Ізденістер, №1 исследования, НƏтижелер 2015 результаты

92 

 

асады. Қазіргі уақытта стронций жəне цезийдің ластануынан өткір токсинді факторлардың 

пайда болу нəтижесінде радиоактивті заттармен ластану назары жоғарылауда. 

Кілт сөздер: радионуклидтер жинақтау, қайың , топырақ, өсімдік. 

 

 

Bektemirov A., Kentbayev E., Asemkulov T. 

 

INFLUENCE OF CONSEQUENCEC OF NUCLEAR TESTS ON A FLORA AND FAUNA OF 

THE BAND CONIFEROUS FORESTS REPUBLICAN PUBLIC INSTITUTION SFNR 

«SEMEY ORMANY» 

 

Pollution of system "the soil – plants – water" various chemicals and mainly firm, liquid and 

gaseous expenditure of the industry, fuel products, etc. leads to change of a chemical composition 

of soils. Technogenic emission of radionuclides in environment in many areas of the globe 

considerably exceeds natural norms. Until recently, as the main substances of pollution, mainly, 

clean, dark gray and carbonaceous gases, oxides of sulfur and nitrogen, hydrocarbons considered. 

Radionuclides considered to smaller degree. Now interest in pollution by radioactive materials 

grew, in connection with factors of emergence of the sharp toxic effects caused by pollution by 

strontium and cesium. 

 Keywords: radionuclides accumulation , birch, soil, vegetation. 

 

 

UDK 635.64:631.544.42 

 

Belgitaeva I.Sh., Kampitova G.A. 

 

Kazakh national agrarian university 

 

THE EFFECT OF SUPPLEMENTARY  LIGHTING ON TOMATO PRODUCTIVITY IN 

GREENHOUSE 

Annotation

  

In the article considering the effect from artificial light on  tomato productivity  in 

greenhouse, in Almaty region 

Key words:

 tomatoes, lighting lamps, hybrids, protected crop, yield, costs, potential of the  

Kazakhstan  market. 

 

Tomato is a valuable vegetable; the average annual consumption is actually 3.9 kg/y per 

person according to the Ministry of Agriculture of the Republic of Kazakhstan as per 2013[1]. WHO 

says the rate of tomato consumption is 28-35 kg per person annually. Pursuant to the Institute for 

Innovation data as per 2010, China is the world leader in the tomato production - 33.9 million tons, 

850 thousand hectares, the USA - 13.7 million tons, Turkey - 11 million tons, India - 20.3 million 

tons. All Europe products are 23.2 million tons, Europe leads in the consumption of tomato - 19 

kg/person annually. Today about 1.6 million hectares are occupied with tomatoes in the world’s 

protected ground[2].  

Kazakhstan has a huge potential for the production of vegetables: land, water, energy, cheap 

labour, stable domestic market, consumption and the export ability and significant government 

support.   

The leading countries producing fruits and vegetables for instance Holland has the harvest 

of 65-70 kg per square meters tomatoes, and Finland up to 180 kg of cucumbers per square meter 

using a double supplementary lighting.  

Now Kazakhstan greenhouse business has been very rapidly developing. Over one hundred 

hectares with modern greenhouses were built recently in Kazakhstan where vegetables including 

tomato are cultivated using the supplementary lighting.  

93 

 

          In the winter greenhouses of Almaty region, tomato is mainly cultivated in the winter-spring 

and summer-autumn turnover, products come from March to November, so there is a shortage in 

the winter months. This fact evidences we need to use the artificial lighting. One of the ways 

enabling to reduce the shortage of fresh vegetables in the off-season and increase production 

efficiency is the use of transition turnover with additional supplementary lighting for plants during 

the tomato cultivation period in Kazakhstan.  

Materials and methods:  

Since greenhouses built in 1996 and 2013 are quite different in their design and the 

technology used, the research were done in modern greenhouses built in 2013, in Almaty region, 

Arna village. If prior to 1996, we used greenhouses of block type, with 4.3 meter in ridge height, 

but now greenhouse business is constantly being improved and currently greenhouses are 

constructed higher and higher. At the present cultivation innovative technology using small-volume 

hydroponics replaces ground greenhouses and enables to eliminate the contamination by pests and 

diseases from the soil. 

            The glass greenhouse equipped with sodium lamps made by the Dutch company Hortilux[3], 

which are specially designed for the proper growth and development of plants, increases the light 

for plants for 10%, compared to competitors; provides acceleration of growth, improvement of 

product quality, reduction in energy costs per unit of output and higher profitability. The company 

has used the latest technology in the design of these lamps, i.e. unique lamp cooling fins ensure 

optimum temperature regulation. Therefore, HSE NXT II is the coolest lamp. Performance of these 

lamps is 18-20 thousand Lux, the exposure of plants extends from 12 to 16 hours. 

According to PAR(photosynthetic active radiation)  Almaty region is in the 7

th

 light zone. 

Unlike the human eye, the susceptibility of plants to light covers a much wider part of the spectrum. 

Photosynthesis in plants is a complex process which converts water and carbon dioxide into starch 

and oxygen through the light. In other words, the light energy is converted into chemical energy; 

this process occurs in all green plants. 

The objects of study are hybrids of Dutch and Russian breeding: Tomimara Mucho, Torero, 

Merlis, Rolex. Experience is founded under small-volume technology associated with the mineral 

wool. We used 70 joule/sq.m/h light intensity. Control has been set with 40 joule/sq.m/h level of 

supplementary lighting, while the normal development of tomato requires 1800 joule/sq.m.[4] 

Tomimaru Mucho F1

 is indeterminate hybrid of large tomato with pink fruits intended for 

cultivation in glass greenhouses. It has mostly generative type, robust stem, the average force of 

growth. It is early ageing. Hybrid demonstrates the high productivity during all seasons: in the early 

spring, summer and winter. Tomimaru Mucho F1 is a leader among pink tomatoes in Japan, and it 

is popular in Europe because of the wonderful taste. 

Torero F1 (Torero F1), 

which is macrocarpous, high-yielding (65 kg/m

2

) beef-tomato, is 

recommended for cultivation in all turnovers and for gathering as individual fruits. The plant is tall, 

balanced, generative, of open type with the average strength of growth, easy to use. It is great for 

photo - culture. This plant has a resistance to Torrado virus.  

Merlic F1 (Merlic F1)

 is a macrocarpous grapevine tomato with early ageing, and highly 

productive hybrid. Indeterminate tomato is perfect for photoculture in order to cultivate plant on 

mineral substrates in the extended turnover. This plant has early ageing. It is medium, with a 

moderate strength for growth, balanced, moderately generative plant, resistant to the powdery 

mildew. 

Rolex F1 Rolex

 has average period of ripening, the period from germination to fruit ripening 

is 110-115 days in seeding culture. The plant is of indeterminate type, leafy is average. Hybrid is 

characterized by good fruit inception in a cluster, productivity, large-fruited, high quality and 

uniformity of fruits. 

The major supplier of vitamin vegetables in the winter is protected ground. Modern volume 

of cultivated vegetable production does not meet the population growing needs. The intensity of 

solar radiation in the winter does not exceed 300-400 joule/ cm.sq. since a significant amount of 

94 

 

sunlight is reflected and absorbed by the roof of greenhouse. Due to contamination of glass with 

industrial dust, 50% at most of the incoming natural light penetrates through such the glass. 

Insufficient lighting for vegetable crops leads to a significant reduction in yields. Therefore, 

cultivation of tomatoes in protected ground is only possible using the additional supplementary 

lighting in the autumn and winter months. 

Investigation results and discussion

  

Photoculture of plants consists of the following factors: the spectrum of light, the amount of 

light, time interval, frequency of exposure, thermal regime. During the year, these factors combine 

quite rarely, only in the summer. Otherwise, we would receive a lot of fruitage. But in the winter 

period such the conditions are available in greenhouse only; tomatoes may be cultivated in 

photoculture only. In low-light conditions according to experiments of 2013, tomato hybrids did not 

create inflorescences; vegetative mass of plants was only developed. With deteriorating the light 

conditions the formation of inflorescences reduced, which confirms the statements of many 

researchers such as V.S. Mashkov (1966)[5], V.M. Lehman (1972)[6],  S.A. Rakutko, V.N. 

Sudachenko, A.E. Markova (2012)[7], who argue that the weakening of light intensity during this 

period, as a rule, leads to disruption of the reproductive processes. In 2013 the same varieties of 

indeterminate hybrids showed especially strong reaction where fruit inception (inflorescence) is 

directly proportional to lower lightning. 

The main limiting factor in getting the harvest in protected ground is often the lightning. 

Many physiological disorders, leading to decrease in plant productivity and deterioration of 

vegetables quality are associated with a deficit of light. The lack of light affects various life 

processes of plants, since the most physiological and biological reactions in the plant body are due 

to the absorption of light energy. Photosynthetic activity of the leaves is firstly suppressed. In this 

regard, determination of the influence of planting dates and transplanting into the substrate at 

different degrees of lightning on fruiting is an important issue in the development of the technology 

of tomato cultivation in winter greenhouses. 

The seeding was sown into stone wool plugs on the 23

rd

 of July, good and even sprouts were 

observed on the following 4

th

 day. Then the plugs were transferred into 150x100 mm stone  wool 

cubes with two holes. On the 23

rd

 of August seedlings were transplanted into the stone wool 

substrate. On the 53-55

th

 day after sowing we watched the beginning of truss initiation. The air 

temperature was maintained at 22-24 °C with a ventilation and high pressure fog in the greenhouse. 

Tomatoes observed in these experiments were planted in the same square, in triplicate, and 

two options. In the first option (CONTROL), we switched on only 60% of the lamps to achieve 400 

joules supplementary lighting intensity. The lighting was investigated in Almaty region (Figure), 

according to the climate computer data installed on the roof of greenhouse, and then the sum of two 

options was calculated in joules per square meter. Next we examined the impact of two 

supplementary lighting options (Table), area of leaf surface in the first option is better developed 

than in the second test option, but the yield is much lower, moreover, we did not have the yield in 

the control option at the beginning of the plant supplementary lighting starting from November, we 

observed only the green fruits, which will surely affect the overall productivity and cost per unit of 

output. 

 

95 

 

 

Figure-Light level from November to February (natural),  total by   2 options.  

 

Table-Influence of  lightning on phenology marks and productivity on tomato on 2 options. 

 

Conclusions

  

Now according to observations we can conclude that the use of supplementary lighting strengthens 

the plants much more, as shown by the stem diameter, leaf area, size and weight of the fruit that are 

larger for 40% or more compared to supplementary lighting period. 

The productivity of tomato is greatly influenced by the level of supplementary lighting, since 70 

joules supplementary lighting increases the tomato yield in comparison with the control option with 

40 joules supplementary lighting. (Table). 

652

350

476

521

603

544

512

515

542

429

568

809

858

869

1072

770

896

941

1023

964

932

935

962

849

988

1229

1278 1289

1387

1085

1211

1256

1338

1279

1247

1250

1277

1164

1303

1544

1593 1604

46

47

48

49

50

51

52

1

2

3

4

5

6

7

Light level by the weeks, J/sq.m

natural light level

1 variant

2 variant

 

VARIAETY/ 

 

 

MARKS 

Tomimara 

Mucho 

Torero Merlic 

Rolex 

 

Opt.

1(co

ntrol

)40j/

sq.m 

Opt.2-

70J/sq

.m 

Opt.1

(cont

rol)4

0j/sq.

m 

Opt.2-

70J/sq.

m 

Opt.1(c

ontrol)

40j/sq.

m 

Opt.2-

70J/sq.

m 

Opt.1(c

ontrol)

40j/sq.

m 

Opt.2-

70J/sq.m 

Index of leaf 

area 

115,

75 

64,46 81,19 75,1  93,74  79,1 

90,36  83,26 

Leaves 

quantity 

17 16  19  14 

19 

14 

12 

10 

Stem length 

6,7м 6,3м  

6,9м 6,8м 6,6м 6,4м 2,5м 2,7м 

Truss quantity  6 

8 

7 

9 

5 

8 

5 

5 

 

Lightning 

/hours per day 

 

10,5

ч 

10,5ч 10,5ч 10,5ч 10,5ч 10,5ч 10,5ч 10,5ч 

Extra light, 

joules 

 420  735 

420 

735 

420 

735 

420 

735 

Prod

uctiv

ity, 

kg/sq

.m 

Nove

mber 

- 3,2 -  1,1  - 

1 

0,7  1,1 

Decem

ber 

4,6 5,28  2,9  8,4 

2,4 

5,9 

1,9 

3,2 

Januar 

 

5,26 5,5 

6,3  5,9 

3,1 

5,3 

1,03 

1,47 

96 

 

Literature 

 

1. Report from Ministry of agriculture by the form 29-AC, Press-centre of ACM KR, 2014

th

 year.  

2.  www.hortidaily.com    

3.  www.hortilux.nl  

4.  Supplemented lightning as of today // World of greenhouses .- 2009.-No. 6.- p. 26-28. 

5.  Mashkov B.S. Cultivation of plants using the artificial lighting. - Moscow: Kolos, 1966.-    287 

p. 

6.  Lehman V.M. Course of plants’ supplemented lightning. 2

nd

  Ed. - M.: Higher sch. - 1976. - 272 

p. 

7.  Rakutko S.A., Sudachenko V.N., Markova A.E. Evaluating the effectiveness of optical radiation 

for photo culture under the largest energy intensity // Fruit and berry – growing // Russia.- 2012.-

No. 33.-p. 270-278. 

 

Белгитаева И.Ш., Кампитова Г.А. 

 

ВЛИЯНИЕ   КОМБИНИРОВАННОГО ОСВЕЩЕНИЯ НА ПРОДУКТИВНОСТЬ 

КУЛЬТУРЫ ТОМАТА В ТЕПЛИЦЕ

  

 

       В  статье  рассматривается  влияние  дополнительного  досвечивания  на  урожайность  

культуры томата в теплице в Алматинской области, в переходном обороте.  

       Ключевые  слова:  томаты,  лампы  досвечивания,  защищенный  грунт,  гибриды, 

урожайность, себестоимость, потенциал рынка Казахстана.  

 

Белгитаева И.Ш., Кампитова Г.А. 

 

ҚОСЫМША  ЖАРЫҚТЫҢ  ҚЫЗЫНАҚТЫҢ ЖЫЛЫ ЖАЙДАҒЫ  

ӨНІМДІЛІГІНЕ ƏСЕРІ 

 

      Мақалада  Алматы  облысындағы  жылы  жайда  қызынақ  өнімділігіне  қосымша  жарық 

пайдаланудың өтпелі ауысымда тигізетін ықпалы қарастырылған. 

       Кілт  сөздер:  қызынақ,  қосымша  жарык  шамдары,  қорғаулы  топырақ,  будандар, 

өнімділік, өзіндік құны, Қазақстанның нарық əулеті. 

 

 

ƏОЖ: 528.94:332.6 

 

Берікбаев А.А. 

 

Қазақ ұлттық аграрлық университеті 

 

ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР ЖƏНЕ ОЛАРДЫ КƏСІПОРЫНДАРҒА  

ЖЕР БӨЛІП БЕРУДЕ ПАЙДАЛАНУ 

 

           Аңдатпа 

           Мақалада  геоақпараттық  жүйелерді  (ГАЖ)  жерге  орналастыруда  пайдаланудың 

қазіргі  жағдайы  жəне  оларды  кəсіпорындарға  жер  бөліп  беруде  пайдалану  мүмкіндіктері 

жайлы зерттеулерді талдау нəтижелері баяндалады 

           Кілт  сөздер:

  геоақпараттық  жүйелер,  жерге  орналастыру,  жер  кадастры,  ауыл 

шаруашылығы, өнеркəсіп, кəсіпорын. 

 

 

97 

 

Кіріспе 

Қазіргі  кездегі  жерге  орналастырудың  сапасы  мен  тиімділігін  арттырудың  негізгі 

тəсілдерінің  бірі – оны  компьютерлік  технологиялар  негізінде  автоматтандыру  болып 

табылады.  Заманауи  технологиялар  жəне  сəйкес  бағдарламалар  мен  бағдарламалық 

қамтамасыз  ету  құралдары  үлкен  көлемдегі  ақпараттарды  өңдеуге,  оның  нақтылығын, 

көрнекілігі  мен  шынайылығы  деңгейлерін  жоғарылатуға,  барынша  тиімді  жобалық 

шешімдерді  алуға,  сапалы  жерге  орналастыру  құжаттамаларын  алуға  мүмкіндік  береді. 

Жерге орналастырудағы компьютерік технологиялардың арасында геоақпараттық жүйелер 

(ГАЖ) ортаңғы орынды ойып тұрып алады [1]. 

Геоақпараттық  жүйелер  мен  технологиялар  біздің  қоғамымызды  ақпараттандыру 

үрдістерінің  ажырамас  бөлігі  болып  табылады.  Қазіргі  кезде  оның  көмегімен  іс  жүзінде 

адамзат қызметінің барлық: саясат пен экономика, ғылым мен білім, денсаулық сақтау мен 

экология,  қорғаныс  пен  қоғамдық  тəртіпті  сақтау,  басқару  мен  жоспарлау  салаларындағы 

кеңістіктік-атрибуттық мəліметтерді талдау мен өңдеумен байланысты көптеген міндеттер 

өз шешімін табуда. ГАЖ-сін пайдалануды басым бағытта енгізуді бастаған саланың бірден-

бірі – жерге орналастыру мен жер кадастыр болып табылады [2]. 

Геоақпараттық  жүйе  дегеніміз – территория  нысаны  бойынша  кеңістіктік  жəне 

атрибуттық  ақпараттарды  сақтау,  бейнелеу,  жаңарту  мен  талдау  бойынша  міндеттерді 

шешуге мүмкіндік беретін бағдарламалық-аппараттық кешен болып табылады [3]. 

Географиялық  жүйелерді  құрастырудың  негізіне  бір  жағынан  түрлі  бағыттағы 

карталарды  салуға  бағытталған  картографиялық  жүйелер;  географиялық,  топографиялық, 

геологиялық,  қала  жоспарлары,  орман  массивтері,  ауылшаруашылығына  жарамды  жерлер 

жəне т.б. жатса, екінші жағынан – олардың беліглері бойынша жазбаны, массивті, файлды 

тез арада табуға мүмкіндік беретін ақпараттық-іздеу жүйелері жатады.  

Географиялық жүйелер əдетті сандық картография мен автоматтандырылған басқару 

жүйелері,  ғылымның  түрлі  салалары  бойынша  жоспарлаулар  мен  ғылыми  зерттеулер 

негізінде бірнеше ғылым тоқайласуы барысында құрастырылады. ГАЖ жалпыгеографиялық 

карталар  мен  жоспарлар  жəне  экологиялық,  кадастрлық,  эксплуатациялық  жəне  ГАЖ 

мақсатталығына  сай  басқа  да  мəліметтері  бар  технологиялық  шешімдер  болатын 

ақпараттарды біріктіреді.  

Қазіргі  кезде  ГАЖ  аясында  тек  географиялық  ақпараттар  ғана  емес,  сондай-ақ  жер 

бетіндегі орын алатын барлық үрдістер мен құбылыстар да зерттелуде. Еліміздің мемлекеттік 

бағдарламаларында түрлі дəрежедегі жəне басқару мақсаттарының бағытына сай ГАЖ құру 

мен дамытуға үлкен назар аударылуда. 

Қазақстандағы  «Ақпараттық  Қазақстан - 2020» Мемлекеттік  бағдарламасында  да 

геоақпараттық  жүйелерді  дамытудың  басым  бағыттары  көрсетіледі.  Аталмыш 

бағдарламадағы ГАЖ-ға қатысты баптар төменде келтірілген. 

Құқық  тəртібін,  қоғамдық  қауіпсіздікті,  техногенді  апаттар  мен  дүлей 

апаттардың тəуекелдерінің төмендеуін қамтамасыз ету үшін: 

- оқиғалар туралы, оның ішінде геоақпараттық жүйелерді пайдаланумен оқиға болған 

орындар  туралы  деректерді  берумен  шұғыл  қызметке  хабарлау  бойынша  міндеттерді 

орындау  үшін  Қазақстан  Республикасының  ТЖМ  əрекет  етудің 112 бірыңғай  кезекшілік 

диспетчерлік қызметі құрылатын болады; 

Өнеркəсіп саласында: 

- қойма қорларын теркеу процесін оңтайландыру, радио жиілікті сəйкестендіру (RFID) 

технологияларын,  геоақпараттық  жүйелерді  жəне ERP жүйелерін  пайдалану  арқылы 

жүктерді орналастыруды бақылау үшін өзінің логистикалық жəне өойма инфрақұрылымын 

дамыту; 

- апатты жəне басқа да төтенше жағдайларды ескерту жəне алдын алу үшін өнеркəсіп 

кəсіпорындары  нысандарының  агрегаттары  мен  тораптарының  жағдайын  мониторингілеу 

үшін геоақпараттық жүйелерді жəне телеметрикалық тетіктерді пайдалану; 

 

98 

 

Агроөнеркəсіп кешенінде: 

-  геоақпараттық  технологиялар,  көп  операциялы  энергияны  үнемдеуші  ауыл 

шаруашылық  агрегаттары,  өсімдіктердің  мол  түсімді  сорттарының  селекциясы  жəне 

жануарлардың жоғары өнімді тұқымын шығару кеңінен қолданылады; 

- геоақпараттық технологияларды пайдаланатын АӨК кəсіпорындарының үлесі 2017 

жылы 20 %, 2020 жылы – 80 %-ға жетеді; 

-  прецизионды  (нақты)  жер  шаруашылығын  мониторингідеу  жəне  дамыту  үшін  əрі 

қарай  келесі  міндеттерді  шешуге  бағытталған  бірыңғай  геоақпараттық  жүйелерді  құру 

бойынша ұсыныстар əзірленеді; 

Экологияда жəне гидрометеорологияда: 

-  геоақпараттық  технологиялардың  негізінде  үздіксіз  гидрологиялық  мониторинг 

жəне ауа-райын болжау, сондай-ақ экологиялық мониторинг, ықтимал қауіпті табиғи, оның 

ішінде экологиялық құбылыстар жөнінде алдын-ала ескерту; 

Туризмде: 

-  туризм  объектілерінің  орналасқан  жерлерін,  тарихи  жəне  ескерткішті  орындарды, 

санаторийлерді,  курорттық  аймақтар  мен  өзге  де  көрікті  жерлерді  көрсете  отырып 

геоақпараттық  технологиялар  базасында  Қазақстан,  Республикасының  бірыңғай  цифрлық 

картасын жасау көзделуде [4]. 

Есептеуіш техника мен геоақпараттардың дамуы, жерге орналастыру мекемелерінің 

күшті  компьютерлермен,  жабдықтаушы  құрылғылармен,  сандық  картография  жəне 

фотометрия  құралдарымен  жабдықталуы,  жер  кадастрының  автоматтандырылған 

жүйелерінің  пайда  болуы  жерге  орналастыру  жұмыстарының  мəні  мен  технологиясын 

айтарлықтай  өзгерістерге  ұшыратты,  бұл  жергеорналастыруды  автоматтандырылған 

жүйелерін құруға кірісуге мүмкіндік берді [5].  

Жерге  орналастырудағы  ГАЖ  негізгі  мақсаты – заманауи  жерге  орналастырудың 

жоспарлық  негізі  болып  саналатын  сандық  карталар  мен  жердің  жоспарын  құру  болып 

табылады. ГАЖ-де құрастырылған сандық карталар мен жоспарлардың дəстүрлі тəсілдермен 

құрастырылған карталар мен жоспарлардан төмендегідей бірнеше басымдықтары болады: 

-  кеңістіктік  нысандардың  географиялық  ақпараттарын  (орналасуы,  метрикалық 

сипаттамалары  жəне  т.б.)  алудың  автоматтандырылуы,  оны  ары  қарай  талдау  үшін  басқа 

бағдарламаларға көшіріп алу мүмкіндігі;  

-  сандық  картадан  алынған  географиялық  ақпараттардың  жоспарлаушының 

біліктілігіне,  тəжірибесі  мен  тиянақтылығына,  өлшеу  құралдарының  (планиметрлер, 

сызғыштар, траспортерлердің) олқылығына, қағаздың бүлінуіне тəуелсіз нақты болуы;  

- мəліметтерді тез түзету немесе жаңарту мүмкіндіктері;  

- интернет желісі тарату мүмкіндігіне орай аз орынды алады;  

-  ГАЖ-де  кеңістіктік  талдауларды  (мысалы, нысандар  арасындағы  ең  қысқа  жолды 

анықтау) жүргізу мүмкіндігі;  

- көрнекілігі (қарапайым монитор көмегімен тұтас бөлменің көлеміндей жерді алып 

жататын жоспарды тыңғылықты қарауға болады );  

- картограммаларды автоматты түрде құрастыу мүмкіндігі (жоспардағы нысандармен 

бірге статистикалық мəліметтерді салысту немесе оларды графикалық түрде тарату);  

- нысандарды олардың орналасқан жері немесе мəліметтер қорындағы жазба бойынша 

іздестіру мүмкіндіктері; 

-  сандық  картаны  қағаздағы  тасымалдағышқа  басып  шығаруға  болады,  алайда 

қағаздағы картадағы мəліметтерді сандық түрге айналдыру айтарлықтай еңбек шығындары 

мен ары қарайғы біршама шараларды орындауды қажет етеді. 

Қазіргі  кезде  жобалаудың  автоматтандырылған  жүйелерін  қолданудың  қажеттілігі 

мен  мақсаттылығы  басқа  да  себептерге  байланысты.  Ең  алдымен  жерлердің  қайта 

қарастырылуы барысында жерге орналастыру жұмыстары көлемі айтарлықтай артты. Олар 

жерге  иелік  ету  мен  ауылшаруашылық  кəсіпорындарының  жерлерді  пайдалануын  қайта 

ұйымдастыруымен, жерлерді қайта бөлумен, заңды жəне жеке тұлғаларға жер кесіп берумен, 

99 

 

жер  ресурстары  айналымының  белсенді  жүруімен  байланысты.  Табиғат  қорғау  жəне 

құрылыс міндеттеріне, мемлекеттік жəне жеке нысандарды иемденуді бөліп беру, жерлерді 

межелеу, шекараларды демаркациялау мен делимитациялау жəне басқа да міндеттерге орай 

жерге орналастыру нысандары саны өсе түспек. 

Геоақпараттық  жүйелер  мына  мəселелерді  шешудің  ақпараттық  негізі  болып 

табылады: 

- басқару деңгейінің шешімін қабылдау; 

- қала мен оның жеке аумағының дамуын жоспарлау; 

- табиғи қорық, топырақтық, экологиялық жағдайын зерттеу; 

-  табиғи  ресурстарды,  жылжымайтын  мүліктерді  пайдалануға,  қоршаған  ортаны 

ластануы үшін алынатын төлемақы, салық салуды, жүргізу; 

- қалалық коммуналдық шаруашылықтың инженерлік желісінің орналасу орны мен 

пайдаланылуы жөніндегі ақпараттарды алу; 

- топырақтану, агрохимиялық, фитосанитарлық мəліметтерді туралы жинау [6]. 

Қазақстан  Респубилкасындағы  жерлер  жер  қоры  санаттары  бойынша: 1) 

ауылшаруашылық жерлері; 2) елдімекен жерлері; 3) өндіріс, транспорт, байланыс, қорғаныс 

жəне  басқа  да  ауыл  шаруашылығына  жатпайтын  жерлер; 4) ерекше  қорғалатын  табиғи 

территориялар; 5) орман қоры; 6) су қоры; 7) босалқы жерлер болып жіктеледі [7].  

Кəсіпорындар салалық белгілері бойынша: 

- негізінен машиналар, құралдар, жабдықтар, металл, химиялық құралдарды өндіретін 

өнеркəсіптік кəсіпорындар; 

-  өсімдік,  мал  шаруашылығы  жəне  де  басқа  өнімдерді  өндіретін  ауылшаруашылық 

кəсіпорындары; 

- тасмалдау кəсіпорындары; 

- құрылыс кəсіпорындары; 

- өндірістік жəне əлеуметтік құрылым жəне т.б. кəсіпорындары болып бөлінеді. 

Аталған  кəсіпорындар  үшін  жерлерді  санаттары  бойынша  бөлуде  олардың 

ұйымдастырылу  қажеттілігіне  сəйкес  мəліметтері  бойынша  таңдайды.  Жерге  орналастыру 

мен  жер  кадастрын  жүргізген  кезде  ірі  масштабты  кадастрлық  карталар  қолданады.  Онда 

кадастрлық  кварталдар  жəне  квартал  ішіндегі  учаскелер  көрсетіледі  жəне  кадастрлық 

нөмірлер  мен  көше  атаулары  көрсетілуі  мүмкін,  ал  қосымша  мəліметтер;  жер  пайдалану 

субъектісі  жайында,  жер  пайдалану  құқығы,  жер  учаскесін  нысаналы  мақсаты,  пайдалану 

шектеулері,  жер  учаскесін  бөлінуі  не  бөлінбеуі,  жер  учаскесін  орналасуы,  жер  учаскесін 

ауданы жəне т.б мəліметтерді қарапайым қағаз бетіне сызылған кадастрлық картада көрсету 

мүмкін  емес,  ондай  қосымша  мəліметтер  базалық  құжаттарда  сақталады.  Яғни  нақты 

учаскеге  қатысты  барлық  мəліметтерді  көрсетуге  болады  жəне  сол  мəліметтер  бойынша 

көптеген ГАЖ операцияларын жүргізуге болады. 

Жоғарыда  келтірілгендерді  талдап,  қорытындылайтын  болсақ,  ГАЖ-ін  жерге 

орналастыруда пайдалану кезінде кəсіпорынның бағытына сай келетін жерлерді оңай табуға, 

орналасуын, ол жердің меншіктік қатынастарын жылдам анықтауға болады. Геоақпараттық 

жүйедегі  толық  мəліметтер  кəсіпорын  жұмысының  жер  нысанымен  қатысты  құқықтық 

(меншік  түрі,  пайдалану  бағыты  жəне  т.б.)  дауларды  болдырмауға,  экономикалық 

болжамдарды  жасауға  (жолдар,  энергия  көздері,  өткеру  желілеріне  қашықтығы  жəне  т.б.) 

жəне тағы басқа да тиімді мүмкіндіктерді береді. 

 

жүктеу/скачать 8,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: