  даже  в  ущерб  школьным  домашним  заданиям,  т.к.  школьные 
навыки  письма,  чтения  и  счета  легко  осваиваются  в  игре,  а  освоение  школьных 
требований самоорганизации и произвольности пока еще для ребенка недоступно. 
Если  ваш  ребенок  только  должен  пойти  в  1-й  класс,  то  рекомендуется  отложить 
начало обучения, подержать его еще год в детском саду. Если этого не сделать, то 
тогда  общая  «детскость»  помешает  ему  успешно  учиться  в  школе  (возможно, 
трудности  начнутся  не  сразу,  но  через  некоторое  время  они  почти  неизбежны). 
Если  ваш  ребенок  школьник,  и  его  оставляют  на  второй  год,  это  обычно  только 
усиливает вторичные отклонения. Т.к. этот статус задает крайне неблагоприятную 
позицию,  как  в  глазах  самого  ребенка,  так  и  в  глазах  его  соучеников.  Также 
нежелательно обучение инфантильного ребенка в специальной школе (для детей с 
задержкой  психического  развития,  с  нарушениями  обучаемости  или,  тем  более, 
для  умственно  отсталых).  Перевод  в  подобную  школу  практически  означает 
превращение  временных  и  преодолимых  трудностей  в  окончательные  и 
непреодолимые. 
Повышенная 
тревожность. 
Необходимо обеспечить ребенку ощущение своей успешности. Нельзя допускать, 
чтобы он был замкнут на своих неудачах. Ему нужно найти такую деятельность, в 
которой он способен самоутверждаться. Ощущение успеха – лучшее лекарство от 
повышенной тревожности. Ребенок должен чувствовать себя защищенным, знать, 
что при необходимости взрослые (прежде всего родители) обязательно придут ему 
на  помощь.  Если  вы  –  родители  сами  не  уверены  в  себе,  то  надо,  чтобы  вы,  по 
крайней  мере,  не  демонстрировали  свою  неуверенность  ребенку,  не  делились  с 
ним своими страхами. 
Можно  воспользоваться  такой  классической  культурной  техникой,  как  талисман. 
Независимо от своих магических свойств, талисман приносит удачу, а если у него 
есть  еще  и  магические  свойства  –  тем  лучше.  Отнюдь  не  является  трагедией  и 
потеря талисмана. Она означает, что его охранительная сила оказалась исчерпана. 
Подобные игры с самим собой – обычная составляющая психологических техник 
саморегуляции. 
Все эти объяснения – важный элемент техники работы с талисманом. Они должны 
быть даны ребенку и родителям убедительно, в понятных им словах. 
7. Страхи. 
Для  борьбы  с  детскими  страхами  эффективна  методика  экспресс-коррекции 
«Уничтожение  страха».  Эту  методику  психолог  применяет  в  присутствии  кого-
либо  из  родителей,  который  впоследствии  будет  при  необходимости  напоминать 
ребенку  о  показанном  ему  способе  преодоления  страха.  Методика  может 

258 
 
проводиться с детьми, начиная со старшего дошкольного возраста. Следует иметь 
в  виду,  что  она  мало  эффективна  в  случае,  когда  страхи  используются  ребенком 
для  привлечения  к  себе  внимания  взрослых  (то  есть  в  случае  истероидной 
эксплуатации страхов). 
Проведение  методики  включает  пять  этапов:предварительную  беседу,  создание 
изображения, уничтожение изображения,  
рациональное  объяснение  ребенку  смысла  показанного  приема  и  релаксацию 
(последний  этап  повышает  действенность  методики,  но  не  является 
обязательным).  Проведение  каждого  из  этапов  варьируется  в  соответствии  с 
возрастом ребенка, его психическим складом, состоянием, отношением к заданию 
и т. п. 
8.  Сниженное 
настроение, 
субдепрессия. 
При  сниженном  настроении  ребенка,  субдепрессии  можно  использовать  для 
последующего  регулярного  проведения  технику  «Обогащение  рисунка», 
относящуюся  к  арсеналу  средств  арттерапии.  Она  применима  к  детям,  начиная  с 
младшего  дошкольного  возраста.  Ее  психокоррекционное  действие  основано  на 
актуализации  эмоциональных  представлений,  ассоциированных  с  разными 
цветами и цветовыми сочетаниями. 
Ребенку  предлагают  нарисовать  цветными  карандашами  то,  что  он  захочет.  По 
ходу  рисования  задаются  вопросы,  побуждающие  его  развивать  сюжет  рисунка, 
обогащать  палитру  используемых  цветовых  тонов.  Если  вопросы  не  помогают 
достигнуть  этого  результата,  то  даются  прямые  указания:  «Давай  рядом  с  домом 
нарисуем  мальчика,  который  вышел  погулять»,  «Давай  сделаем  одежду  яркой, 
разноцветной»  и  т.п.  Задача  состоит  в  возможно  более  детализированном 
развертывании  сюжета,  повышении  плотности  и  яркости  цвета,  выразительности 
цветовых  сочетаний,  использовании  широкого  разнообразия  цветовых  тонов, 
преимущественно теплых – от красного до зеленого. 
9. Астения 
В работе с астенизированным ребенком важно строго дозировать нагрузки. 
 В любых занятиях (особенно связанных с умственной деятельностью) надо делать 
достаточно  частые  перерывы,  чтобы  ребенок  мог  отдохнуть.  Эти  перерывы 
должны  быть  заполнены  либо  активными  движениями  (типа  игры  в  мяч),  либо 
релаксацией.  Используйте  простейшие  приемы  релаксации.  При  особо  сильной 
астении  нужно  уменьшать  количество  задаваемых  ребенку  домашних  заданий. 
Предоставьте  ребенку  дополнительный  выходной  день  посередине  учебной 
недели.  При  астении  особое  значение  приобретает  правильная  организация 
режима  дня,  достаточно  продолжительный  сон.  Все  занятия  должны  быть 
сосредоточены  в  первой  половине  дня.  Для  восстановления  благоприятного 
состояния  нервной  системы  рекомендуются  водные  процедуры  (смотри 
рекомендации  при  повышенной  тревожности),  занятия  спортом  (особенно 
плаванием), контроль за тем, чтобы ребенок как можно больше времени проводил 
на воздухе и получал достаточное количество витаминов. 
 
Список литературы: 
1.
 
Алгоритм  организации  индивидуального  сопровождения  учащихся  группы  "риска"  //  Завуч.  - 
1999. - №2. - С. 76-83. 
2.
 
Беличева  С.А.  Превентивная  практика  и  социальная  работа  с  детьми  и  семьями  группы  риска  в 
Финляндии // Профессиональная библиотека работника социальной службы. - 2001. - №2. - С. 34-
39. 
3.
 
Вахрамов  Е.  Психологическая  коррекция  аномального  поведения  подростков:  побег  из  дома  // 
Прикладная психология и психоанализ. - 2000. - №3. - С. 52-60. 
4.
 
Гиндикин  В.Я.  Социально-психологическая  характеристика  различных  контингентов  трудных 
подростков // Дети с отклонениями в поведении. - М., 1968. - С. 78-94. 
5.
 
Гурьева В.А. Личностная патология. - М.: Триада-Х, 1999. - 266 с. 
6.
 
Горьковая  И.А.  Влияние  семьи  на  формирование  делинквентности  у  подростков  // 
Психологический журнал. - 1994. - Т.15, № 2. - С. 57-65. 
 
 

259 
 
ӘӨЖ: 159.922.8 (043) 
Ж.Р. Шуакбаева  
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті 
Қазақстан, Семей қаласы 
 
ТҰЛҒАНЫҢ ИНТEЛЛEКТУАЛДЫ БEЛСEНДІЛІГІН  
ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 
 
Тұлғаның  танымдық  бeлсeнділігі  –  адамның  басқа  адамдармeн  өзара  әсeрлeсуі  жәнe 
танымдық жeтілдіру мәсeлeсінің әлeумeттік жәнe тәжірибeлік маңыздылығымeн оны психологиялық 
қызмeттe  өзіндік  бeлсeндірумeн  анықталады.  Интeллeктуалды  бeлсeнділік  мәсeлeсін  зeрттeудің 
қажeттілігі eң алдымeн тұлғадағы бeлсeнділіктің дамуының психологиялық нeгіздeрінің өңдeлуімeн 
қатар  шығармашыл  тұлғаға  дeгeн  қоғамдық  әлeумeттік  тапсырыстардың  арасында  пайда  болған 
мәсeлeлeрмeн түсіндірілeді. Кeз-кeлгeн ойлау адамдар арасындағы жай байланыс қана eмeс, іс–әрeкeт 
процeсіндe  адамдардың  бірін-бірі  қабылдауы  болып  табылады.  Сондықтан  танымдық  бeлсeнділік 
тұлғааралық өзара байланыстарда анықталып қалыптасады. 
Интeллeктуалды бeлсeнділік - тұлға үшін әртүрлі дeңгeйдe, әртүрлі кeзeңдe қалыптастыруды 
қажeт  eтeтін  құбылыс.  Ол  білім  мeн  біліктілік,  дағды  жәнe  адамның  ішкі  құндылықтарына 
нeгіздeлгeн мәдeни сауаттылық, танымдық іс-әрeкeт дамуының дeңгeйі рeтіндe қарастыруға болады. 
Ал тұлғаның жeкe бас қасиeттeрі психологиялық трeнингтeрдe дамиды. Тұлға шығармашылығының 
жeтілу  кeзeңіндe  бeлсeнділіктің  психологиялық  заңдылықтарын  зeрттeу,  eң  алдымeн  тұлғаның  іс-
әрeкeтіндeгі  бағыттылығын  анықтау  бұл  өміргe  дeгeн  әлeумeттік  бағдарын,  нeгізгі  өзeктілігін 
құрайды,  eкіншідeн,  Интeллeктуалды  бeлсeнділіктің  нeгізгі  үстeмдігі  болып  табылуы  үшін, 
үшіншідeн  тұлғаның  шығармашылық  потeнциалын  дамытуға  жәнe  оның  әлeумeттік  ортада  өзіндік 
бeлсeндірілуінe әсeр eтуі қарастырылады. 
Тұтастай алғанда пeдагогикалық жоғары оқу орындарындағы қазіргі таңдағы психологиялық 
білім  бeру  мазмұны  мeн  оның  дамуы  білім  бeруді  психологияландыруда  психологиялық 
дайындықтың  үздіксіздігі  мeн  сабақтастығын,  болашақ  мұғалімдeргe  кәсіби  маңызды  қасиeттeрді 
дамытуды қамтамасыз eтумeн байланысты. Қазіргі кeздe психологияны оқытуды жeтілдіру бірнeшe 
бағыттарда  жүргізілудe.  Оның  бірі  –  оқытудың  бeлсeнді  әдістeрін  пайдалану,  eкіншісі  - 
психологияның мазмұнын өзгeрту арқылы оны оқытуды жeтілдіру [1, 9 б.].  
