Министерство сельского хозяйства республики казахстан

237 
Қазақстан  Республикасы  ДСҰ  мүшелікке    өтуі  анықталып  отырған  кезде  жəне 
Еуразиялық  Одақ  кеңістігінен  инвестицияның  кедергісіз  келуі  де  жер  нарығының  дамуына 
тікелей  байланысты.  Мемлекектімізде  жер  ресурстары  заңды  негізде  жеке  меншікке 
сатылуда жəне оның үлесі жылдан-жылға ұлғаюда. Бүгінгі таңда ауылшаруашылық жерлерін 
жекеменшікке сату серпіні келесідей: 2004 жылы - 48,9 мың га; 2005 жылы - 107,6 мың га.; 
2006  жылы - 130,5 мың  га.; 2007 жылы - 212,4 мың  га.; 2008 жылы - 273,5 мың  га.; 2009 
жылы - 57,3 мың га.; 2010 жылы - 34,3 мың га.; 2011 жылы - 47,9 мың га.; 2012 жылы - 83,7 
мың  га; 2013 жылы - 119,5 мың  га; 2014 жылы – 104,7 мың  га  құрап  отыр.  Мемлекеттік 
жерлерді жекеменшікке сату серпіні негізінде 2007-2008 жылдары болған яғни 212,4 мың га 
жəне 273,5 мың  га.  Зерттеулер  анықтағандай 2011 жылдан  бастап  ауылшаруашылық 
жерлерін сату көлемі өсе бастап 2012 жылы 83,7 мың га, ал 2013 жылы 119, 5 мың га жеткен. 
2014ж. көрсеткіштерді 2013 ж. салыстырғанда меншікке сатылған жерлер ауданы 14,8 мың 
га  азайды,  немесе 12,38% түсті.2014ж.  көрсеткіштерді 2012 ж.  салыстырғанда  меншікке 
сатылған жерлер ауданы 21 мың га үлкейді, немесе 25,08%көбейді. Ең кішкентай көрсеткіш 
2010 жылға жатады – 34,3 мың га[2].  Ең үлкен көрсеткіш 2008 жылға жатады – 273,5 мың 
га.Жеке  меншікке  сатылған  жерлер  ауданының  орта  арифметикалық  көрсеткіші 2004-2014 
жж. – 110,9364 мың га. 
Зерттеулер  көрсеткендей,  2015 жылы    жекеменшікке  сатылған  жерлердің  облыстар 
бойынша үлесі келесідей: Ақмола - 45,4 мың га; Ақтөбе - 13,8мың га; Алматы - 526,7мың га; 
Атырау - 55,3 мың га; Шығыс Қазақстан облысы - 68,9 мың га; Жамбыл - 110,9мың га; Батыс 
Қазақстан  облысы - 15,6мың  га;  Қарағанды - 31,3мың  га;  Қызылорда - 170,3 мың  га; 
Қостанай - 45,3мың га; Маңғыстау - 68,8мың га; Павлодар - 10,2мың га; Солтүстік Қазақстан 
облысы - 5,8 мың га; Оңтүстік Қазақстан облысы – 52 мың га. Облыстарда сатылған жерлер 
ауданының  облыстар  бойынша  орта  арифметикалық  көрсеткіші – 87,1642 мың  га.  Ең 
кішкентай  көрсектіш  Солтүстік  Қазақстан  облысына  жатады – 5,8 мың  га.  Ең  үлкен 
көрсеткіш алматы облысына жатады – 526,7 мың га. 
Нарықтық  механизм  дамыған  мемлекеттердің  өзінде  де  өздігінен  реттелмейді, 
сондықтан жер айналымын мемлекеттік реттеуді қажет етеді. 
Жер ресурстарын нарыққа белсенді қатыстырудағы  негізгі міндеттер:  
-  жер  қорының  құрылымын  санаттар  бойынша  жетілдіру  жəне  жердің  мақсатты 
тағайындалуының құрамын экономика жəне қоршаған ортаны қорғау салаларын дамытудың 
талаптарына сəйкес келтіру;  
-  мемлекеттік  жер  кадастрын  жасау  жəне  жүргізу,  оны  автоматтандырылған 
технологияларға көшіру;  
-  топырақты  сақтау  жəне  қалпына  келтіру,  жер  жағдайына  жағымсыз  антропогендік 
əсерлерді  жою  бойынша  іс-шараларды  жүзеге  асыру  есебінен  жердің  сапалық  жағдайын 
жақсарту;  
- сапасы бойынша пайдалануға жарамды алқаптарды ауыл шаруашылығы айналымына 
тарту;  
-  əлеуметтік-тиімді  жер  нарығына  жəне  жерді  ұтымды  пайдалануды  жəне  қорғауды 
экономикалық ынталандыруға көшу болып табылады. 
Осы мəселелерді іске асыру бойынша негізгі іс-шаралар мыналар болып табылады:  
- аумақтарды ұйымдастырудың инновациялық жобаларын енгізу;  
-  диханшылықпен  айналысудың  ғылыми-негіздемелік  тұқым  себу  айналымын  жəне 
аймақтық жүйесін енгізу жəне меңгеру;  
- эрозияға қарсы жəне өзге де табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру;  
-  ландшафттық-экологиялық  тəсіл  негізінде  агроқұрылымдардың  аумақтарының 
шаруашылық ішілік ұйымдастырудың жобаларын (бизнес-жоспарларын) əзірлеу;  
- ауыл шаруашылығы нысанындағы жер учаскелерін паспорттандыру;  
-  суармалы  жерді  пайдалануды  жақсарту,  топырақтың  тұздануы,  жел  жəне  су 
эрозиясымен күресудің техникалық жобаларын əзірлеу. 

238 
 
Жер ресурстарын нарықтық айналымға қатыстыру тиімділігі жердің сапалық жағдайы 
туралы  шынайы  ақпаратпен  қамтамасыз  етуді  қажет  етеді.  Жоғарыдағы  келтірілген 
экономикалық тетіктер жер нарығының дамуына тікелей əсерін тигізеді жəне инвестицияның 
келуіне ықралын тигізеді. Сонымен қатар жер нарығының əлемдік бай тəжірибесіның озық 
əдістерін  қолдануға  мүмкіндік  аламыз.  Елімізде  жер  ресурстарының  нарықтық  айналымға 
қатыстыра отырып, ұлттық экономикамыз əлемдік үрдістер талабына сай дамиды.     
 
Əдебиеттер 
 
1.  Қазақстан Республикасының Конститутциясы – Астана: Елорда, 2009 – 55 б. 
2. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы жер жағдайы жəне оны пайдалану туралы 
жиынтық талдамалы есебі – Астана, 2014 – 260 б. 
 
 
ƏОЖ  339.197; 339.13; 339.146; 658.8 
 
ЕТ ӨНІМДЕРІ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК ЗЕРТТЕУЛЕР   ЖҮРГІЗУ  
АРҚЫЛЫ БАҒАЛАУ 
 
Есімжанова С.Р., Калияскарова Э.А. 
 
Т.Рысқұлов атындағы Жаңа Экономикалық университеті, Алматы 
 
Annotation  
The  article  performs  market  research  through  a  survey  in  order to identify the  quality of  
meat products. Also it present the techniques of  these  studies  and  
its results. 
 
Аннотация 
В  статье  выполняет  маркетинговые  исследования  путем  опроса  с  целью  выявления 
качества  мясных  продуктов.  Также  представляем  методы  этих  исследований  и  их 
результатов. 
 
         Кілт сөздер:  ет өнімдері, сапа, маркетингтік зерттеу, сауалнама, респонденттер. 
 
Ет өнімдерінің сапасын анықтау кезінде тұтынушылардың өнім сапасына қанағаттану 
дəрежесі  маңызды  рөл  атқарады.  Өнімнің  сапасы  қызмет  көрсетумен  салыстырғанда  дəмін, 
иісін, сыртқы түрін көзбен көруге болады, яғни адамның сезу жəне көру мүшелері арқылы ет 
өнімдерінің сапасын анықтау органолептикалық бағалау деп аталады. Жүргізілген пилоттық 
пікір  сұрау  арқылы  тұтынушылардың  қанағаттану  дəрежесін  ғана  байқауға  болатындығын 
ескеріп,  ет  өнімдерінің  сапасын  тереңірек  зерттеу  мақсатында  органолептикалық  бағалау 
əдісі  қолданылды.  Ет  өнімдерінің  сапасын  органолептикалық  жолмен  жəне  сауалнама 
арқылы  анықтап  алып,  жүргізілген  зерттеу  нəтижесін  идентификациялау  арқылы  ет 
өнімдерінің сапасын толық анықтауға мүмкіндік болды. Осыған орай, ШҚО ет өнімдерінің 
сапасын  анықтау  мақсатында  тұтынушылардың  бағалауы  негізінде  маркетингтік  зерттеу 
жүргізілді.  
Маркетингтік зерттеу барысында мəліметтерді жинау əдістері анықталды, мəліметтерді 
жинау  формалары  əзірленіп,  сауалнама  жүргізу  арқылы  тұтынушылардың  ет  өнімдеріне 
деген талғамы зерттелді, яғни пилоттық пікір сұрау жүргізу бойынша сауалнама сұрақтарына 
өзгерістер  енгізіліп,  тұтынушылар  оңай  түсіну  үшін  қарапайым  сөздерді  қолдана  отырып, 
пилоттық  пікір  сұрау  барысында  толықтырылған  сұрақтарды  пайдалана  отырып  автормен 

239 
іріктеме  көлемі  анықталды.  Іріктемені  анықтау  мақсатында  бірнеше  əдістердің  арасында 
статистикалық сенiмдiлiгiн анықтау үшін статистикалық есептеу əдiсi қолданылды [1].  
Сауалнама  нəтижелері  талданып,  оның  қорытындысы  саналды.  Респонденттер  саны 
жасалған  іріктемеге  сəйкес  болғандықтан,  берілгендердің  репрезентативтілігі  толық 
қамтамасыз етілді.  
ШҚО  тұтынушылардың  ет  өнімдеріне  деген  талғамын  зерттеу  барысында  мүлдем  ет 
жəне  ет  өнімдерін  тұтынбайтын  адамдардың  бар  екені  анықталды,  олардың  ойынша  ет 
өнімдері адам ағзасына түскеннен кейін кері əсерін тигізеді жəне жануарлардың етін қалай 
жеуге  болады  деген  аргументтер  де  айтылып  жатты.  Дегенмен,  көрсетілген  тенденциялар 
қалыптасқан  дəстүрлі  ет  өнімдерінің  түрлерін,  яғни  пісірілген  шұжық,  сосиски  мен 
сардельки, пісіріліп ысталған жəне шикідей ысталған шұжықтар, мұздатылған жартылай ет 
фабрикаттары тұтыну көлемін төмендетпейді.  
Маркетингтік зерттеу ШҚО 2014 жылдың қыркүйек-қазан айларында тұтынушылардың 
ет  жəне  ет  өнімдерін  сатып  алу  кезіндегі  шешім  қабылдау  мен  негізгі  тұтынушылық 
құндылықтың маңыздылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілді.  
Зерттеудің  барысында  базарда,  супермаркеттер  мен  гипермаркеттер,  арнайы 
мамандандырылған  дүкендерде  (Өскемен  қаласында)  ет  жəне  ет  өнімдерін  сатып  алып 
жүрген тұтынушылар арасында сауалнама жүргізілді.  
Іріктеме көлемі 160 адамды құрады, маркетингтік зерттеу 160 респондентке сауалнама 
түрінде жүргізілді.  
Тұтынушылардың  ет  өнімдерін  сатып  алу  орнын  анықтау  мақсатында  жүргізілген 
зерттеу бойынша респонденттердің берген жауабы, төмендегі суретте берілген.  
Сурет 1 -  «Сіз ет өнімдерін қай жерлерден сатып аласыз?» деген сұраққа жауап берген 
респонденттер саны 
Суреттен респонденттердің басым бөлігі, яғни 54 респондент ет өнімдерін базарлардан 
сатып  алса,  ал  екінші  орында 37 респонденттердің  фирмалық  дүкендерден  сатып  алатыны 
белгілі болды. Ал үшінші орында үйдің қасындағы дүкендерден сатып алатын респонденттер 
саны 33 құраса,  супермаркеттен  ет  өнімдерін  сатып  алатын  респонденттер  саны 22 болды, 
гипермаркеттер  мен  басқа  жерлерден  сатып  алатын  ресонденттер  саны 7 құрады. 
Маркетингтік  зерттеу  бойынша  тұтынушылардың  басым  бөлігі,  базарлар  мен  фирмалық 
дүкендерден ет өнімдерін сатып алатындығы анықталды. 
Ет  өңдеуші  кəсіпорындардағы  маркетингтік  саясаттың  өзгеруіне  тұтынушылардың 
төлем  қабілеттілігінің  төмендеуі  мен  олардың  талғамдарының  өзгеруі  əсер  етеді.  Мұндай 
жағдайда ет өңдеуші кəсіпорындар тар мамандандырылған сегмент пен тұтынушылардың əр 
түрлі талғамын зерттеу негізінде өнім портфелін қарастырады [2].  Осыған дейін жүргізілген 
көптеген зерттеулердің қортындысы бойынша шұжық өнімдерін таңдау критерийлеріне өнім 
бағасы,  сапасы,  алдыңғы  сатып  алу  кезіндегі  тəжірибе,  өндіруші  болып  табылатындығы 
0
20
40
60
гипермаркет
супермаркет
базар
үйдің қасындағы дүкен
фирмалық дүкен 
басқа жерлерден
7
22
54
33
37
7
респонденттер саны, адам

240 
 
анықталды. ШҚО тұрғындары үшін шұжық өнімдерінің бағасы аса маңызды фактор болып 
табылады,  əсіресе  зейнеткерлер,  төмен  жəне  орташа  табыс  табатын  респонденттер  үшін  де 
бұл маңызды болып отыр. 
Осыған орай, бұл жерде баға саясаты да тұтынушылардың талғамына өз əсерін тигізіп 
тұрғандығын  білуге  болады.  Ет  өнімдерінің  түрлеріне  деген  респонденттердің  сұранысы 
анықталған соң, олар үшін маңызды факторлар анықталды, ол төмендегі суретте берілген.  
 
 
 
Сурет 2 -  Ет өнімдерін таңдауға əсер ететін маңызды факторлар,  
респонденттердің үлесі, % 
 
Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нəтижесінде автормен жасалған 
 
Суреттен респонденттер үшін ет өнімдерін таңдау кезінде өнімнің сапасы ең маңызды 
фактор  болып  табылатындығы  белгілі  болды,  себебі  респонденттердің 25% аталған 
факторды  таңдапты.  Ал  ет  өнімдерін  сатып  алудағы  алдыңғы  тəжірибе 15% құрады, 
респонденттер  үшін  алдыңғы  тəжірибенің  маңыздылығы  жоғары  екен.  Ал  ет  өнімдерінің 
бағасы  респонденттер  үшін  маңызды  екен,  яғни 13% құрады.  Ет  өнімдерінің  тауарлық 
маркасы – 11% құраса,  респонденттердің 9% үйдің  қасындағы  дүкеннен  сатып  алатыны 
белгілі болды. Ет өнімдеріне деген жеңілдіктің болуы – 8% құраса, ет өнімдерінің салмағы – 
7% құраған екен. Респонденттердің  5% үшін орама маңызды болса, ет өнімдерінің түрлері – 
4% құрады. Пікір сұрау барысында респонденттердің 3% басқа факторларды таңдады, яғни 
ол ет өнімдерінің жарамдылық мерзімі, сатушының кеңесі болып табылды.  
Ет өнімдерінің сапасын маретингтік басқару жағынан алып қарайтын болсақ, өндіруші 
кəсіпорынның  мақсаты  тұтынушылардың  қажеттілігін  толығымен  қанағаттандыру  болып 
табылады, 
сондықтан 
зерттеліп 
отырған 
пісірілген 
шұжық 
сапасы 
жағынан 
тұтынушылардың талабына сəйкес болуы қажет.  
Сауалнама  жүргізу  нəтижесін  қорытындылай  келе,  респонденттер  ет  өнімдерін  сатып 
алу үшін бұрынғы қалыптасып қалған базарларға баратындығы анықталды, себебі олардың 
54%  ет өнімдерін базарлардан сатып алатындығы анықталды. Қазіргі кезде ШҚО бойынша 
тұтынушылар  санасында  «Рубиком»  ЖШС, «Семей  ет  комбинаты»  ЖШС, «Ұржар  ет 
комбинаты» ЖШС танымал екендігі анықталды. Зерттеу барысында тұтынушылар арасында 
қазы  мен  жал-жая,  пісірілген  жəне  пісіріліп  ысталған  шұжықтардың  танымалдығы  жоғары 
екендігі  анықталды,  осыған  орай  тұтынушылардың  басым  бөлігі  шұжық  өнімдеріне 
қарағанда  казы  мен  жал-жаяны  қалайтындығы  анықталды,  себебі  олар  табиғи  шикізаттан 
дайындалады жəне қауіпсіз деген пікірлер айтып жатты [3]. 
0
10
20
30
13
25
7
11
5
15
4
9
8
3
ре
спонденттер
дің
 үле
сі
, %

241 
 Ал  енді  ет  өнімдерін  сатып  алуда  тұтынушылар  үшін  ет  өнімдерінің  сапасы, 
қауіпсіздігі,  бағасы  маңызды  орын  алатындығы  белгілі  болды.  Маркетингтік  зерттеудің 
өзекті  мəселесіне  болып  табылатын  ет  өнімдерінің  сапалылығы  тұтынушылар  үшін  ет 
өнімдерінің  балаусалығы,  дəмдік қасиеттері,  шикізат  сапасы  болып  табылатындығы  белгілі 
болды.  Бірақ  ең  маңызды  көрсеткіш  ет  өнімдерінің  балаусалығы  болып  отыр  (дайындалған 
күні мен сақтау мерзімі). Ал қалған параметрлер тұтынушылар арасында аса маңызды емес 
екен.  Респонденттер  үшін  ет  өнімдерін  сату  орындарындағы  сатушының  көсеткен  севистік 
қызметі,  яғни  ет  өнімдерін  таңдауға  көмектесуі  мен  оның  жылы  қабақ  танытуы,  қызмет 
көсету жылдамдығы аса маңызды орын алатыны анықталды. 
ШҚО  бойынша  ет  жəне  ет  өнімдерінің  сапасын  бағалауға  байланысты  жүргізілген 
зерттеу  қорытындысы  бойынша  респонденттер  ет  өнімдерінің  сапасына  өте  жоғары 
талғаммен  қарайтыны  анықталды.  Бірақ  дегенмен  ет  өңдеуші  кəсіпорындар  арасында 
маркетингтік  қызметтің  жеткіліксіздігі,  өнімнің  тұтынушылық  қасиеттері  жайлы 
тұтынушылар  арасында  ақпараттың  жетіспеушілігі,  тұтынушылардың  шын  берілгендігі 
жайлы ақпараттың аздығы белгілі болды. 
ШҚО ет өңдеуші кəсіпорындары сапаны маркетингтік басқаруға аса назар аудармайды, 
себебі    олар  маркетингтік  қызметке  қаржыны  жеткіліксіз  мөлшерде  бөлгендіктен,  ШҚО  ет 
жəне  ет  өнімдер  нарығында  СҚО  ет  өңдеуші  кəсіпорындарының  өнімдері  сұранысқа  ие 
болып отыр.  
Əдебеиеттер 
1 .  Дюсембекова Ж.М. Маркетинговые исследования: учебник. – Алматы: Экономика, 
2013. – 472 с 
2 .  Есімжанова С.Р. Маркетинг: оқу құралы. – Алматы: «Экономика», 2009. – 506 б. 
3 .  Есимжанова  С.Р.,  Калияскарова  Э.А.  Восприятие  потребителями  качественных 
характеристик  мясопродуктов  в  Восточно-Казахстанской  области // Маркетинг  и 
маркетинговые исследования.–2014. №1.–С.66-76. 
ƏОЖ 631.15:338.43 
ЖЕР РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУДЫҢ НЕГІЗГІ  БАҒЫТТАРЫ 
Есполов А.Т.,  Алтынбекұлы К. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
Аннотация   
В  статье  рассматриваются  основные  направления  совершенствование  методов 
экономической оценки земельных ресурсов.  
Annotation  
Principal directions of developing methods for an economic assessment of land resources.  
          Кілт  сөздер:  жер  ресурстары,  жерді  бағалау,  жер  рентасы,  дифференциалдық  рента,  
жер ресурстарын экономикалық бағалау 
  Экономикалық  бағалау  деп  ауыл  шаруашылық  өндірістің  негізгі  құралы  ретінде  жер 
сапасын  экономикалық  бағалау  көрсеткіштер  арқылы  бағалауды  айтады.  Дегенмен, 
егемендік  алғалы  отандық  жер  ресурстарының  құнарлығын  арттырудың  экономикалық 
мəселелерімен  айналысқан  ғылыми  еңбектер  өте  аз  болып  отыр.  Тіпті  аймақтар  деңгейінде 

242 
 
ауыл  шаруашылығы  айналымынан  шыққан  жерлердің  экономикалық  мəселелерін  көтерген 
еңбектер  тапшы  екенін  айтуға  тиіспіз.  Жер  ресурстарын  экономикалық  бағалау  ұлттық 
экономикамыздың  өзекті  де  күрделі  экономикалық  мəселесі  екенін  айтуға  тиіспіз.  Жердің 
экономикалық  бағасы  оның  əлеуметтік  экономикалық  қызметіне  байланысты  анықталады 
[1]. Бағалаудың негізгі белгісі – қоғамның қажеттілігін өтеу құндылығы деп білеміз. Жердің 
экономикалық өнімділігі оның қоғамдық құндылығын білдіреді. Жердің тұтыну құндылығы 
оның  ерекше  негізгі  өндіріс  күші  екендігінде.  Ауыл  шаруашылық  жерлерінің  сапасына 
байланысты еңбек өнімділігі де əр түрлі болады. Дегенмен, ерекше еңбекті қажетсінетін орта 
ретінде құндылығы əрқашан сақталады. 
Жерді бағалау туралы екі бағыт айқындалды: топырақтың сапасын бағалау жəне жер 
қорын  экономикалық  бағалау.  Топырақ  сапасын  бағалау  экономикалық  бағалаудың  негізгі 
жəне  алғышарты  болып  табылады.  Жердің  сапасын  бағалау  үшін  оның  əр  түрлі  табиғи 
қасиеттері өнімділігі тұрғысынан жəне оған əр түрлі климаттық жағдайдың топырақ түрінің 
əсері  айқындалады.  Көптеген  еңбектерде  топырақты  агроөндірістік  тұрғыдан  топтастыру 
жəне  жерді  пайдалану  жөнінде  ұсыныстар  беріледі.  Жерді  бағалау  белгілері  мен  əдістеріне 
топырақтанушылар  мен  географтардың  еңбектері  арналған.  Олардың  бір  тобы  мəселені 
топырақ  карталарын  жасау  арқылы  шешеді,  екіншілері  жерді  өндіріс  құралы  ретінде 
бағалайды.  
Бүгінгі  таңда  топырақ  бонитетін  бағалаудың  бірнеше  жолдары  бар.  Оларды  екіге 
бөлуге болады:  
1) топырақтың қасиетіне байланысты өнімділігін ескеріп, бонитетін бағалау; 
2) жерді өнімділігіне байланысты табиғи қасиетін ескеріп бағалау. 
Топырақтың бонитет балдары оның сапалық қасиеттерінің сандық көрсеткіші болып 
табылады,  аймақта  өсірілетін  басты  дақылдың  көпжылдық  орташа  түсіміне  сəйкес  болады. 
Бонитет балдары ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге қолайлылығын анықтауға, оларды 
тиімді пайдалануды жоспарлауға мүмкіндік береді. 
Бонитет  балдары:  топырақтың  құрамындағы  шірінділердің  (гумус),  тұздардың, 
минералдардың  шамасына,  топырақты  суды  сіңіру  қасиетіне,  ауаны  өткізуіне  байланысты 
анықтайды. Негізгі бал бонитеті топырақтың 50 см қабатында шірінділер (гумус) шамасына 
сəйкес  белгіленіп,  басқа  қасиеттері  бойынша  саралаушы  коэффициенттер  қолданылады. 
Аудан,  аймақ  жəне  нақты  жерлер  бойынша  орташа  бонитет  балдары  есептеліп,  олар  дəнді 
дақылдардың  көпжылдық  орташа  түсімімен  салыстырылады.  Бұл  көрсеткіш  жерден 
алынатын өнімдерді болжауға, жоспарлауға мүмкіндік береді. Осы көрсеткіш арқылы жерді 
тиімді пайдаланылғаны бағаланады. 
Бонитет балдарын пайдаланып ауыл шаруашылық кəсіпорындарын бағалауға болады. 
Мысалы,  ауыл  шаруашылық  өнімдерінің  жалпы  құнын  шаруашылықтың  пайдалануындағы 
жерлердің  орташа  бонитет  балына  бөліп  шаруашылық  нəтижесін  бағалауымызға  болады. 
Сондай-ақ  есептеулерде  таза  табыс,  өнімдердің  өзіндік  құны,  т.б.  экономикалық 
көрсеткіштерді қолдануымызға болады.  
Экономика  ғылымында  жер  ресурстарын  экономикалық  бағалауда 2 теория  бар: 
шығындық жəне ренталық. Біріншісі бойынша мұнда бағалаудың негізіне жерді пайдалануға 
жұмсалған  еңбек  жəне  құралдардың  шығынын  жатқызады.  Аталған  əдісті    академик 
С.Г.Струмилин  ұсынған.  Осы  əдісте  жердің  экономикалық  бағасын  анықтауда  келесі 
формуланы ұсынады: 
Топырақ түзуші факторларға ол: климат, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін, топырақ 
түзуші аналық жынысты, жер бедерін жəне аймақтың геологиялық жасын жатқызды. 
Отандық  ғылымда  жер  ресурстарын  экономикалық  бағалаудың  тəжірибелік 
ұсыныстары  жəне  методологиялық  əдістері  белгілі  деңгейде  жинақталған.  Бірақ,  осы  кезге 
дейін қарама қайшылық пікір мен анық жетіспеушілікті туғызуда. Осы уақытқа дейін "жер 
ресурстарын    экономикалық  бағалау"  түсінігінде  де  жүйеленген  біркелкі  ұғым  жоқ.  Яғни 
бірнеше категориялар экономикалық бағалау: құн, баға жəне табиғи ресурстарға төлем төлеу 
сияқты  түсініктер  мағынасын  анықтама  бір-бірін  қайталайды.  Негізінде  жер  табиғи 

243 
ресурстар  қатарына  жатады.  Табиғи  ресурстардың  экономикалық  бағасы  түсінігі  олардың 
шаруашылық  құндылығының  ақшалай  көрінісі,  табиғи  ерекшелігі  себепкер  болған. 
Экономикалық бағалаудың табиғи жағдайы жақсы құнарлы жерлердің шектеулі жəне табиғи 
ресурстардың  көлемінің  олардың  сапасы  мен  территория  бойынша  біркелкі  еместігі  анық. 
Ресурстар  құндылығы      табиғатты  пайдаланушы  оны  қолданғандағы  тиімділігімен 
анықталады.  Жер  рентасын  К.Маркс,  оған  дейін  А.Смит,  Д.Рикардо  еңбектерінде 
қарастырылған.  Мұнда  дифференциалдық  рента I жəне II, абсолюттік  рента  жəне  жерге 
жұмсалған  қаржы,  пайызды  қарастырған.  Жерге  жұмсалған  қаржы  пайызы  жер  бағасына 
кіреді.  Қаржы  жұмсау  топырақты  жақсартады,  яғни  міндетті  түрде  өнімділігін  арттырады, 
бұл  жер  телімін  сатуда  немесе  жалгерлікке  берудегі  бағасында  ескеріліп  баға  құрамына 
енгізілуі тиіс. Абсолюттік рента жерге жекеменшікпен байланысты болады. Жекеменшік жер 
иесі  абсолюттік  рентаны  жалға  алушылардан  теңдей  дəрежеде,  жақсы  жəне  жаман  жердің 
құнарлығына  қарамастан  алады.  Жерді  мемлекеттік  меншігіне  алғанда  абсолюттік  рента 
сақталады,  өйткені  жерге  мемлекеттік  меншік  сақталады.  Жер  телімдерінің  əртүрлі 
құнарлығы  мен  орналасуындағы  ерекшеліктері  əрқилы  пайда  əкеледі.  Осындай  табиғи 
ерекшеліктері дифференциалдық рента пайда болуының негізіне жатады. 
Топырақ-климатты  əртүрлі  жағдайы  ауылшаруашылық  дақылын  өсірудің  деңгейін 
анықтайды.  Бір  дақыл  сапасы  əртүрлі  жерде  өсірілуі  мүмкін,  демек  оның  түсімі  əрқилы 
болып, жұмсалған дербес шығын сəйкес келмейді. Əртүрлі жер телімінде өндірілген өнімнің 
тұтыну  бағасы,  оған  жұмсалған  нақты  еңбек  санына  қарамастан  бірдей  болады.  Барлық 
өнімге  бірдей  нарықтық  баға,  оның  шамасы  негізгі  факторға  байланысты:  тұтыну  деңгейі 
жəне  ұсынысына  сейкес  тағайындалады.  Егер  ауыл  шаруашылық  азық-түлігіне  сұраныс 
толығымен оны өндіру мөлшерімен қанағаттандырса, онда нарықтық баға сапасы нашар жер 
теліміндегі  жекеленген  шығынмен  реттеледі.  Мұндай  жерді  пайдалану  көп  шығынды 
қажетсінеді. Осыны шеткі шығын деп атайды. Бірақ бұл өнімнің нарықтық бағасын барлық 
уақытта  анықтамайды.  Егер  ауыл  шаруашылық  өндірісінің  көлемі  қажеттілік  деңгейі 
анағұрлым  артық  болғанда,  мұндай  болмайды.  Онда  реттеуші  шығындар  нарықтық  бағаны 
анықтаушы  қоғамдық  қажетті  шығындар,  орташа  жəне  табиғи  жағдайы  жақсы  жердегі 
жекеленген шығындар деңгейіне дейін төмендейді. 
Реттеуші  жəне  дəрбес  шығындар  арасының  айырмашылығы,  олардың  себепкері  жер 
телімдерінің  əртүрлі  құнарлығы,  орналасуы    дифференциалдық  рентаның  пайда  болуына 
əкеледі. 
Дифференциалдық  рентаның  пайда  болуының  маңызды  себепкері  табиғи 
ресурстардың  шектеулілігі  болып  табылады.  Абсолюттік  рента  жақсы  жерлердің  
шектеулігінен шығады. 
Сонымен дифференциалдық рентаның негізі жер иесінің  жақсы жерді пайдаланудан 
алатын  қосымша  пайда.  Сапасының  жақсы  болуы  еңбек  өнімділігінің  жоғары  болуын 
қамтамасыз  етеді  де,  жер  құнарлығының  əртүрлігіне  қарамастан  бірдей  еңбек  шығыны 
жұмсалып мөлшері əртүрлі ауыл шаруашылық өнімдері алынады. 
Дифференциалдық 
рентаны 
анықтаудағы 
қиыншылық 
өндірісті 
жақсы 
ұйымдастырудағы,  шынайы  еңбек  жасағандағы  алатын  қосымша  таза  кірістен  айыру 
қиындығы  бар.  Рента  іс  тəжірибеде  есеп  беру  көрсеткіштерімен  анықталмайды,  пайданың 
құрамында  есептеледі.  Сондықтан  рента  шамасын  анықтаудың  қиындығы  бар. 
Дифференциалдық  рентаны  есептеуде  жер  ресурстары  салыстырылуы  керек  бірдей 
өндірістер, қосымша тек табиғат байлығының сапалық ерекшелігі ғана пайда көзі болады. 
Жалпы  ғылыми  еңбектерде  дифференциалдық  рентаны  анықтаудың  əртүрлі 
ұсыныстары  өндірістің  бағасын  реттеу  мен  дербес  баға  арасындағы  айырмашылықтан 
бастап, 
сапасы 
əртүрлі 
жерлерді 
пайдаланғандағы 
өнімнің 
өзіндік 
құнының 
айырмашылықтарына дейін кездеседі. 
Біздің ойымызша ауыл шаруашылық жерлерін бағалаудың сындары көп қырлы, əлі де 
нарық талабымымен дамиды: 

244 
 
-  нақты  табиғи-климаттық  жағдайда  табиғи  қасиеті  немесе  топырақтың  белгілері  жəне 
кешенді табиғи қасиеті; 
- түсімі негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының центнер, шартты азықтық немесе 1 
гектардан алынатын астық бірлігінде; 
- 1 гектарға есептегенде өнімділік  шаруашылықтың жалпы өнімінің ақшалай көрінісі; 
- 1 га есептегенде таза кіріс; 
- дифференциалдық жер рентасы; 
- бағаланатын жер телімінен алынған 1 центнер өнімнің өзіндік құны; 
- өнімнің 1 центнеріне жұмсалған еңбек шығыны,  адам-күні; 
- 1 адамға есептегенде өнім шаруашылығының жалпы өнімнің ақшалай көрінісі; 
- шығын бірлігіне келетін таза кіріс т.б. 
Біздің  көзқарас  бойынша  бағалаудың  түрлерін  бөлу  біздің  жасаған  бағалауға 
жақындау. Бірақ кейбір анықтауларды енгізу қажет деп есептейміз: 
- сандық бағалау: ауданы, саны; 
- сапалық бағалау, ауыл шаруашылық бонитировкалау; 
-  өнімділіктің  жағдайын  салыстырып  бағалау,  қолданудағы  тиімділік  жəне 
мүмкіндіктер; 
- экономикалық тиімділікті салыстыру; 
-  құндылық-ауыл  шаруашылық  жерлерінің  нарықтық  жəне  нормативтік  бағасын 
анықтау; 
-  əлеуметтік-экологиялық-ауыл  шаруашылық  жерлеріне  салықты  анықтау,  экология-
экономикалық зиянды, айыппұл жəне жерді тиімсіз қолданғанда экономикалық жазалау; 
- экологиялық; 
- эстетикалық. 
Ауыл  шаруашылығы  аумақтарын  ұйымдастыру  жер  алқаптарының  өзгертілуі 
жөніндегі  шаралардың  жүзеге  асырылуында,  сондай-ақ  қазіргі  ауыл  шаруашылық 
алқаптарын неғұрлым өнімді пайдалануды да жобалайды. Егіс алаңдарының құрылымы деп 
жалпы  егіс  алаңындағы  белгілі  бір  дақылдар  егілген  алаңдардың  ара  қатынасын,  үлес 
салмағын  түсінеді.  Егіс  алаңдары  құрылымы  аудандардың  мамандануына  тəуелді  болады. 
Егіс алаңдары құрылымы сондай-ақ аудан, облыс ішінде де ерекшеленеді. Егіс алаңдарының 
ұтымды  құрылымының  басты  міндеті - егістік  жоғары  өнімділігіне  қолжеткізу,  ауыл 
шаруашылық  өнімін  сату  жөніндегі  міндеттің  орындалуын,  шаруашылықтың  ішкі 
қажеттіліктеріне  жеткілікті  мөлшерде  өнім  өндіруде  жəне  егіншіліктің  жоғары  тиімділігін 
қамтамасыз ету.  
Жер  ресурстарын  экономикалық  бағалау  жөнінде  көптеген  қағидалар  мен  əдістердің 
болуы  заңдылық,  өйткені  нарықтық  экономикада  бұл  жетіле  береді [2]. Əсіресе  аталған 
экономикалық  мəселенің  күрделілігі  жəне  сан  қырлы  болып  келуі  жердің  экономикалық 
құндылығының  өсіп  жатуы  жəне  нарықтың  сұранысымен  тығыз  байланыста  болып  отыр. 
Себебі  жердің  экономикалық  бағасы  жылдар  өткен  сайын  арта  бермек,  аталған  мəселенің 
жерге  деген  сұраныстың  өсуінде  жəне  жаңа  игеретін  бос  жердің  болмауында,  яғни  ауыл 
шаруашылық  жерлеріне  деген  сұраныс  көбейеді.  Қаржы  дағдарысын  бастап  кешіп  отырған 
кезеңде,  ұйымдастыру  өзгерістері  ұлттық  экономикамыздың  барлық  салаларын  қамтып 
қоймай, тіпті əрбір адамның мүдделерін қозғап отыр. Осы уақытта жер ресурстарына деген 
ерекше нарықтық қатынастар пайда болды. Бұл мəселе ғылыми əдебиеттерде онша зерттеле 
қойған  жоқ.  Аграрлық  саладағы  жер  ресурстарының  экономикалық  мəселелерінің 
маңыздылығы себебі бірнеше жағдайлармен түсіндіріледі. Біріншіден, аграрлық сектордағы 
ерекше экономикалық қатынаспен, екіншіден ауыл шаруашылық өндірісінің ерекше сипаты; 
үшіншіден  жер  ресурстарына  экономикалық  бағалау,  төртіншіден  ауыл  шаруашылығының 
құрылымдарының тұрақты дамуының ұсыныстарын жасау қажеттілігімен. 
Жер ресурстарын экономикалық бағалауға қатысты ғылыми қағидалар мен əдістерге 
шолу  жасадық.  Себебі  бізде  жер  ресурстарын  экономикалық  бағалау  мəселесі  толық 
зерттелмеген мəселеге жатады. Көптеген жылдар жер ресурстарын экономикалық бағалау іс-

245 
 
тəжірибеде  қолданылмай,  тек  оның  теориялық  негіздері,  əдістемелері  зерттеліп  келген 
болатын.  Ең  бастысы  ауыл  шаруашылық  жерлерін  экономикалық  бағалау  бүгінгі  таңда  іс-
тəжірибеде  қолданыла  бастады.  Ауыл  шаруашылығындағы  жерге  қатысты  барлық 
шаруашылық  мəселелерін  экономикалық  бағалаусыз  қарастыруға  болмайды.  Себебі 
еліміздің 14 облысындағы 186473-шаруа  қожалықтары  жəне 1611338-жұртшылық 
шаруашылық  құрылымдарына  қарасты 21438,7 мың  гектар  егістік  жерлерді  экономикалық 
бағалау жəне оларда өсірілетін ауыл шаруашылық дақылдарын орналастыру экономикалық 
бағалау арқылы жүзеге асуы тиіс.  
                                                              
                                                                   Əдебиеттер 
 
         1.  Учащев  И.  Интеграция – важнейший  фактор  развития  агропромышленного 
комплекса стран СНГ//АПК экономика управление, 2011, №7 –С.3-13 
         2.  Ковалев  Е.  Потенциал  мировой  агропродовольственной  сферы:  плюрализм 
оценок//Мировая экономика и международные отношения, 2011, №8 –С.4-6 
 
                                                      
 
 
ƏОЖ 631.15:338 
 
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЗОНАЛАРЫНДА  ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ 
ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ 
 
Есполов А.Т. 
 
Аннотация  
В  статье  рассматриваются    пути  эффективного  использования  пашни  в  
сельскохозяйственных зонах.  
 
Annotation  In the article ways of using ploughlands effectively in Northern agricultural 
zones are defined.  
 
Кілт  сөздер:  ауылшаруашылық  зоналары,  егістік  ауданы,  инвестиция,  егістік 
жерлерді тиімді пайдалану. 
 
   Елімізде 8 ауылшаруашылық зоналарында өзіне тəн табиғи-климаттық ерекшеліктері 
мен  топырақ  жамылғысы  бар.  Егістік  жерлер  ауданының 90 пайызға  жуығы  солтүстік 
ауылшаруашылық  зонасында  орналасқан.  Зерттеулер  анықтағандай,  егістік  жерлерді  тиімді 
де  ұтымды  пайдалану  жолдарын  қарастыру  кезек  күттірмейтін  экономикалық  мəселе 
қатарына жатады. Осы өзект імəселе қатарына солтүстік ауылшаруашылық зонасы жатады.  
Оның  өзі  Қазақстан  халқының  игілігіне,  болашақ  ұрпақтарына  пайдалану  тиіс.  Жер 
қатынастары саласындағы қордаланып қалған проблемаларды шешу, ауыл шаруашылығына 
инвестициялар  тарту  үшін  жағдай  жасау  мақсатында 2003 жылғы  маусымда  ел 
Президентінің  Жарлығымен  Жер  кодексі  қабылданды [1]. Жерге  жекеменшік  енгізілуіне 
орай,  еліміздің  ауылшаруашылық  саласындағы    егістікті    тиімді  де  ұтымды    пайдалануға 
көштік.  Əлемдік  қаржы  дағдарысының  ауыл  шаруашылығындағы  көрінісі  ерекше 
сипатымен: аграрлық дағдарыс созылмалы жəне агроөндірістік кешеннің барлық жүйелерін 
қамтиды, яғни табысы төмен ауылдық тұрғындар қиын жағдайға ұшырайды. Экономикалық 
мəселелер  ауыл  шаруашылық  жерлерін  пайдаланудың  тиімділігін  арттырудың 
маңыздылығын  алдымызға  қойып  отыр.  Жер  қатынастарының  ерекшелігі  табыстың  өзгеше 
түрі – жер  рентасымен  бөлінген.  Бұл  көрсеткіш,  жер  рентасы  жерге  меншіктің  қатынасын, 
жерді  жалға  берудің,  сонымен  қатар  жер  телімінің  табиғи  жəне  экономикалық 
құнарлығының,  территориялық  орналасуының  сапалық  сипаттарының  сандық  мəндерімен 

246 
құнды  жəне  маңызды.  Жер  ғылымында  қоғамдық-өндірістік  қатынастар  жүйесімен  
дифференциалдық  жер  рентасының  пайда  болуы,  оларды  бөлінуі  жəне  иемденуінің 
механизмдері  зерттеледі.  Жер  қатынастары  жердің  айналымын  қамтамасыз  жасалуының 
экономикалық  механизмімен  өзара  əрекет  жасайды.  Бұл  механизмдер  жерге  меншіктің 
түрімен анықталады.  
Егістік  түсімін  арттыратын  ылғал  сақтайтын  технологияны  қолдану  заманауи  ауыл 
шаруашылық  техникасын  қолданбай  қол  жеткізу  мүмкін  емес.  Əлемнің  дамыған  елдерінің 
əлеуметтік-экономикалық  саясатында  аграрлық  құрылым  жəне  тамақтану  басымдылығы 
орын  алады.  Мұнда  баға  паритеті,  шаруа  қожалықтарын  қаржылай  субсидиялау,  олардың 
мүдделерін ішкі жəне əлемдік рынокта қорғау мен қолдау. Дəл осы жерде АҚШ, Жапония, 
Италия  жəне  Франция  мемлекеттерінің  мол  тəжірибесін  үйрену  пайдалы  болар  еді.  Ресей 
мемлекеті əлемдегі егістіктің 10 пайызын иемденіп отыруына қарамастан, бар болғаны 1,34 
пайыз ауыл шаруашылық өнімдерін өндіреді. 
         Өз  халқымызды  ауыл  шаруашылық  өнімдерімен  қамтамасыз  етіп,  құбылмалы  баға 
саясатын  бір  жүйеге  түсіруге  жол  ашамыз.  Ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өндірушілерге 
жеңілдетілген несие беру арқылы, тығырықтан шыға отырып, көкөніс, жеміс-жидек, ет, сүт 
өнімдері секілді бірінші қажеттіліктермен өзімізді-өзіміз қамтамасыз жасауға қол жеткіземіз. 
Ауыл  шаруашылығы  саласында  тəуекелділік  басым  əрі  шығыны  айтарлықтай  мол.  Бірақ 
отандық  озық  əдістеріміздің  табиғи  жақындығы  мен  үнемділігін  ескеруге  тиіспіз,  сонымен 
қатар  тек  əлемдік  деңгейдегі  ғылымның  жетістіктері  ғана  ауыл  шаруашылығы  өнімдерінің 
бəсекеге қабілеттілігін арттыратындығын ұмытпайық. 
           Қазақстан Үкіметі 2011 жылы ауылшаруашылық құрылымындарына барлығы 4,5 ауыл 
шаруашылық техникалары соның ішінде: 1291 трактор жəне 1152 астық комбайндары сатып 
алды. Мемлекетіміздің ауыл шаруашылығы саласы 2011 жылы 2256,6 млрд. теңгенің жалпы 
өнімін  берді,  бұл 2010 жылмен  салыстырғанда 26,7 % көп.  Ауылшаруашылығы  саласына 
келген  инвестиция 22,7% өсіп, 107,4 млрд.  теңгені  құрады.  ҚазАгро  холдингінің  АӨК 
қаржыландыру  көлемі 235 млрд  теңге  немесе 2010 жылмен  салыстырғанда 1,5 есеге  өсті. 
Елімізде 2011 жылғы жиналған астықтың жағдайына келсек: ең көп жиналған бидай-90,5 %, 
одан кейін арпа-6,0 %, тары-1,4 %, күріш-0,8 %, сұлы-0,8 %, масақ дақылдарының қоспасы-
0,5 %, жүгері-0,3 %, қара  бидай-0,1 %, қарақұмық-0,1 %. Жүргізілген  зерттеу  мəліметтері 
бойынша  солтүстік  өңірдегі  егістіктің  ауданы 15268,8 мың  га,  оның-  Қостанай  облысында-
5059,5(33,1%)  мың  га,  Ақмола -4659,1(30,5%)  мың  га,  Солтүстік  Қазақстан-4487 (29,4%) 
мың  га,  Павлодар-1063,2 (7%) мың  га.,  1 сурет.  Жиналған  астықтың  көлемі  бойынша 
солтүстік  облыстардың  орналасуы  келесідей:  Солтүстік  Қазақстан-30,4%,  Қостанай-29,3%,  
Ақмола-26,4%, Павлодар-1,6%.    
1 сурет-Солтүстік облыстардың егістік жерлерінің аудандары, мың га 
4659,1
5059,5
1063,2
4487
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
Егістік жерлердің 
аудандары, мың 
га
Ақмола
Қостанай
Павлодар
СҚО
Облыстар

247 
           Зерттеу деректері анықтағандай, аталған төрт облыста өсіріледі негізінен  4 
ауылшаруашылық дақылдары: бидай, картоп, майлы дақылдар (кұнбағыс), көкөніс. Аталған 
дақылдардың 4 облыстағы аудандары келесідей, 2 сурет: 
1. Бидайды өсіру аудандары:  Қостанай-33,1%; Ақмола-32,3 %; Солтүстік Қазақстан-29,9 %;
Павлодар-4,1%. 
2. Картопты өсіру бойынша: Солтүстік Қазақстан-38,7%; Ақмола-25,7 %; Павлодар-20,4 %;
Қостанай-15,2%. 
3. Майлы дақылдар аудандары: Солтүстік Қазақстан-33,2%, Павлодар-25,2%, Қостанай-
21,9%, Ақмола-19,7%. 
4. Көкөніс аудандары: Солтүстік Қазақстан-30,2%, Павлодар-27,7%, Ақмола-26,4%,
Қостанай-15,7% 
2 сурет – Солтүстік  облыстардағы негізгі дақылдардың аудандары, % 
Топырақтың  бонитет  балдары  оның  сапалық  қасиеттерінің  сандық  көрсеткіші  болып 
табылады,  өсірілетін басты дақылдың көпжылдық орташа түсіміне сəйкес болады. Бонитет 
балдары  ауыл  шаруашылық  дақылдарын  өсіруге  қолайлылығын  анықтауға,  оларды  тиімді 
пайдалануды  жоспарлауға  мүмкіндік  береді.  Зерттеу  жүргізіліп  отырған  солтүстік 
облыстарда-56  аудан  орналасқан.  Солтүстікте  облыстарда 17213 шаруа  қожалығының (3 
сурет)  нақты  жерлерінің  орташа  бонитет  балдары  есептеліп,  олар  ауыл  шаруашылық 
дақылдардың көпжылдық орташа түсімімен салыстырылады,  
3 сурет –Солтүстік облыстардағы шаруа қожалықтарының саны  
32,9
33,1
4,1
29,9
25,7
15,2
20,4
38,7
19,7
21,9
25,2
33,2
26,4
15,7
27,7
30,2
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Акмола
Қостанай
Павлодар
СҚО
Солтүстік аймақтағы облыстар
Не
гі
зг
і 
да
қы
лда
р
ды
ң
 ауд
ан
д
ары
, 
па
й
ы
зб
ен
4301
6099
3557
3256
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
Ақмола
Қостанай
Павлодар
СҚО
Облыстар
Ш
ар
уа
 қо
ж
ал
ы
қт
ар
ы
ны
ң
 саны
Ряд1

248 
 
        
         Аталған облыстардағы шаруа қожалықтары жерлерінің ауданы-9634,2 мың га, оның: 
Қостанай облысында-3292 (34,2%) мың га, Павлодар облысы-2666,9 (27,7%( мың га), Ақмола 
облысы-2298,5 (23,8 %) мың га, Солтүстік Қазақстан - (14,3%) мың га., 4 сурет. 
 
                   Солтүстік облыстардағы шаруа қожалықтарының жалпы ауданы  
 
 
4 сурет – Солтүстік облыстардағы шаруа қожалықтарының жерлерінің ауданы, мың га 
 
        Солтүстік  ауыл  шаруашылық  зонасындағы  егістік  жерлердің  орташа  бонитет  балы 5 
суретте келтірілген. Осы шама шаруа қожалығының жерінен алынатын өнімдерді болжауға, 
жоспарлауға,  əлеуетін  анықтауға  мүмкіндік  жасайды.  Яғни  осы  анықталған  көрсеткіш 
арқылы  шаруа  қожалығының  жерінің  экономикалық  тиімді  пайдаланылғаны  бағаланады. 
Бүгінгі  кезде  ауыл  шаруашылық  жерлерінің  бонитет  балын  анықтау  ең  өзекті,  қажеттілігі 
артып  отырған  мəселе  қатарына  жатады[2].  Себебі  егістік  жерлерді  бонитет  баллы  арқылы 
бағалау  бүгінгі  күннің  басты  талаптарына  жатады.  Нарықтық  экономикада  экономикалық 
бағалауларды іс-тəжірибеде қолдануға сұраныс артты. Қазіргі кезде ұлттық экономикамызда 
есептелмеген  құндылық  болмауы  тиіс,  құндылықтар  есептеліп  шығарылмаса,  шешім 
қабылдағанда  ескерілмейді.  Сапасы  жақсы,  қолайлы  орналасқан  жерді  пайдаланушылар 
жердің табиғи өнімділігінің, тиімді орналасуының арқасында қосымша пайда табады. 
 
 
5 сурет – Солтүстік ауыл шаруашылық зонасындағы егістік жерлердің орташа бонитет балы 
       
Егістік  жерлерді  ұтымды  да  тиімді  пайдалану  ауыл  шаруашылығындағы  маңызды 
экономикалық  мəселесі  қатарына  жатады.  Солтүстік  облыстарда  сол  аймаққа  бейімді 
ауылшаруашылық  өнімдерін  толық  алуға,  топырақтың  құнарлығын  сақтауға  жəне  оны 
жүйелі  түрде  арттыруға  бағыттайды.  Міне  осы  аталған  міндетке  егістіктің  құнарлығын 
2298,5
3292
2666,9
1376,8
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
Ақмола
Қостанай
Павлодар
СҚО
Облыста р
Ш
ар
уа
 қо
ж
ал
ы
қт
ар
ы
н
ы
ң
 ж
ер
л
ер
ін
ің
 а
уд
ан
ы
, 
м
ы
ң
 га
51,5
18
37
39
0
10
20
30
40
50
60
Акмола
Қостанай
Павлодар
СҚО
Облыстар
Ег
іс
ті
к 
ж
ерл
ерд
ің
 бо
н
и
те
т 
ба
л
ы

249 
арттыру  бойынша  нəтижелі  шараларды  жүргізуге,  жел  жəне  су  эрозияларына  қарсы  
ұйымдастыру-шаруашылық, агротехникалық, гидротехникалық жұмыстарды жүзеге асыруға, 
сонымен  қатар  тұзданудың,  ластанудың,  тақырға  айналудың  жəне  жерлердің  жай-күйін 
төмендететін жайлардың алдын алу кешенді шараларды  жүзеге асыруы керек. Бұл мəселені 
шешу  үшін  солтүстік  ауылшаруашылық  зонасындағы  облыстардың  жер  қорларының 
сапалық жай-күйі туралы толық, дəйекті, деректі мəліметтер жинақталуы, осы аймақтағы 15 
млн га егістік жерлерді ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.  
Əдебиеттер 
1. Жер Кодексі –Алматы. Юрист, 2004 – 107 б.
2.
Амрахов  В.Т.  Особенности  и  структурной  политики  государства  в  аграрной
отрасли// Аграрная наука 2001, №8 –С.6-7
 
УДК  631.13.08 
ОПЫТ АДАПТАЦИИ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ФОРМИРОВАНИЙ 
К РЫНОЧНЫМ УСЛОВИЯМ 
Есполов А.Т., Сулейменов Ж.Ж.  
Аннотация  
Мақалада  Қазақстанның  ауылшауашылық  құрылымының  нарық  жағдайына  икемделу 
жолдары қарастырылған.  
Annotation  
Еxamined experience of adaptation of agricultural forming to market conditions of kazakhstan 
Ключевые  слова:  адаптация,  сельхозпредприятия,  конкурентоспособность,  органы 
власти, эффективность, отрасль, регулирования, аграрный сектор, рыночные отношения.  
Развитие  рыночных  отношений  в Казахстане    способствовало  существенному 
ухудшению 
условий 
хозяйствования. 
Это 
привело 
к тому, 
что 
примерно 
80 % сельскохозяйственных 
предприятий 
страны 
стали 
неплатежеспособными 
и неконкурентоспособными. Как результат, на 30 % и более сократился объем производства 
большинства  наиболее  важных  видов  сельхозпродукции,  снизились  показатели 
эффективности отрасли. 
Учитывая  серьезную  опасность  создавшейся  ситуации,  в последние  годы 
государственные 
и региональные 
органы 
власти 
предприняли 
ряд 
правовых 
и организационно-экономических  мер,  направленных  на улучшение  положения  в сельском 
хозяйстве.  
В целом же,  анализ  финансовых,  экономических  и социальных  показателей 
деятельности сельскохозяйственных предприятий убедительно говорит о том, что потенциал 
принятых мер недостаточен для зарождения устойчивых процессов развития в отрасли.(1) 
Отечественная  и  зарубежная  практика  позволяет  сделать  вывод  о том,  что  решение 
проблемы  адаптации  хозяйств  к рыночным  условиям  требует  принятия  более  действенных 
мер в области совершенствования государственного и хозяйственного управления. 
Роль государственного управления сводится к созданию органами власти приемлемых 
условий  хозяйствования.  По этому  поводу  мнения  ученых  и политиков  в Казахстане, 
в основном,  сводятся  к двум  подходам:  экономика  не требует  вмешательства  государства, 
т.к.  рынок  сам  все  отрегулирует;  современный  рынок  требует  государственного 

250 
 
регулирования, поэтому, учитывая особенности отрасли, государство должно оказывать все 
мерную финансовую поддержку сельхозпредприятиям. 
Изучение роли государства в странах с развитым сельским хозяйством свидетельствует 
об обоснованности  мнения  сторонников  государственного  регулирования  экономики. 
Наиболее 
ярким 
подтверждением 
этому 
служит 
опыт 
адаптации 
к рынку 
сельскохозяйственных  предприятий,  расположенных  на Восточных  Землях  Германии.  Так, 
по данным Института аграрного развития в Центральной и Восточной Европе 70 % крупных 
хозяйств ФРГ работают прибыльно. 
Рыночная  политика  в аграрном  секторе  в Германии  главным  образом  отражена 
в следующих законодательных актах: 
1.  Закон об адаптации сельхозпредприятий к рынку.  
2.  Закон о регулировании старых долгов.  
Согласно первому из законов, ключевыми положениями политики адаптации аграрного 
сектора Восточной Германии к рынку, которая реализуется с 1993 г., являются: 
  восстановление  частной  собственности  (прав  бывших  собственников  на землю 
и имущество);  
  жесткий  контроль  со стороны  государства  процессов  приватизации  и адаптации 
аграрного сектора к рынку;  
  создание равных условий для всех форм собственности и хозяйствования;  
  законодательная поддержка аграрного сектора;  
  финансовая  поддержка  аграрного  сектора,  оказываемая  из бюджетов 
ЕС, федерального центра и земель.  
Второй  из указанных  законов  регламентирует  порядок  выплаты  ранее  накопленных 
(старых)  долгов  без  причинения  препятствий  текущей  деятельности  хозяйств.  Согласно 
этому закону, счета предприятий-должников остаются работающими, а на погашение долгов 
ежегодно ими направляется лишь 20 % от своей прибыли. 
О степени успешности политики адаптации говорит то, что за истекшие 8 лет с начала 
аграрной  реформы  в Германии  по показателям  продуктивности  в животноводстве  крупные 
сельхозпредприятия  превзошли  фермерские  хозяйства,  расположенные  на Западе  страны, 
примерно на 10 %. 
По урожайности  основных  культур  эти  предприятия  отстают  от указанных  фермеров 
на 15 %.  Однако,  здесь  нельзя  не учесть,  что  на Западе  Германии  природные  условия 
значительно благоприятнее для ведения сельского хозяйства. 
С точки  зрения  совершенствования  законодательства  и формирования  условий 
хозяйствования  для  аграрного  сектора  Казахстана  интерес  представляет  практика 
субсидирования  сельского  развития.  Размер  дотаций  в расчете  на 1 га сельхозугодий 
в Германии  составляет  примерно  650 € .  Если  учесть,  что  в растениеводстве  сумма  затрат 
на 1 га равна 
примерно 900 
€, 
то следует, 
что 
роль 
дотаций 
в деятельности 
сельхозпредприятий весьма существенна. 
Естественно,  возможность  такой  значимой  помощи  обусловлена  тем,  что  доля 
сельского  хозяйства  в ВВП  Германии  составляет  всего 1,3 %, а общий  бюджет  ФРГ  равен 
300 млрд. €. Из них лишь 11 млрд. € (3.6 %) тратится на сельское хозяйство. 
Безусловно, дотации являются основным фактором эффективности политики адаптации 
к рынку  аграрного  сектора  Германии.  Вместе  с тем,  здесь  практикуются  и другие  пути 
преодоления и профилактики убыточности хозяйств: 

  слияние с сильной организацией;  

  реструктуризация задолженности;  

  реструктуризация бизнеса;  

  применение новых технологий, методов управления и организации труда;  

  предоставление оздоровительных кредитов на льготной основе;  

  предупреждение банкротства.  

251 
Следует  отметить,  что  последние 2 
способа  оздоровления  экономики  хозяйств 
в аграрном секторе Казахстана практически не применяются. 
В целом,  основными  препятствиями  на пути  развития  крупных  хозяйств  в Германии 
являются «старые» долги, перешедшие от ГДР, и низкая доля собственного капитала. 
Однако,  в отличие  от   Казахстана,  все  неплатежеспособные  хозяйства  в Германии 
имеют  доступ  к кредитным  ресурсам,  получая  их под  залог  имущества  и права  аренды. 
Банкам  выгоднее  работать  с крупными  хозяйствами,  чем  с многочисленными  мелкими 
клиентами. 
Сельскохозяйственное  предприятие  в Германии,  как  правило,  одновременно 
обслуживается  несколькими  частными  банками.  Вместе  с тем,  основными  путями 
привлечения  капитала  в сельхозпредприятие  являются:  предоставление  заемного  капитала 
государством; приобретение техники в лизинг (с залогом права собственности). 
В целях  совершенствования  отношений  между  государством  и сельхозпред-приятиями 
в Германии  ведется  работа  по созданию  благоприятной  налоговой  среды.  Так,  налог 
на прибыль в 2013 г. снижен более, чем в 2 раза (с 52 % до 25 %). 
Для сельхозпредприятия, как элемент условий хозяйствования, важное значение имеет 
количество  и периодичности  выплаты  налогов.  Учитывая  это,  для  крупных  хозяйств 
в Германии установлено всего 4 группы налогов и отчислений: 
1. налог на прибыль - 1 раз в конце года;
2. налог на предпринимательскую деятельность -1 раз в год;
3. налог на землю - 4 раза в год;
4. отчисления в фонды (медицинский, пенсионный, соцстрах) - ежемесячно.
Благоприятные  условия  хозяйствования  в аграрном  секторе  Германии  формируют 
рациональную  структуру  затрат  сельхозпредприятия,  существенно  отличающуюся  от той, 
которая  складывается  в Казахстане.  В качестве  примера  ниже  приведена  структура  затрат 
ООО «Остерланд»: 
 заработная плата и социальные отчисления - 30 %;
 амортизация - 10 %;
 средства защиты растений, удобрения, семена - 10 %;
 арендная плата за землю - 10 %;
 энергоносители и вода - 10 %;
 покупка товаров для реализации - 5 %;
 закупка кормов - 3 %.
Существенные 
изменения 
в крупных 
хозяйствах 
Германии 
произошли 
и в использовании кадров: 
 многократно  снизилась  численность  управленцев  (в расчете  на 1 хозяйство  она
составляет примерно 3-4 чел., что на порядок ниже, чем прежде);  
 возросла нагрузка на руководителей и специалистов;
 значительно увеличилось число работников, занятых маркетингом;
 ликвидировано  или  сведено  к минимуму  число  сторожей,  уборщиц  (в крупных
хозяйствах, как правило, их штат составлял 30 чел., и более);  
 на порядок  снижена  численность  работников,  занятых  в растениеводстве  за счет
лучшей  организации  работы,  интенсификации  труда,  применения  современной  техники 
(сейчас приходится 1 чел. в расчете на 200 га).  
В целом,  численность  людей,  занятых  в аграрном  секторе  Восточной  Германии 
снизилась  в 5 раз.  На начало  периода  адаптации  численность  рабочей  силы  в аграрном 
секторе Восточной Германии составляла 850 000 чел.(2) 
Успеху аграрной реформы в Германии способствовало также усиление интеграционных 
связей  между  хозяйствами,  перерабатывающими  предприятиями  и торговлей.  Так, 
большинство  крупных  хозяйств  развивают  собственную  торговую  сеть.  К примеру,  СПК 
«Ostrau»  имеет 15 магазинов  только  по реализации  продукции  животноводства.  Наличие 

252 
 
у крупных  сельхозпредприятий  Германии 10 
магазинов  и более  по реализации  своей 
продукции за последние годы стало обычным явлением. 
В   Казахстане  за  последние  годы,  особенно,  начиная  с 2000 г.,  активизировался  поиск 
путей  финансового  оздоровления  хозяйств  со стороны  руководителей  предприятий 
и районов.  За истекшие 15 лет  время  апробировано  значительное  число  мер  в этом 
направлении.  Анализ  показал,  что  наиболее  эффективными  из них  являются:  привлечение 
инвестора;  слияние  неплатежеспособного  хозяйства  с более  сильной  организацией; 
реализация  внутренних  резервов  (применение  новых  технологий,  методов  управления 
и организации 
труда, 
совершенствование 
внутрихозяйственных 
отношений, 
реструктуризации бизнеса).(3)  
 
Литература 
 
1.  Сулейменов Ж.Ж. Менеджмент в сельском хозяйстве. Алматы, 2011. 
2.  И.Г.Ушачев.  Продовольственная  безопасность  России  в  рамках  глобального 
партнерства. М.: 2013.  
3.  Программа по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстан на 
2013-2020 годы «Агробизнес-2020». 
 
 
УДК 6312.14.16 
 
МЕТОДИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ К ОПРЕДЕЛЕНИЮ РЫНОЧНОЙ СТОИМОСТИ 
ЗЕМЕЛЬНЫХ УЧАСТКОВ СЕЛЬХОЗНАЗНАЧЕНИЯ 
 
Есполов А.Т. -  доктор экономических наук, профессор 
 
Аннотация   
Ауылшаруашылығына бағытталған жер телімдерінің нарықтағы бағасын анықтаудың  
əдістемесі қарастырылған.  
 
Annotation   
The methodical going is reasonable near determination of market value of lot lands of the 
agricultural setting, to forming of the system risk - management. 
 
Ключевые слова:  Аграрный сектор, оценочная стоимость, земли сельхозназначения, 
сельхозтоваропроизводитель,  система  кредитования. 
 
Введение 
Агропромышленное  производство  связано  с  неопределенностью  объективного  и 
субъективного  характера,  то  есть  с  рисками  макро-  и  микроэкономического  уровня, 
требующих  действенных  управленческих  решений  и    разработки  мероприятий  по  их 
предупреждению и снижению.  
Одним из существующих методов, повышающих субъективность принятия решения, 
является 
экспертная 
оценка. 
Необходимость 
совершенствования 
управления  
сельскохозяйственными землями, позволяющего  усилить   влияние природных ресурсов на 
достижение наивысшего экономического эффекта от использования земельных ресурсов  и 
снижение рисков в АПК  в   современных условиях трансформационной экономики страны 
обусловила своевременность  данных исследований. 
 
 
 

253 
II.
Постановка задачи
Цель    исследования – методика  определения    стоимости  земельных  участков 
сельскохозяйственного назначения в условиях рыночных отношений как фактор  предупреждения и 
снижении я рисков.  Методы исследования - абстрактно-логический,  экономико-статистический. 
III. Результаты
В 
основу 
определения 
рыночной 
стоимости 
земельного 
участка 
сельскохозяйственного назначения  положены следующие основные принципы: 
Принцип  полезности,  т.е.  рыночную  стоимость  имеют  земельные  участки, 
способные удовлетворять потребности пользователя в течение определенного времени. 
Принцип  спроса  и  предложения,  т.е.  рыночная  стоимость  земельного  участка 
складывается  в  результате  взаимодействия  спроса  и  предложения  на  рынке  и  характера 
конкуренции  продавцов  и  покупателей.  Соотношение  спроса  и  предложения  определяет 
уровень  цен  на  равновесном  земельном  рынке.  При  этом  выделяются  три  возможных 
состояния соотношения спроса и предложения: 
-  спрос  и  предложение  равны,  т.е.  в  результате  сделок  формируется  равновесная 
справедливая рыночная цена имущественных объектов; 
-  спрос  превышает  предложение,  т.е.  цены  на  рынке  растут,  возникает  опасность 
протекционизма, ведущая к разрушению рынка; 
- предложение превышает спрос, т.е. цены падают, и возникает стагнация рынка. 
 Принцип  замещения,  т.е.  рыночная  стоимость  земельного  участка  не  может 
превышать наиболее вероятные затраты на приобретение объекта эквивалентной полезности. 
Предполагается  наличие  вариантов  выбора  для  покупателя,  т.е.  стоимость  объекта 
(земельного  участка)  зависит  от  того,  имеются  ли  на  рынке  аналогичные  объекты  или 
объекты,  заменяющие  данный  объект.  Стоимость  данного  объекта  не  должна  превышать 
затраты  на  приобретение  на  рынке  аналогичного  объекта  (земельного  участка). 
Следовательно, стоимость конкретного земельного участка определяется наименьшей ценой, 
по  которой  можно  приобрести  аналогичный  земельный  участок  с  такими  же  основными 
показателями, включая потенциальную полезность и доходность. 
Принцип ожидания, т.е. величина рыночной стоимости земельного участка зависит 
от ожидаемой величины, срока и вероятности получения ренты от него. Величина рыночной 
стоимости  земельного  участка  зависит  от  остаточного  дохода  после  оплаты  факторов 
производства, привлеченных к земельному участку для предпринимательской деятельности. 
Стоимость объекта имущества – это текущая стоимость всех будущих доходов, полученных 
от  его  использования  (включая  продажу  и  стоимость  объектов,  прежде  всего  земельных 
участков),  постоянно  растет  в  силу  увеличения  спроса  и  ограничения  предложения.  Этот 
принцип  отражает  длительный  характер  земли.  Поэтому  при  оценке  объекта  имущества 
следует  помнить,  что  его  стоимость  далеко  не  всегда  равна  средней  цене,  сложившейся  на 
рынке для аналогичных объектов к моменту оценки. Текущая стоимость всей суммы доходов 
может оказаться и существенно более высокой. 
Принцип внешнего влияния, т.е. рыночная стоимость земельного участка зависит от 
влияния внешних факторов. 
Принцип соответствия, т.е. оцениваемый объект (участок земли) имеет наивысшую 
стоимость  при  условии  его  некоторого  сходства  с  окружающими  объектами  по 
использованию, размеру и стилю, при минимальных затратах на его освоение. 
Принцип  наиболее  эффективного  использования,  т.е.  рыночная  стоимость 
земельного участка определяется, исходя из его наиболее эффективного использования. При 
этом принимаются во внимание: 
- целевое назначение и разрешенное использование; 
- преобладающие способы землепользования на ближайшей территории оцениваемого 
земельного участка; 
- ожидаемые изменения на рынке земельных участков; 
- существующее использование земельного участка. 

254 
 
При  оценке  земельного  участка  из  всех  возможных  вариантов  его  использования 
выбирается  наилучший  и  наиболее  доходный,  именно  он  используется  для  оценки.  Если 
участок  свободен  от  строений,  то  определяется,  какой  объект  можно  построить,  исходя  из 
варианта наиболее эффективного использования участка, с учетом имеющихся ограничений. 
Если строение на участке имеется, то проводится анализ - увеличивать ли стоимость 
участка  на  величину  стоимости  данного  строения  или  уменьшать  на  величину  затрат  по 
сносу  данного  строения  при  выбранном  варианте  наилучшего  использования  данного 
земельного  участка,  конечно  же,  с  учетом  имеющихся  ограничений.  Данный  принцип 
наиболее применим для оценки свободных земельных участков. 
Существует три общепринятых подхода к оценке земли: 
-  его  местоположения,  водообеспеченности,  удаленности  от  центров  обслуживания. 
Качественное состояние земельного участка по видам угодий и типам почв устанавливается 
на основании земельно-кадастровых карт, материалов почвенного, мелиоративного и других 
изысканий. При наличии нескольких факторов, повышающих или понижающих кадастровую 
(оценочную) стоимость земельного участка, коэффициенты перемножаются. 
Субъекты, сроки и механизм ипотечного кредитования. 
Анализируя  мировой  опыт  ипотечного  кредитования  сельскохозяйственных 
производителей,  следует  выделить  две  модели  организации  ипотеки,  различающиеся  по 
принципам формирования кредитных ресурсов для ипотечного кредитования. 
Модель  ипотечного  кредитования,  основанная  на  составлении  кредитного  договора, 
заключенного  сельхозтоваропроизводителем  и  ипотечным  банком,  считается  простой. 
Характерной  чертой  этой  модели  является  первичный  рынок  по  выдаче  ипотечных  ссуд  за 
счет собственных источников банков (рисунок 1). 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 1 – Простая модель ипотечного кредитования 
 
Расширенная  модель  ипотечного  кредитования  предусматривает  основной  поток 
кредитных ресурсов со специального вторичного рынка ценных бумаг и охватывает действие 
ипотечных  банков  по  кредитованию  сельхозтоваропроизводителей  под  залог  земельных 
участков (рисунок 2). 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 2 – Расширенная модель ипотечного кредитования 
 
Основными  субъектами  вторичного  рынка  являются:  ипотечные  банки; 
государственные  финансовые  органы,  обеспечивающие  скупку  первичных  закладных  у 
банков,  эмиссию  взамен  их  ценных  бумаг,  обеспеченные  закладными  на  недвижимость; 
инвесторы,  приобретающие  ценные  бумаги  за  реальные  деньги.  Выходя  на  вторичный 
рынок, ипотечный банк пополняет свой кредитный портфель «живыми» деньгами в обмен 
Сельхозтоваропроизводитель 
(имущество, земля) 
Ипотечный банк, 
коммерческие банки, 
имеющие отделы 
ипотечного кредитования
Заявка на кредитный 
договор
Ипотечный банк 
Государственный 
финансовый орган
Фондовый 
рынок 
Кредитный 
договор 

255 
на  кредитные  с  предусмотренным      доходом    и    при    этом    сохраняет    за  собой 
определенную маржу.  
Государственный финансовый орган в процессе замещения первичных закладных на 
собственные  ценные  бумаги  усматривает  свои  экономические  интересы,  сохраняя  за  собой 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: