Ізденістер, №1 исследования, НƏтижелер 2015 результаты
жүктеу/скачать 8,44 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кілт сөздер
- Материалдар мен əдістер
- Зерттеу нəтижелері
- Қорытынды
- Ключевые слова : орошение, рис, фильтрационный сток, урожайность, оросительная норма. Введение
- Материалы и методы
Вывод
Насыщение почвы лимана в течение 2-х суток обеспечивает получение более высокого урожая сена, чем при односуточном насыщении; При увеличении продолжительности 181
насыщения до 3-х суток имеет место тенденция к росту урожая – статистически увеличение урожайности на 5% - ном уровне значимости несущественно. Таким образом, производству можно рекомендовать 8-и дневное затопление секций лимана. При этом насыщение почвы водой будет продолжаться двое суток, а слой воды на лимане следует поддерживать глубиной 25-30 см.
1. Аубакиров К., Пойменные и лиманные луга Казахстана. — Алматы: Бастау, 2002. — 349с 2. Онаев М.К. Повышение эффективности лиманного орошения Западно- Казахстанской области // Механизация и электрификация сельского хозяйства. – 2008. — № 2. — С. 18-20. 3. Туктаров Б.И. Лиманное орошение. — Саратов: Изд-во СГАУ, 2013. – 251 с. 4. Доспехов Б.А., Методика полевого опыта. — Москва: Агропромиздат, 1985. — 351с.
Іргебаева С.Д., Габдеев Х.Н. БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛТАБАНДАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖƏНЕ ЖЕМ-ШӨП ӨНДІРІСІ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ТƏСІЛДЕРІ
Бұл мақалада біз өндіріске көлтабандар секциясын 8 күндік суғаруды ұсына аламыз. Сумен топырақ қанықтыру екі күн бойы жалғасады жəне сағасында су қабаты 25-30 см тереңдікке сақталуы тиіс. Сынама 3 есе қайталау арқылы жүргізілді. Бақылау мен зерттеулер ұсынылған əдістерді пайдалана отырып жүргізілді. Кілт сөздер:суғару, көлтабан, топырақ.
Irgebayeva S.D., Gabdeev H.N. STATE ESTUARIES AND TECHNIQUES OF PERFORMANCE IMPROVEMENT OF FODDER PRODUCTION IN WESTERN KAZAKHSTAN
Production can recommend an 8-day flooding sections of the estuary. The saturation of the soil with water will continue for two days, and a layer of water on the estuary should be maintained depth of 25-30 cm.
The trial was performed in a 3-fold repetition. Related observations and surveys conducted using the recommended methods. Key words: flooding, firth, soil. ƏОЖ 556.182 Искалиева Ф., Базарбаев А.Т. Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қаласы БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ҚАРА ӨЗЕННЕН САРЫ ӨЗЕНГЕ СУ ТАСТАУҒА ПАЙДАЛАНАТЫН СУ ҚОЙМАСЫНЫҢ ЖОҒАРҒЫ БЬЕФІНЕ ШӨККЕН ТАСЫНДЫЛАРДЫ ГИДРАВЛИКАЛЫҚ ƏДІСПЕН ЖУУ
Мақалада Батыс Қазақстан облысындағы Қара Өзеннен Сары Өзенге су тастауға пайдаланатын су қоймасының құрылымдарының конструкциясын жетілдіру зерттелді. 182
Су қоймасы, гидравликалық жуу, жоғарғы бьеф, төменгі бьеф, су жинау сыйымдылығы, су əкелуші тракт, тасындылар.
Қараөзен өзенінің бассейні РФ Саратов облысы мен ҚР Батыс Қазақстан облысындағы Волга жəне Жайық өзендері аралығында орналасқан. Өз бастауын Саратов облысы Ершов ауданы Милорадки селосынан солтүстікке қарай 8 км жерде Жалпы Сырт сілемдерінен алады да қазіргі Батыс Қазақстан облысы Жаңақазан ауылынан оңтүстік батысқа қарай 3 км жердегі Айдын көліне құяды. Өзеннің ұзындығы 650 км. Сулылығы орташа жылдары Қараөзен Ракеев ауылы маңында Айдын көліне құяды, ал сулылығы көп жылдары төмендегі Камыш-Самар көлдері ағынына қосылады. Су жинау алабы 10700 км 2 .
өсіп тұрған терең өзен иірімдерінде байқалады. Тоғандар мен өзен иірімдері жағалауының топырағы шала сұйық саздақты жəне құмайтты. Суы таяз аумақ қалың қамыс пен қоғалы болып келеді. Өзен иірімдерінде жағалауды қамыс пен қоға ені 2-10 м дейін ұзына бойы көмкерілген. Жартылай суда тұратын өсімдіктер бүкіл су бетінің 40% алып отыр [1]. Су деңгейінің көтерілуі əдетте наурыз, сəуір айының басында, ал ерте көктемде - наурыздың екінші декадасының соныңда, кеш көктемде – сəуірдің екінші декадасында байқалады. Ең жоғарғы деңгей сəуірдің басында, 2-3 кун бойы байқалады. Су тасу əдетте мамырдың басында, кей жылдары сəуірде, мамырдың үшінші декадасында аяқталады. Су тасудың ұзақтығы бір айға жуық. Көктемгі су тасу кезіндегі су деңгейінің көтерілу шамамен 1.7-4.8 м құрайды. Өзеннің бөгеттермен реттелуіне жəне суаруға судың əкетілуіне байланысты тəулігіне су деңгейінің көтерілуінің орташа қарқыны өзен сағасына қарай 0.5- 0.8 м құрайды.Ең төменгі жазғы деңгейлер көбіне тамыз-қырқүйек айларында, кей жылдары қараша айында байқалады. Жауын-шашын тасқыны əдетте сирек байқалады. Жауын шашын есебінен су деңгейінің көтерілуі 30-40 см аспайды, кей жылдары 80-100 см құрайды. Қатты реттелгендіктен жылдар бойынша ең төменгі жазғы деңгейлердің өзгеруі 1-3 м жетеді [2] . «Қазгидромет» мəліметтеріне сүйене отырып, Қараөзен өзенінің негізгі гидрологиялық сипаттамалары зерттелді. Бақылау қатары ретінде 1976-2010 жж. мəліметтер алынды. Қараөзен өзенінің орташа көпжылдық су өтімі Q 6,68 м /с тең болды. Ағын көлемі W 210,69 10 м /жыл құрады. Өзеннің вариация коэффициенті C 0,32 құрап, ассиметрия коэффициенті C 0,98 тең болды. Бақыланған қатарда 1976 жылы суы молшылық k 1,72, ал 2006 жылы су тапшылығы k 0,27 байқалды. Соңғы жылдары транзитті судың келуі Ресей Федерациясы территориясында Қараөзен мен Сарыөзен бойында салынған бөгеттер құрылысына байланысты төмендеді жəне орташа сулы жылдар тіптен азаюда. Осыған байланысты Батыс Қазақстан облысының оңтүстік аудандарын жеткілікті сумен қамтамасыз ету мақсатында Орал-Көшім суғару-суландыру жүйесі арқылы Жайық суын Қараөзенге тартып, одан əрі егіздей сыңары Сарыөзеннің экологиялық жағдайын сақтау үшін Жаңақала ауданы Жаңажол ауылы маңынан осы өзенге су жіберуге арналған су торабы салынған болатын [3]. Су қоймасын қалыптастыру мен Сарыөзенге су жіберуді қамтамасыз ету үшін құрылымдар кешенінің құрамы келесі нысандардан тұрады: Гидроторап: - бөгет; - сол жəне оң жағалаулы дамбалар: - С-1 су жібергіші; - тасқын су тастағыш (əкелетін, əкететін каналдар, мұздан қорғау құрылғысы) Байланыстырушы каналдар: - байланыстырушы каналдар -1, 2 жəне 3; - су жібергіштер – 2, 3, 4 жəне 5; - дамбалар – 1, 2, 3 жəне 4
183
Қараөзен арнасының топографиялық жағдайынан судың қалыпты деңгейі (ҚТД) - 2,9 м белгіленген. Су тастау құрылымынан 54÷60 м 3 /сек шығынды жіберу жағдайында өлі көлем деңгейі - 5,9 м, уақытша тежеулі деңгей (ФГВ) -2,4, ал максимальді УТД -2,2. Дамба-1 денесінен С-1 құрылымы арқылы өтетін жəне су айналмамен оң жағалаудағы дамба (ашық жəне жабық қақпа) арқылы 67,7÷110 м 3 /сек ағынды есепке алғандағы жалпы шығынды құрайды.
1 кесте -Су қоймасының параметрлері Су деңгейі атауы
Абс. белгісі
ұзындығы, км
Су айнасы ауданы,
млн.м 2
Көлемі, млн.м
3
Су тереңдігі УТД ҚТД
ӨКД УТД -2,4 32,5 1,85 6,4 6,6;
ҚТД -2,9 32,5 1,79 5,5 6.1
ӨКД -7,0 26,3 0,95 1,27 2,0
Жұмыс жобасында су жіберуді қадағалау үшін 6 сутастау құрылымы жобаланған, барлық құрылымдар 5,5÷8,6 м 3 /сек шығынына арналған. Су жібергіштің мақсаты мен қызметі: С-1су жібергіші – өзеннің сол жайылмасы бойынша тасқын суды бөлшектеп тастау үшін; Сужинағыш – су жинау үшін жəне 1 каналға су беру үшін; С-2 су жібергіші – тек су мол жылдары Қошқар көліне су беру үшін; С-3 су жібергіші – 2каналға су беру үшін; С-4п су жібергіші – 3каналға су беру үшін; С-5п су жібергіші –2 м құламамен Сарыөзенге су жіберу үшін. Су тастау құрылымы ашық қақпада 54÷60 м 3 /сек, жабық қақпада 19,2÷25,5 м 3 /сек
Қараөзеннің төменгі ағысындағы су тұтынушыларды, суландыруды қамтамасыз етіп отырған, Қамыш Самар көлдерінің деңгейін ұстап тұру жəне сумен қамтамасыз ету үшін тасқын су шығынын өткізу үшін арналған. Суəкелуші канал құрылымға судың келуін қамтамасыз етеді. Ұзындығы 65,5 м, түбінің ені 17 м, құлама еңістігі 1:2. Суəкетуші канал жоспарда тіктөртбұрышты өзен түбімен байланысқан ұзындығы 277,7 м, түбінің ені 25 м жəне ұзына бойлық еңістігі 0,0003. Жобада жалпы ұзындығы 8,207 км, 5,5÷8,6 м 3 /сек шығынға арналған үш байланыстырушы канал қарастырылған. Канал – 1 Қараөзеннен 2,91 км Қызылжыра балкасына дейін аумақтың төменгі жер бедері арқылы жəне жер жұмыстарының көлемін азайту мақсатында қазындылар арқылы жүргізілген. Қызылжырадан Мұқансай жырасына дейін ұзындығы 3,325 км канал – 2 бөктер бойымен суайрық пен Қошқар көлі аралығында шұңқырда салынған. Канал – 3 табиғи Мұқансай жырасы бойында салынған, ұзындығы 1,962 км жəне ағыс бойымен жыраның сол жағалауын тазалау қарастырылған. Каналдарда су деңгейін ұстап тұру үшін жəне су жібергіш құрылымдардың жоғарғы бьефінде су қысымын туғызу үшін үш дамба жобаланған, біреуі Қызылжыра жырасында, екеуі Мұқансай саласында. Таяз судың жасалуын алдын алу үшiн Ақтай тоғайында 4-дамба ескерілген. Барлық дамбалар жерлік болып жобаланған, құлама беткейлері бекітілмейді, тек желдік эрозияны болдырмау үшін өсімдік қабаты төселген. Материалдар мен əдістер Су қоймалары құрамында негізінде жобаланатын су жібергіш құрылым, оны су қоймасының жоғарғы бьефіне шөккен тасындыларды сумен жууға мүмкіндік бермейді. Осы себепті, су жібергіш құрылымды су ақтарғыш құрылым ретінде жобалап, Қазақ су шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында ашылған жаңалықты «Тасындыларды
184
гидравликалық тəсілмен жуу» А.К.№1250614 Б.И.№30,1986, пайдалана отырып, су қоймаларының алдыңғы бьефіне шөккен тасындыларды сумен жууды қарастырдық. «Тасындыларды гидравликалық тəсілмен жуу» арқылы: -
су ақтарғыш құрылымды пайдаланып жуу; -
су қоймасының пайдалы көлемін қалпына келтіру; -
су қоймасының пайдалы көлеміне шөккен тасындыларды жылда жуып отыруға мүмкіндік беру. Гидравликалық жуу үшін гидроторап құрамында жуылатын сыйымдылықтан (3) ағыннан жоғары орналасқан лезде ашылатын қақпасы бар (2) су жинау сыйымдылығы қарастырылады (1) (төменгі бьефті жуу қажет болған жағдайда су жинау сыйымдылығы ретінде жоғарғы бьеф қызмет атқарады) , жуылатын сыйымдылық 3 пен су жинау сыйымдылығын 1 қосатын су əкелуші тракт 4 (1 сурет).
1-сурет. Тасындыларды гидравликалық əдіспен жуу схемасы. Су жинау сыйымдылығы жууға қажетті суды жинау үшін қолданылады, ал су өткізуші тракт –су жинау сыйымдылығынан толқындар арасындағы уақтылы кідіріспен толқындар тобын жіберу үшін. Бұл толқындар тобы төменгі бьефке шөккен тасындыларды босатып оны өзен арнасының төмен учаскелеріне тасымалдайды [5]. Зерттеу нəтижелері Қараөзен өзенінің гидрологиялық сипаттамаларына сəйкес келесі есептеулерді шынайы жылдың мəліметтері бойынша жүргіздік. Тасындыларды сумен жуу үшін саба уақытындағы, яғни қыркүйек айындағы орташа айлық су өтімі арқылы бір тəуліктегі су ағыны есептелді. Ол W
0,83 86400 71712 м тең болды, яғни қыркүйек айының өтімі сужинау сыйымдылығының көлеміне тең деп есептейміз. Жоғарғы бьефке шөккен тасынды көлемі W н = 15058,45 м 3 (2 кесте). Тасындылардың көлемдік салмағы γ 0 =1420 кг/м 3 , жергілікті жер бедерінің су өткізгіш трактісінің осі бойынша еңістігі і = 0,033. Су өткізу трактісінің ені 5,0 м деп қабылданады [4]. 2 кесте - Өзен тасындыларының жылдық өтімі мен су қоймасына шөгетін тасынды көлемі.
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII жыл Шынайы жылдағы
тасындылардың орташа өтімі, кг/с 0,032 0,021
4,3 2,6
0,12 0,29
0,19 0,22
0,22 0,15
0,06 0,034
6,545 Секунд саны, Т 2,67 2,42
2,67 2,59
2,67 2,59
2,67 2,67
2,59 2,59
2,67 2,67
31,536 х10
6 с
185
Толқындық ағынның жылдамдығы: v 7,53 м сек
. Тасынды жууға қажетті ағын көлемі анықталады: W пр.ст
1069149,95 м . Су жинау сыйымдылығының көлемі: W 71712 м . Сонда: Тасындыларды жуу ұзақтығы: Т пр пр.ст , 15 тəулік
Су жинау сыйымдылығын толтыру уақыты: Т напол
W Q ср 71712 0,83
86400 1 тәулік Ал, су жинау сыйымдылығын босату уақыты: t опор 100 H g 100 2,5
9,81 50,48
60 c Қақпа ені В = 10 м, ал биіктігі Н = 2,5 м деп қабылдап, ауданы 25 м 2 қақпаны бір минут ашқан кезде v 7,53 м сек
жылдамдықпен секундына 188,25 м 3 /с су ағып өтеді. Ал, цикл ұзақтығы 60 секундты құрағандықтан, бір жуу циклында ағып өтетін су көлемі 11295 м 3
құрады. Тасындыларды жууды тиімді жүргізу үшін суды толқын туғызып, əлсін əлсін жіберіп отыру керек. Сонда, су жинау сыйымдылығындағы суды гидравликалық жуу əдісіне пайдаланғанда, судың жоғалуын ескере отырып 6 циклмен тасындыларды жууға мүмкіндік береді. Бір тəулікте толтыру-босату циклының саны: n W
опор 71712
11295 6 рет
Бір циклда босатылатын су көлемі: W опор
пр.сток t опор 188,25 7,53 11295 м Толтыру-босату циклы уақытын есепке алғандағы тасындыларды жуудың жалпы ұзақтығы: Т пр общ 2 T напол t опор Т пр 86400 2 86400
60 15 86400
30 тәулік
Су қоймасын əдетке сай механикалық түрде тазалау көптеген механизмдер мен адам күшінің жұмсалына əкеледі. Егер, жыл сайын жоғарғы бьефке шөккен 15058,45 м 3 тасынды
көлемін жуатын болсақ, жұмсалатын қаражат көлемі 12,9 млн. теңгені құрайды, ал гидравликалық əдіспен жуу үшін бір рет су торабына құрамына жоба жасау үшін 13,8 млн. теңге шығындалса, сумен жууға жыл сайын 772 мың теңге ғана жұмсалады. Бұл əдіс механикалық тазалау екі рет жүргізілгенде ақталады, яғни ол экономикалық тиімді деп есептеледі. Сонымен қатар, су жібергіш құрылымды су жібергіш-су ақтарғыш құрылым ретінде қайтадан жобалау, су қоймасының жоғарғы бьефіне шөккен тасындыларды Бір жылдағы тасындылардың орташа ағыны, 10 6 кг 0,085
0,051 11,52
6,734 0,32
0,34 0,51
0,59 0,57
0,40 0,16
0,09 21,37
х10 6 кг Бір жылдағы тасындылардың ағыны, т 85,0 55,0
11520 6743
320 340
510 590
570 400
160 90
21383 т
186
вегетациялық маусым біткеннен кейін суменжууға мүмкіндік береді, бұл шара су қоймасының пайдалы көлемін жылда қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Əдебиеттер 1.
Глобально-значимые водно-болотные угодья Казахстана. Том 1. Дельта реки Урал и прилегающее побережье Каспийского моря. / Под редакцией Бурлибаева М.Ж. – Астана: Каганат, 2007. – 264 с. 2.
Батыс Қазақстан облысы географиясы, Орал, 2001. – 192 б. 3.
Кенжегалиев К.У. О проблемных вопросах водообеспечения Западно-Казахстанской области за счет подачи волжской воды из РФ // Водное хозяйство Казахстана. № 2, 2006 г. 4.
взвешенных наносов слабоизученных рек. Труды ЗакНИГМИ, 1968, вып. 27СЗЗ), с.17-27. 5.
Пат. 1250614 СССР. Способ гидравлической промывки наносов / Вагапов Р.И., Базарбаев А.Т.; опубл. 15.08.86, Бюл. №30. – 2 с: ил.
Искалиева Ф., Базарбаев А.Т. ГИДРАВЛИЧЕСКАЯ ПРОМЫВКА ОТЛОЖИВШИХСЯ НАНОСОВ С ВЕРНЕГО БЬЕФА ВОДОХРАНИЛИЩНОГО ГИДРАУЗЛА ИСПОЛЬЗУЕМОГО ДЛЯ ПЕРЕБРОСКИ ВОДЫ ИЗ РЕК КАРАУЗЕНЬ В РЕКУ САРЫУЗЕНЬ ЗАПАДНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ
водохранилищного гидраузла используемого для переброски воды из рек Караузень в реку Сарыузень Западно-Казахстанской области. Очистка верхнего бьефа от наносов методом гидравлической промывки, расчеты экономической эффективности данного метода.
Iskaliyeva F., Bazarbayev A.T. HYDRAULIC FLUSHING POSTPONE APPLIED WITH TRUE HEADWATER RESERVOIR USED FOR THE TRANSFER OF WATER FROM RIVERKARAUZEN INTO THE RIVER SARYUZEN WEST KAZAKHSTAN REGION
transfer of water from the river Karauzen into the river Saryuzen West Kazakhstan region. Cleaning the upper pond sediment from washing method of hydraulic calculations of economic efficiency of the method.
ВОДООБЕСПЕЧЕННОСТЬ НОРМ ОРОШЕНИЯ РИСА НА АКДАЛИНСКОЙ РИСОВОЙ ОРОСИТЕЛЬНОЙ СИСТЕМЕ
Объектом исследований являются рисовые системы Акдалинского массива рисосеяния, расположенные на одноименной древней дельте р. Иле. Массив административно относится к Балхашскому району Алматинской области. 187
В статье изложены водосберегающей технологии орошения риса на Акдалинской рисовой системе Агрофирмы «Бирлик», экспериментальные исследования по влиянию фильтрационного стока на оросительную норму и урожайность риса. Ключевые слова : орошение, рис, фильтрационный сток, урожайность, оросительная норма.
Введение
Дефицит водных ресурсов является основным сдерживающим фактором дальнейшего развития рисосеяния в стране, и вопрос рационального использования поливной воды на рисовых системах был всегда в центре внимания научных и производственных организаций. Необходимость этого обусловлено тем, что нормы водопотребности для риса в 1,5-2,0 раза выше, чем для остальных культур, при наличии значительных резервов неорошаемых земель. Производство риса на орошаемых землях юга Казахстана является традиционным направлением развития аграрного сектора. Рисоводство сейчас находится на пороге нового этапа, которое должна обеспечить его эффективное развитие в условиях рыночной экономики, поэтому логика дальнейших экономических преобразований требует перехода на новое качество роста в аграрной сфере путем внедрения новых инновационных агротехнологий и параметров орошения, способствующих повышению продуктивности рисовых систем. Материалы и методы
Акдалинский массив орошения расположен в вершине треугольника низовьев р. Иле и ограничен с юго-запада р. Иле, с юго-востока – Тас-Мурунскими горами, с северо-востока – песчаным массивом Сары-Ашик-Отрау. Геоморфологический массив располагается в пределах древних дельт р. Иле-Тасмурунской (южная часть) и более молодой – Баканасской (северо-восточная часть). Рельеф, в основном, плоскоравнинный, осложнен наличием песчаных гряд и бугров, различных по площади и простиранию, а также многочисленных старых русел и протоков. Для Баканасской части массива характерным признаком рельефа является множество замкнутых понижений и отдельных локальных повышений, так называемая ячеистая дельта. Климатические условия характерны для полупустынной зоны Алматинской области, с сухим жарким летом, холодной малоснежной зимой. По сумме положительных температур (около 37000 свыше 100) и обилию солнечной радиации регион весьма благоприятен для выращивания ранне- и среднеспелых сортов риса. В силу особенностей климата Акдалинский рис отличается высокими пищевыми и технологическими качествами. Почвенный покров Акдалинского массива представлен преимущественно такыровидными (до освоения), в различной степени засоленными почвами (от незасоленных, до очень сильно засоленных), местами солонцеватыми. По механическому составу, водно- физическим свойствам, литологическому строению, определяющим комплекс мелиоративных мероприятий в эксплуатационный период, почвенный покров разделен на 2 группы: первая, объединяющая почвы, преимущественно, легкого мехсостава и вторая – почвы, преимущественно, среднего и тяжелого мехсостава. В силу специфических особенностей природного комплекса – высокая водопроницаемость пласта, низкая минерализация грунтовых вод, равнинный рельеф, условия Акдалинского массива оцениваются как весьма благоприятные для развития рисосеяния, но проявления солонцеватости в почвах, повышение щелочеппроявления, тяжелый мехосостав и слабая водопроницаемость значительной части почвенного покрова (35%) вызывают необходимость сложного комплекса мелиоративных мероприятий. Указанные почвы для сельскохозяйственных культур прерывистого орошения практически малопригодны и вовлечение их в сельхозоборот возможно только через рисосеяние.
|