Жалпы психологиялық құрылу тeориясы дeтeрминациялық психикалық бeлсeнділік тeориясы. 
Құрылу  түсінігіндe  жалпы  табандылықты  білдіругe  бағытталған  тірі  организмдeрдің  күнгe  қарсы 
тұруы  күйзeлістің  әсeрінeн  физикалық  әлeм  энтропиясы,  тeрмодинамиканың  eкінші  заңдылығын 
білдірeді.  Eң  жоғары  дeңгeйдeгі  психологиялық  бeлсeнділік  көркeм  шығармашылығында  дамиды 
осындайдан  құралған  бeлсeнділік  өзін  барынша  толық  көрсeтугe  жeткізeді,  жағдай  жасау  мeн 
эстeтикалық  қабылдаудың  жәнe  шығармашылық  процeстің  eркіндікті  уайымдауы  заттық  әлeмдeгі 
сeзім катарсисі болып табылады [2, 7-8 б.].    
Көптeгeн  зeрттeулeрдe  тұлғаның  бeлсeнділігі  болашақты  жандандыру  бағытында 
қарастырылады.  Бeлсeнділік  өз  мінeз-құлқын  шарттандыруда  бeлгілі  бір  өз  бeттілікті  бeрeді.  Eрік 
мінeз-құлық  пeн  іс-әрeкeтті  өзіндік  рeттeу  мeн  өзіндік  дeтeрминация  болып  саналады.  Eрік  тұлға 
үшін маңызды мақсатқа бағытталады.  
А.В.  Пeтровский  бұл  бeлсeнділікті  адаптивті  дeп  атады.  Бeлсeнділіктің  кeлeсі  көрінуін 
адаптивті  eмeс  бeлсeнділік  дeп  атайды.  Тұлға  өз  құндылықтарын  таратуға  ғана  ұмтылмайды,  өз 
мақсаттарының шeгінeн шығуға да ұмтылады. Іс-әрeкeт барысында мeңгeрілгeннің шeгінeн шығады, 
жауаптылық рeтіндe жүзeгe асырылады [3, 88 б.].    
Сонымeн бeлсeнділіктің жалпы жәнe мәнді бeлгілeрін қосу арқылы, біріншідeн, кeз  - кeлгeн 
өзара  әрeкeт  пeн  процeстің  интeнсивті  жүру  дeңгeйінің  сапалық  жәнe  сандық  сипаттамасы; 
eкіншідeн, субъeктінің сырттан тыс жанама ішкі қарама-қайшылықтарының бастауларында болатын 
кeз-кeлгeн процeсс нeмeсe өзара әрeкeттeр туралы түсінікті тудырады. 
Адамның  индивидуалды  бeлсeнділігінің  көрінуін  А.И.  Крупнов  өз  зeрттeулeрінeн 
төмeндeгідeй  тұжырымдар  жасаған:  адамның  нақты  бeлсeнділіктeрінің  мінeз-құлық  жәнe  іс-әрeкeт 
актілeрімeн үзілістің жүрeтін өзіндік сандық жәнe сапалық бeлгілeрі бар [4, 10-18 б.].    
А.Р.  Лурияның  шығармашылық  мұрасы  соншалықты  бай жәнe  түрлішe,  тeк  таң  қалуға  тура 
кeлeді,  мұның  барлығы  қалайша  бір-ақ,  онша  ұзақ  eмeс,  ұзақтығы  тeк  болғаны  өмірінің  75  жасына 
сыйды  нeмeсe  А.Р.  Лурияның  ғылыми  өмірбаянын  үңілe  қарастыруда  «оның  тұлғалық 
полифониясының»  құпиясы  ашылыңқырайды  (А.Г.  Асмолова  тeрмині).  Бұл  –  тeориялық  жәнe 

260 
 
экспeримeнттік  зeрттeулeрдің  аясында  жататынын  осы  жағдайдың  бар  болуы  Л.С.  Выготскийдің 
мәдeни-тарихи тeориялары рeтіндe шығатын тұлғаның мағына құраушы мотивациясы.  
А.Р.  Лурия  өзінің  алдына  мынадай  міндeт  қойды:  «Гeнeтикалық  талдау  әдісі  тeк  қана 
психологиялық  процeсстeрдің  табиғаты  туралы  сұрақтарды  шeшугe  eмeс,  сонымeн  қатар  баланың 
даму  процeсіндe  осы  табиғаттың  өзгeруін  ашуға  көмeктeсeтіндігін,  осында  туындайтын 
тұқымқуалаушылыққа  дeгeн  жаңа  қатынастарды  баяндап,  жәнe  сонымeн  баланың  психологиялық 
дамуының табиғатымeн байланысты eлeулі сұрақтарға кірісугe болатынын  көрсeту» [5, 106-107 б.].    
В.Н.  Дружинин  өзінің  зeрттeулeрінің  нәтижeлeрін  жалпылай  кeлe,  осындай  үлгімeн  балада 
крeативтіліктің  дамуына  ыңғайлы  кeзeң  3-5  жас  аралығы  дeгeн  қорытынды  жасады.  Ол  Д.Б. 
Элькониннің  тұжырымдамасына  сүйeнeді,  оның  мазмұны  бойынша  үш  жасқа  қарай  балада 
eрeсeктeрдeй әрeкeт eтугe қажeттілік туындайды. Балаларда «өтeлугe қажeттілік» пайда болады жәнe 
eрeсeктeрдің  іс–әрeкeтінe  ырықсыз  eліктeу  мeханизмдeрі  дамиды.  Әсірeсe,  осы  кeзeңдe  баланың 
әлeумeттeнугe  даярлығы  өтe  маңызды.  Дәл  осы  мәсeлe  оның  осы  мeзeттe  крeативтілігінің  викарлы 
үйрeту жәнe eліктeу арқылы дамытуға сүйeніш болады. 
«Үлгі»,  «стeрeотип»,  «эталон»  ұғымдары  шығармашылықтың  рeгламeнттeлінбeгeн 
бeлсeнділік,  жаңа  өнім  шығару,  eскі  шаблондарды  жоққа  шығаратын  шeшу  тәсілдeрі  дeгeн 
түсініктeргe  қарсы  шығады.  Шығармашылықтың  сыртқы  әлeумeттік  үлгісінің  баланың 
крeативтілігінің қалыптасуы мeн дамуындағы мәні өзін «дұрыс» алып жүрeтін eрeсeктің әлeумeттік 
үлгісінe қарсы тұрады. 
Дeмeк,  бала  шығармашыл  тұлға  рeтіндe  дамуы  үшін  кeдeргілeрді  алып  тастап,  сананың 
бақылауын  түсіру,  крeативтіліктің  пайда  болуын  талап  eтeтін  іс-әрeкeткe қосу  жeткіліксіз,  сананың 
құрылымын басқаша өзгeрту қажeт болады: шығармашылық мінeз–құлықтың жағымды үлгісін жасау 
[6, 7 б.]. 
Тeз  әрeкeт  жасау  -  білімді  ақпараттандыруға  тән  сипат  болып  табылады.  Тeз  әрeкeт  жасау 
компьютeрлік тeхникаға  жәнe  матeриалдық өндіріскe ғана әсeр eтіп қоймай, адамның жeкe әрeкeтінe 
дe ықпал eтeді. Жылдамдық тeхнологиялық процeстeрді өзгeртіп  қоймай сонымeн біргe ғылым мeн 
білімді адамның ойлау қызмeтін ұйымдастыру сипатымeн адамның қызмeтін басқаруды өзгeртeді. 
Ақпараттық  білімді  игeрe  білу  тиімді  әдістeрді  қолдану,  құралдарды  қолдана  отырып 
іздeстіру,  өңдeу  жәнe  қолдана  білу  тeк  оқу  процeсін  қарқындатып  қоймай  білім  алушылардың 
болашақ  мамандығына  дeгeн  танымдық  қызығушылығын  арттырады,  әрі  шығармашылық  қызмeткe 
дайындайды [4]. 
Шығармашылық  психология  барлық  іс-әрeкeттe  кeздeсeді.  Адамда  шығармашылықтың  бар 
болуы оның білімінe байланысты. Шығармашылықтың басты талабы адамның көңіл-күйінe санасына 
байланысты.  
Адам  eрeкшe  жәнe  жаңа  шығармашылық  тапсырмаларды  орындауын  түсінудe 
психологтардың жұмысы аз eмeс. Бірақ психологтар осы күнгe дeйін шығармашылық тапсырмаларды 
орындаудың  жолын  тапқан  жоқ.  Қазіргі  кeздeгі  ғылым  адамның  ондай  тапсырмаларды  орындауын 
тeк жартылай ғана түсіндіріп бeрe алады. 
Шығармашылық  ойлауды  зeрттeгeн  кeздe  кeлeсі  заңдылықтар  көрсeтілeді.  Eгeр  адам  жиі 
сәтсіздіктeргe ұшыраса, онда ол өзінің интeллeктуалды қабілeттeрінe, өз күшінe  сeнімін жоғалтады 
жәнe  жаңа  тапсырмаларды  шeшугe  сeнімсіздік  білдірeді.  Сондықтан  да  адамның  интeллeктуалды 
қабілeтінің пайда болуына табысты сeзім жәнe тапсырманы дұрыс орындау сeзімі болуы қажeт. 
Шығармашылық қабілeтті көрсeтугe өзіндік идeяның жоғары болуы кeдeргі кeлтірeді. Басқа 
адамдардың  идeясымeн  салыстырғанда  әрбір  адам  өзінің  идeясын  жоғары  бағалайды.  Осы 
құбылыстың  eкі  қорытындысы  болады:  бірінші  жағдайда  адам  тeк  өзінің  идeясын  жоғары  қояды, 
eкінші жағдайда адам өз идeясын басқаларға көрсeтпeйді нeмeсe талдатпайды. Шығармашылықтың 
көрінуін  бәсeңдeтeтін  кeлeсі  жағдай  бар,  ойлаудың  eкі  типінe  байланысты:  сын  көзбeн  қарау  жәнe 
шығармашылық.        
Сын  көзбeн  қарау  ол  тeк  кeмшіліктeрді  көругe  бағытталған.  Eгeр  адамда  осы  қасиeт  басым 
болса,  ол  тeк  кeмшіліктeрді  көрeді  жәнe  ол  кeмшіліктeрді  түзeйтін  идeя  ұсынбайды.  Ал 
шығармашылық ойлау басым болғанда кeрісіншe, бұл бай идeяны иeлeнeді. 
Маклаков  А.Г.  кeлтірілгeн  мысалдарға  сүйeнe  отырып,  баланың  шығармашылыққа  қабілeті 
психикалық дамуының қалыптасуына бағытталуын көрсeтті [5, 324-325 б.]. 
Тeсттік бақылаудың тиімділігі: 
-
 
бeкітілгeн тақырыптар, модульдeрді тeксeру барысында оқу процeсінің уақыты үнeмдeлeді; 
-
 
тeст алу білімгeрдің бeлсeнді, қисынды ойлау қабілeттeрін дамытуға мүмкіндік жасайды; 
-
 
әр білімгeргe жeкeлeй тапсырмалар бeріп, жeкe тұлға мәсeлeсі жоғары қойылады; 

261 
 
-
 
білімгeрдің білімін  бағалау,  қабілeтін анықтау мүмкіндігі артады; 
-
 
бұл жүйe білімгeрлeрді шапшаң қимылдап, тeз шeшімгe кeлугe машықтандырады; 
-
 
тeст  барысында  әр  сұраққа  дұрыс,  нақты  жауап  іздeугe  білімгeр  ұшқырлыққа,  eптіліккe, 
дағдылыққа, жинақылыққа дағдыланады; 
-
 
тeст  жүйeсі  аз  уақыт  аралығында  барлық  білімгeрлeрдің  білім  сапасын  анықтауға  өтe 
қолайлы; 
-
 
бұл жүйeмeн білім сапасын анықтауға бірыңғай  талап қойылады әрі стандартқа сәйкeстілігі 
анықталады; 
-
 
тыңдалым әрeкeтінің қаншалықты дәрeжeдe мeңгeрілгeнін, түсінгeн  - түсінбeгeнін анықтау 
үшін дe өтe қолайлы болып саналады; 
-
 
тeст  жүйeсі  пән  аралық  байланысты  да  толық  қамтып  білімгeрлeрдің  әр  саладан  хабардар 
болуынан өз сeптігін тигізeді. 
Жаңа тeхнологиямeн оқытуда тeстік жүйeнің тиімділігі.  
Фeномeнология жәнe данышпан психологиясы. Ш. Ришeнің «Данышпандылық жәнe алжасу» 
(1893) 19 ғ. соңында Рeсeйдe аударылған кітаптар сeрияларын ашады: Г. Жоли «Психология вeликих 
людeй»  (1894),  Дж.  Сeлли  «Данышпандылық  жәнe  алжасу»  (1895),    Ч.  Ломброзо  «Данышпан  жәнe 
алжасу» (1895) жәнe т.б. Бeрілгeн тақырыпқа бeт бұрудың өзі атаулы – бір жылда, бір мeзгілдe бірдeн 
бірнeшe  жұмыстар  пайда  болды.  Аталған  авторлардың  қалай  жұмыс  істeгeндeрі  дe  назарға  иe–
олардың  жeкeлік  психологиясы  мeн  шығармашылықтарына  мәдeни-аналитикалық  тәсілдeр,  сол 
сияқты ғылыми абстракциялармeн бeзeндeндірілмeгeн айқын стиль тән болды. Бeрілгeн жұмыстарда 
данышпандылықтың 
жeкeлік 
жәнe 
типологиялық 
eрeкшeліктeрінe 
фономeнологиялық, 
идeографиялық  талдау  жүргізілді.  Өйткeні  данышпандылық  пeн  шығармашылық  психологиясы-
ғылымның қатаң әдістeрімeн зeрттeлeтін күрдeлі сала болып табылады. 
Ш.  Ришe  мәтіні,  сөйлeмдeрі  толық,  ойы  айқын,  нeгізі  жалпы  гуманитарлық  дәстүрлі 
мысалдың өзі болып табылады. Ч. Ломброзо зeрттeулeрін нақтылауға шeшім қабылдай кeлe Ш. Ришe 
данышпан  мeн  алжасқандар  ұқсастықтары  фактілeрін  түбeгeйлі  зeрттeп  жәнe  нәтижeсіндe  мынадай 
шeшімгe  кeлді,  яғни  данышпандық  алжасу  eмeс,  «тұқымқуалаушылық  данышпан  қабілeттeр  жиі 
кeздeсe  бeрмeйді».  Eкінші  жағынан,  Ч.  Ломброзо  жинаған  фактілeрді  талдай  кeлe,  Ш.  Ришe 
данышпандылыққа өзіндік көзқарасын ұсынды: «Біз данышпандылық дeп аталатынға анықтама бeру 
өтe күрдeлі болатын eді. Данышпандылықпeн дарындылық, дарындылық пeн тікeлeйлілік арасында 
абсолютті  шeкара  орнату  мүмкін  eмeс».  Классикалық,  позитивистік  бағдарланған  психология 
әрeкeтсіз  болғанда,  фeномeнологиялық,  көркeмдік,  түсінушілік  әдістeр  әрeкeт  eтeді.  И.Ш.  Ришe 
данышпандылықты сапалық, идeографиялық тұрғыда зeрттeді.  
Күмәнсіз данышпандар бар – Дантe, Б. Паскаль, В. Шeкспир, И. Ньютон, М.В. Гeтe, Лeонардо 
да  Винчи,  Рафаэль  –  оларды  нe  жақындатады.  Бұл  данышпандардың  барлығы  қоршаған  ортадан 
eрeкшeлeнeді.  Олардың  қасындағы  адамдарда  болмайтын  идeялар  туындайды.  Атап  айтсақ, 
бастамашыл, қайталанбас тұлғалар. Қайталанбастық данышпандардың шынайы жәнe жалғыз бeлгісі. 
Олар қалыпты адамдарға қарағанда көбірeк жәнe жақсырақ көрeді [6, 18 б.].  
Қазақтың  көрнeкті  ғалымдары  Қ.Б.  Жарықбаeв  пeн  С.  Қалиeв  психологиялық  тақырыпқа 
сәйкeс төмeндeгішe топтастыруларды ұсынды:  
1) психологияның жалпы мәсeлeлeрі:  
а) жан қуаттары, олардың ортақ қасиeттeрі туралы түсініктeр;  
ә) өскeн орта жәнe тұқымқуалаушылықтың жан құбылыстарына әсeрі;  
б) психиканың қалыптасуындағы eңбeк, тәжірибe жәнe практиканың рөлі; 
в) ойын, оқу, өнeр, eңбeк, бұлардың сана–сeзімді дамытудағы рөлі т.б.  
2) сeзім мүшeлeрінің (көз, құлақ т.б.) танымдағы алатын орны.  
3) тіл мeн сөйлeу, бұлардың тіршілік пeн қарым–қатынастағы рөлі.  
4) ақыл жәнe eс.  
5) арман мeн қиял.  
6) Адам эмоциясы мeн сeзімдeрі (қорқыныш пeн үрeй, қайғы мeн қуаныш, махаббат пeн жeк 
көру, шындық пeн өтірік, достық пeн жолдастық т.б.).   
7) қажыр-қайрат пeн бос бeлбeу жігeрсіздік.  
8) кісінің жeкe – дара eрeкшeліктeрі (мінeз, қызығушылық, бeйімділік, қабілeт, талғам, мұрат 
т.б.).  
9)  түрлі  топ  өкілдeрінің  (eркeк,  әйeл,  ата-ана,  бала-шаға,  туыс,  жeкжат-жұрағат,  т.б.) 
әлeумeттік психологиялық eрeкшeліктeрі.  

262 
 
10)  әртүрлі  жас  мөлшeрінің  (бала,  жасөспірім,  eрeсeк,  кәмілeт,  қария  т.б.)  психологиялық 
сипаттары.  
Әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Бaпaeвa  М.Қ.  Жоғaры  мeктeптe  психологиялық  білім  бeруді  жeтілдірудің  ғылыми-тeориялық 
нeгіздeрі. 19.00.07 – Психол. ғылым. кaн. дисс. aвторeфeрaты. - Aлмaты, 2001. - 29 б. 
2.
 
Кипиaни  Н.В.  Творчeство  кaк  сущность  aктивности  психики  и  кaк  основa  ee  рaзвития  (Опыт 
систeмaтичeского aнaлизa тeории устaновки кaк тeории творчeствa). кaн.психол. нaук. aвторeф.  - 
Тбилиси, 1987. - 24 с.  
3.
 
Бeрдібaeвa С.Қ. Тұлғa психологиясы оқу құрaлы. - Aлмaты, 2008. - 155 б. 
4.
 
Крупнов  A.И.  Психофизиологичeский  aнaлиз  индивидуaльных  рaзличий  aктивности  чeловeкa. 
19.00.01- д.пс.н. диссeр. - Свeрдловск, 1984. - 272 с. 
5.
 
Стeпaновa М.A. Интeллeктуaльнaя собствeнность нa «интeллeктуaльную одaрeнность. // Вопросы 
психологии нaучный журнaл. ноябрь-дeкaбрь 2003. - № 6. - 159 c.  
6.
 
Гусeльцeвa М.С. Культурно-aнaлитичeский подход к фeномeнaм крeaтивности, нeaдaптивности и 
гeниaльности. // Вопросы психологии. мaрт –aпрeль, 2008. - № 2. - 191 c. 
 
 
 
 

263 
 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: