Тіркеу нөмірі 204-ж Регистрационный №204-ж
жүктеу/скачать 8,02 Mb. Pdf көрінісі
|
| Часть 1.
В этой части рассмотрим один критерий проверки возможного убывающе- го направления для непрерывных функций. Пусть ) (x g – стандартная числовая функция, определенная в стандартном интервале b x a < < , где b a, – стандартные вещественные числа. Тогда верна следующая теорема [2]. Теорема 1 . Для того, чтобы равенство 0 ) ( lim 0 − = + → e x g a x выполнялось для заданного стандартного числа e , необходимо и достаточно, что для любого бес- конечно положительного малого η разность e g(a+ η) есть бесконечное малое положительное число. Из этой теоремы мы можем формулировать следующие критерий. Критерий 1. Пусть ) (x f – числовая функция определена на множестве } {x пространства n R и h – возможное направление этой функции в точке } { 0 x x ∈ . Т. Батзул, Д. Гансух 15 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 Рассмотрим следующую числовую функцию φ(α)=f(x 0 +α·hf(x 0 ). Если ) (x f не- прерывна в точке 0 x , то для того чтобы направление h есть возможное направле- ние убывания функции ) (x f только тогда, когда, что для φ(η) имеет бесконечно положительное малое число при любом бесконечно положительном малом η. Доказательство. Очевидно, что предел является необхо- димым и достаточным условием направления h будет возможным направлени- ем убывания функции ) (x f в точке 0 x . Поэтому, из условия и теорем 1 следует доказательство критериев. Часть 2. Этот критерий нам дает новую нестандартную возможность проверки воз- можного убывающего направления непрерывных и нигде недифферецируемых (или плотно недифференцируемых) функций несколько переменных. В этой ча- сти рассмотрим некоторые конкретные примеры использования критерия 1. Пример 1: Пусть 1 2 , ,... r r последовательность состоящая из всех рациональ- ных чисел интервала [0, 1]. Тогда отметим, что функция ∑ ∞ = − = 1 3 ) ( m m m r x x h имеет непрерывную функцию и она плотно недифференцируема на 1 0 ≤ ≤ x [3]. Отсюда функция ∑ ∞ = − + = 1 2 1 2 1 3 ) , ( m m m r x x x x f непрерывна и недифференциру- ема во всех точках ) , ( 2 1 x x M при 1 0 2 1 ≤ + ≤ x x где 2 1 x x + рациональное число. Пусть (1,1) h = , (0.1,0.5) M . Тогда (1) Если λ – бесконечно малое положительное число, то очевидно, что (2) Из критерия 1 следует, что если 1 0,6 0 3 n n n sign r ∞ = − < ∑ , то (1,1) h = является направлением убывания функций ∑ ∞ = − + = 1 2 1 2 1 3 ) , ( m m m r x x x x f в точке (0.1,0.5) M . ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 16 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока Пример 2. Функция нигде непрерывна и не- дифференцируема на пространстве 2 R [3]. Пусть (2,0) h = , (1,3) M и λ – бесконечно малое положительное число. Тог- да и Отметим 0 0 sin lim 1 0 x x x → + = + . Поэтому очевидно, что из элементов не- стандартного анализа следует или . Отсюда . Из критерия 1 следует, что (2,0) h = является убывающим направлением функций в точке (1,3) M . Таким образом используя критерий 1, можно проверить убывающее на- правление для некоторых непрерывных и нигде дифференцируемых функций. Поэтому можно сказать, что этот критерий имеет один нестандартный метод проверки возможного убывающего направления для непрерывных функций. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Васильев Ф.П. Численные методы решения экстремальных задач / Ф.П. Васи- льев. – М.: Наука. – 1980. 2. Робинсон А. Введение в теорию моделей и математику алгебры / А. Робинсон. – М.: Наука. – 1967. 3. Титчмарш Е. Теория функций / Е. Титчмарш. – М.: Наука. – 1967. Т. Батзул, Д. Гансух 17 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 УДК 517.9 С. Батсурен, Д. Оюунбилег Монгольский Национальный университет, г. Улан-Батор, Монголия ОБОБЩЁННЫЙ ЯКОБИАН ПО ПАРАМЕТРАМ ОТОБРАЖЕНИЯ КОНЕЧНОГО УСЛОВИЯ НЕГЛАДКОЙ ЗАДАЧИ КОШИ С ПАРАМЕТРАМИ Мақалада параметрі бар тегіс емес Коши есебінің шекті шартын бейнелеу бойынша жалпыланған якобиан қарастырылған. Рассмотрен обобщенный якобиан по параметрам отображения конечного усло- вия негладкой задачи Коши с параметрами. In considered a Coushi problem with nonsmooth right sids of the connection. For this problem is proved the mapping of the terminal conditions is a Lipschitzian function and, is calculed the generalized gradient of terminal conditions. Abstract. In considered a Coushi problem with nonsmooth right sids of the connection. For this problem is proved the mapping of the terminal conditions is a Lipschitzian function and, is calculed the generalized gradient of terminal conditions. Ключевые слова. Конечные условия, параметр, обобщенный градиент, якобиан. Пусть есть евклидовы пространства и открытое множество в . Рассмотрим задачи Коши с параметрами для дифференциального уравнения: (1) (2) где есть отображение из а решение абсолютно- непрерывная функция на соответствующая параметру и начально- му значению и называется кривой. Пусть кривая есть решение задачи (1)-(2) для параметра и начального значения Рассмотрим вопрос о существовании решений уравнения (1) для значений ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 18 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока параметра близким к и о зависимости вектора от таких значений пара- метра при фиксированном начальном условии Предполагается, что вблизи функция измерима по и удовлетво- ряет условию Липшица по . Более точно, измеримо-липшицевая функция в следующем смысле. Определение 1. Отображение называется измеримо-липшицевым вбли- зи если: 1) для каждого функция измерима на 2) существует интегрируемая функция на такая, что для каждого функция с постоянной вблизи [1]. Хорошо известно, что при выполнении условия Липшица решение урав- нения (1)-(2) единственно, поэтому можно корректно определить в окрестности отображение (3) Линеаризацией уравнения (1) относительно является дифференциальное включение (4) где озобначают соответсвенно, обобщенные якобианы по [1]. Определим множество состоящее из всех матриц матричное решение следующей задачи Коши: (5) для некоторого измеримого селектора ( обозначает единичную матрицу). Резольвентой называется многозначное отображение на значениями которого для является полная оболочка состоя- щая из всех матриц удовлетворяющих (6) для всех С. Батсурен, Д. Оюунбилег 19 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 Отметим замечание о том, что содержит выпуклую оболочку множества . В общем случае может содержать матрицы, которые не принадлежат к хотя всегда для любых [1]. Теорема 1. (Основой результат). Решение уравнения (1)-(2) су- ществует на для всех близких к Если отображение вида (3), то удовлетворяет условию Липшица в окрестности и (7) Теорема 2. Пусть функция неотрицательна и ин- тегрируема, функция неотрицательна и (8) Тогда (9) где [2]. Доказательство теоремы 1. Дифференциальное уравнение (1)-(2) экви- валентно интегральному уравнению (10) Пусть . В силу измеримо-липшицевости функции и тео- ремы 2 получим ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 20 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока [2]. Отсюда следует, что и отображение удовлетворяет условию Липшица вблизи точки с постоянной . Для доказательства включения (7) применим следующую теорему [1]. Теорема 3. Решение уравнения (11) существует на для всех близких к . Если отображение вида то удовлетворяет условию Липшица в окрестности Здесь измеримо-липшицевая функция как в уравнении (1) и резольвент линеаризации уравнения (11) относительно решения для начального значения . Введем следующее обозначение: Тогда и можно использовать тео- рему 3 для задачи Коши: С. Батсурен, Д. Оюунбилег 21 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 (12) где вблизи Из теоремы 3 следует, что значением резольвен- ты для является полная оболочка которая состоит из всех матриц. матричное решение следую- щей задачи Коши: (13) для некоторого измеримого селектора Пусть (14) и решение уравнения (13) имеет вид: (15) где измеримые селекторы из соответственно. Тогда уравнение (13) имеет вид: Отсюда следует, что обобщенный якобиан содержится во множе- стве полной оболочки значений, получаемых решением матричного урав- нения при: ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 22 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока Для каждого столбца этого уравнения применим формулу Коши, считая нулевое условие, получим Доказывается теорема 1. Замечание. Из формулы (6) следует, что понятие резольвенты со- впадают с понятием веера, генерирующего множеством линейных ограничен- ных операторов между конечными евклидовыми пространствами и определен- ного в работе [2]. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Кларк Ф. Оптимизация и негладкий анализ / Ф. Кларк. – М.: Наука, 1988. – С. 107, 243. 2. Варга Дж. Оптимальное управление дифференциальными и функциональными уравнениями / Дж. Варга. – М.: Наука, 1977. 3. IOFFE A.D. Nonsmooth analysis: Differential Calculus of Nondifferentiable mappings. Transactions of the American mathematical society. Volume 266. Number 1. July 1981. С. Батсурен, Д. Оюунбилег Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ӘОЖ 821. 512. 122.09.01 Қ.Т. Сапаров С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ. ЛАНДШАФТ өЗГЕРіСТЕРіН АНЫқТАУДАғЫ өСіМДіК АТАУЛАРЫНЫң РөЛі (ШЫғЫС қАЗАқСТАН ОБЛЫСЫ НЕГіЗіНДЕ) Мақалада Шығыс Қазақстан облысы деректері негізінде ландшафтылар тұрпаттарының қазақ жерсу атауларында (топонимдер) көрініс табуы және сол топонимдердің «ландшафтының индикатор» рөлін атқаратыны көрсетілген. Сонымен қатар өсімдік атаулары нысандарының топонимдермен өзара байланысы жөнінде сөз болады. В статье на материалах ВосточноКазахстанской области рассмотрены казахские топонимы, характеризующие типы ландшафтов и их роль как «ландшафтного индикатора». А также рассмотрены взаимосвязи фитонимов с топонимами. The article considers the kazakh toponims that characterize the types of landscapes and their role as “landscape indicators” on the materials of EasternKazakhstan region, as well as the interrelation between phytonyms and toponyms are considered in the article. Шығыс қазақстан облысының жер бедері пішіндері әркелкі, жазықты келетін ландшафтылары біртіндеп батыстан шығысқа қарай төбелі, шоқылы, тауалды, биік таулы болып алмасады. Ертіс өзені бойындағы жазықтар сол- түстікке қарай ығыса құлынды далаларымен бірге жалғасып жатыр. Жазықты және таулы болып келетін ландшафтылар өзіндік жаратылысымен ерекше көзге түседі. Аумақтың үлкен бөлігін дала зонасы алып жатыр. ШқО дала зонасының үш типі әртүрлі – шымды, астық тұқымдасты, кәдімгі, құрғақ (оңтүстік) болып ажыратылады. Дала зонасының басты экологиялық сипаттамасы температура тиімділігінің қосындысы (орташа тәуліктік температура 10°С жоғары) болып табылады. 24 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока Аумақтың табиғат кешендерінің әркелкі болып келуі, оның географиялық орны үш климаттық және физикалық, географиялық облыстардың шекарасында орналасуына байлынысты болады [1]. Дала зонасы қоңыржай ылғалды және қоңыржай жылы климаты мен (тиімді температура қосындысының жылдық жиынтығы 1800-2000°С) ылғалдану дәрежесіне сәйкес келеді. Дала зонасына кенді және оңтүстік Алтайдың солтүстік, батыс және оңтүстік бөліктері және қалба жотасы сұғына еніп жатыр. Тауалды өзен аңғарлары қара топырақты астық тұқымдас, бозды-селеулі далалармен ерекшеленеді. Ылғал мол түсетін жерлерде өсімдік жамылғысы мол келеді. қоңыржай шалғынды далалар біртіндеп бұталы және боз-бетегелі үшқат, итмұрын, тобылғы, құртқашаш өскен далаларға ауысады. өзен, бұлақ бойы терек, тал, шабындық, шалғынды өсімдіктер өссе, тау беткейлері аралығындағы тар шатқалдар мойыл, итмұрын, долана, бөрі жидек т.б. жемісті өсімдіктерге мол. Алтай ландшафттарының биіктік белдеулері солтүстік-батысында дала зонасынан басталса, Зайсан ойысына қараған жағында шөлейт зонасы басталады. Олардың шекарасы Бұқтырма өзені арқылы өтеді. Далалық тау беткейлерінен жоғары орманды таулар (2100-2300 м), шалғынды альпілік белдеуі (2500-2600 м) және биік шыңдары мәңгі қар жататын белдеуге (2600 м жоғары) өтеді. Батыс Алтайда өсімдік жамылғысындағы ылғал сүйгіш мезофитті түрлері осы зоналар мен белдеулерге сәйкес келеді. Орман ландшафты бал қарағайлы және ұсақ жапырақты кей жерлерінде самырсынды-жапырақты болып келеді [2]. Орманды дала зонасы «Оңтүстік Алтайда аралас және жапырақты» ормандармен ерекшеленсе, ал оңтүстік беткейлері және тауаралық қазаншұңқырларда далалық өсімдіктер басымырақ келеді. Орман белдеуі облыс аумағының 40%-ын алып жатыр. Орман массивтерінің жоғары шекарасы жылу мен ылғалдың әсерінен қалыптасады. Негізгі қылқанды өсімдіктер: шырша, самырсын, қарағай, майқарағай, балқарағай т.б. жер бедері, климат және топырақ жағдайларына байланысты орман белдеуі келбетін қалыптастырса, Ертіс өзенінің оң жағалауы (Орта Ертіс бойы) құмда өскен таспалы қарағай – реликт орманымен ерекшеленеді. Зайсан қазаншұңқыры, Ертіс өзені, Оңтүстік Алтай өзендерінің анғарларында Орта Азиялық дала өсімдіктері ерекшеленіп көрініс тапқан деуге болады. Сауыр-Тарбағатай тауларының аймағы табиғи ерекшеліктеріне сәйкес, Тарбағатай таулы-далалы ауданы, Сауырдың таулы орманды-шалғынды даласы болып бөлінеді. Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы қарағайлы болып келеді, таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Оңтүстік беткейінде де бұталы өсімдіктер көп. Сайларда жеміс-жидек ағаштары, көктерек, ақтеректің шағын ормандары кездеседі. Далалық бөлігінде жусанды өсімдіктер көп, олар жайылым есебінде пайдаланылады. Дала зонасы шөптесін Қ.Т. Сапаров 25 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ өсімдіктерге бай. Мұнда боз бетеге, атқонақ, еркекшөп, кермек басым өседі. Шалғынды өсімдіктерден бидайық, арпабас, қоңырбас аса ылғалды жерлерде қияқ пен құрақ өседі. Далалық өсімдіктер арасында дәрі-дәрмектік өсімдіктер де бар. Мысалы, жанаргүл, шайшөп, итмұрын, дәрілік валериан, жалбыз, мия т.б. Әсіресе Алтайда мұндай шөптер көптеп кездеседі [3]. Дала және шөлейт зоналарының аралығында жусанның бірнеше түрлері кездеседі, олар көлемді жерлерді алып жатады. Шөлейт зонасы негізінен бетеге, жусан, түймедақ және боздан құралады. Шыңғыстау және Аягөз, Тарбағатай жоталарының аңғарлары арасында әртүрлі шалғын шөптер көп өседі. Тоғай ағаштарымен қатар бұталы өсімдіктер долана, мойыл, итмұрын, қарақат, таңқурай т.б. кездеседі. Сауыр тауының етегі 600-700 м-ге дейін шөлейт зонаға жатады, оның сортаңданған қара қоңыр топырағында шөлейт өсімдіктері өседі. Ормандары Сібір ағаштары мен Тянь-Шань шыршасынан тұрады. Тарбағатайдың шығысы мен Сауырдың оңтүстік бөлігі аралығын Шілікті шөлейт даласы алып жатыр. Тасты сортаңдалған сұр топырақтар көде, жусан, бетеге, селеу т.б. өсімдіктерге бай келеді. Зайсан қазаншұңқырының өсімдік жамылғысына тоқталсақ ксерофитті (жусанды-дәнді, жусанды тұз шөп далалы және шөлді) әрі горизонтальды ылғал сүйгіш голофитті және псаммофитті өсімдіктерге тән келеді. қазіргі қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен тұрады [4, 5]. Біздің зерттеулерімізде өсімдік атауларының жүктемесі географиялық номенклатурада 1194 фитотопонимдерде, 120-ға жуық өсімдік атауларында бейнеленеді. Барлық топонимдердің (20 мың) 6,4%-ын құрайтыны анықталады [6]. Павлодар облысымен салыстырғанда (417 фитотопоним, 40-тан астам фитоним қ.Т. Сапаров бойынша) [7], фитотопонимдердің 3 есе көп екенін аңғартты (1-сурет). 1-сурет – Шығыс қазақстан облысы фитотопонимдерінің салыстырмалы сипаттамасы Шығыс қазақстан облысында қазақстанның қызыл кітабына енген сирек 26 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока кездесетін бағалы, жойылып бара жатқан 52 өсімдік түрін, оның ішінде 26 реликті және 16 эндемик өсімдіктерді атауға болады [8]. Батыс Алтай қорығында (Лениногор, Зырян аудандарын қамтиды) өсімдіктер түрінің және дәрілік өсімдіктердің көптігімен ерекшеленеді. Мәселен, мұнда орманның 25 типі, қыл- қан жапырақты ағаштардың көп түрі шоғырланған. Әсіресе, бағалы самырсын, майқарағайдың орны ерекше. Батыс Алтай қорығында табиғат белдемдері сан алуан. Олар шалғынды дала, бұталы, самырсынды, шыршалы тайга, субальпі, альпі және биік таулы тундрадан тұрады. Әрбір табиғат белдемдерінің озіне тән өсімдіктер дүниесі бар. Орман іші шипалы жеміс-жидек беретін ағаштарға, дәрілік өсімдіктерге бай. Әсіресе субальпі белдемдерінде дәрілік өсімдіктерден марал оты, алтын тамыр және алтай сарғалдақтарын, бәйшешектердің тұнып тұрған популяцияларын кездестіруге болады. Альпі белдемдерінің де өсімдік жамылғысы сан алуан. Мұнда шөптесін көпжылдық өсімдіктер басымырақ. Топтасып өскен аласа қайың, алтай тиындағы, алтын тамыр, марал оты т.б. өсімдіктер кездеседі. Биік таулы тундра 2000-2200 м биіктікте жатыр. Бұл белдемде жатаған бұталы өсімдіктер қияқ, альпі мүгі, қырықбуын, мойыл т.б. өседі [9]. Сонымен Батыс Алтай қорығында өсімдіктің 145 түрі, Марқакөл корығында 200-ден астам түрі ерекше қорғауға алынған деуге болады. Биіктеген сайын ағаш түрлерінің орналасу заңдылықтарын байқауға болады. қарағай 700-800 м, қайың 1500 м, көктерек одан биігірек, самырсын мен майқарағайдың шекарасына жақынырақ орналасады. Таулардың оңтүстік беткейлерінде ормандардың аз, мүлдем өсімдік жамылғысынан айырылғанын аңғаруға болады. Сыртқы орта орман шекараларының өзгерісіне әсерін тигізеді. Оңтүстік Алтай тауларында 1600 м-ден жоғары майқарағай мен шырша ормандары шегініп, балқарағай ормандары орнығады. Оңтүстік Алтайда негізгі орман корын Сібір самырсыны құрайды және 2000 м биіктікке дейін көтеріледі. Аталған ағаш түрлері қара ормандар (тайга) келбетін (жарықты аз түсіреді) қалыптастырады. Алтай тауының 70%-ы орманды, тоғайлы, бұталы, жемісті және шалғынды өсімдіктерге бай болғандықтан, өсімдік атауы қатысуымен жасалған атаулар жергілікті географиялық нысандарда айрықша көрініс тапқан деуге болады. қазақтың ономастикалық кеңістігінде аң, үй жануарларының әлемі қалай толыққанды өз көрінісін, өз келбетін бере алса, өсімдік әлемі де дәл солай өз бейнесін қазақстан топономиясында тайға таңба басқандай қалдырды [10]. қазақ тілінде өсімдік атауларын зерттеген ғалым Б. қалиев өсімдіктер жөнінде былай жазды: «..өсімдіктерсіз өмір жоқ, олар біздің досымыз; тіршілігімізге тірек, өмірімізге нәр, күнделікті тұрмысымызда көрік. өсімдіктер кисең – киім, ішсең – тамақ, жатсаң – төсек, жазсаң – қағаз». Дәстүрлі мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ халқы жер бетіндегі өсімдіктер дүниесін тым ертеден бақылап, зер салып, Қ.Т. Сапаров 27 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ көңіл қойған. Олардың қайсысы қай малға жұғымды екендігін, қай шөп олар үшін пайдалы, қай шөп зиянды (улы) екендігін ажырата білген және өсімдіктердің түр түсін саралап, әркайсына жеке-жеке ат қойып, айдар таққан [5]. қазақстанның түрлі ландшафтық-климаттық аймақтарында төрт түлік малын өсірген қазақ асқар таулар мен кең жазықтарда, адырлы үстірттер мен далалы шөлейттерде, шағыл құмдар мен айдын көлдердің алқаптарында, өзендер жағалауында, орманды өлкелерде өсетін малға керек әрбір өсімдіктің қасиетін жақсы білген, сол себепті өсімдік атаулары қазақ тілінде орасан көп, сол себепті де шөп, өсімдік аттарын топтастыруда геоэкологиялық негіз бар деуге болады. Табиғи ерекшеліктерімен сипатталатын түрлі өңірлер мен аймақтардың топонимиясы әр өлкенің флорасына сай тілдік (онимиялық) өз көрінісін береді. Мәселен, Е.Ә. Керімбаевтың байқауынша, қазақстанның таулы аймақтарында негізінен тауларда өсетін өсімдіктер атауларынан туындаған оронимдер кездеседі. Аршалы, Аршаты, Ырғайлы, Қайыңды, Тобылғылы, Алмалы, Алмасай, Қарағаш, Пістелі, Доланалы, Өрікті т.б. жусанның түрлі атаулары, жабайы пияздың түрлері – сарымсақ, жуа, қалба, соғұн т.б. таулы жайлауларда өседі [11]. өр Алтайдың оронимдерін зерттеген Б. Бияровтың еңбектерінде 15-ке жуық фитонимнен туындаған 100-ге жуық фитотопонимдерге сипаттама берілген. Атап айтсақ, арша, ағаш, қарағай, тоғай, шілік, қайың, терек, тал, үйеңкі, мойыл, долана, ырғай, қараган, тобылғы т.б. өсімдіктер негізінде жасалған. Шыңғыстай ойконим атауын Ж. Болатов, Ә. Әбдрахманов шәңіс//шәңгіш монғолша цангис деп аталатын бунақталған бамбук тәрізді өсімдік атауы негізінде қалыптасқан деп топшылайды. Шәңгіштай орыс тілі транскрипциясы бойынша Шыңғыстай болып жуан дауыстыларға ауысқан [12]. өсімдік атаулары аймақтағы топонимдер құрамында жиі кездесіп, сол жердің флорасының өзіндік ерекшелігін сипаттап отырады. А.Ә. Әлімханның мәлімдеуінше: «Шығыс қазақстанның оңтүстік өңірінде орманды дала табиғи зонасында өсетін және орманды дала зонасына тән өсімдіктер бірлестігі өлкенің атаулар дүниесіне өз көрінісін берген. Аймақта өсетін қайың, қарағай, тал, терек, қамыс, арша, үшқат, ши, бетеге, мойыл, сексеуіл, алма, тораңғы, сарымсак, долана, итмұрын, қарақат, шілік, жиде, қарағаш, өлең т.б. өсімдік атаулары фитонимдер құрамынан табылады [13]. Г. қоңқашбаевтың пікірінше, Тораңғылы фитонимі орыс тіліне дұрыс транскрипцияланбай Тарангүл болып кеткен де, қазақ тілінде қайтадан, жаңа сападағы сөз Тарангүл түрінде қалыптасқан [14]. Осы аумақта Ақтораңғы көл, Тораңғылы жайлау елді мекен атаулары бар. Біздің зерттеулерімізде борғұстай, тораңғы, тұғыл, ұласты фитонимдері- нің моңғол (қалмақ) тілінен енгені анықталды. Борғұстай – Тарбағатай тауын- дағы өзен және жота атаулары. Моңғол тіліндегі бургас (тал немесе шілік, қалың 28 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока тал) сөздеріне молдық ұғымды – тай жұрнағының қосылуы арқылы жасалған [13]. Тұғыл (тарб.) – аумақта кездесетін елді мекен атауы. Атау моңғол тілінің төгөл (тораңғы) сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшырауынан туындаған. Ертеректе ауыл маңында тораңғы өсімдігі көп өскен. Облыс аумағында тораңғы фитонимі негізінде қалыптасқан оронимдер мен гидроним атаулары (7 рет) жиі кездеседі. Ұласты – елді мекен атауы. Шет Ұласты, Орта Ұласты (Тарб.) және Жайсаң ауданында Ұласты, Үлкен Ұласты өзен атаулары бар. Аталмыш нысандар аумақтың географиялық орнын, яғни орналасқан жерін нақты сипаттайды. ғалымдар атау төркінін «моңғол тіліндегі» улиас (терек ) сөзіне –ты аффиксі қосылу арқылы пайда болған деп түсіндіреді. Атау жергілікті тұрғындар тілінде Ұласты түрінде емес, Ыласты //Ласты тұлғасында айтылады [13]. қарағай көбінесе тауалды, аласа шоқылы тауларда өседі. Ертістің оң жағалауы Семей өңірінің құмды топырағында (Бесқарағай, Бородулиха ауд.) Таспалы қарағай орманы (реликт) ерекше көрініске ие болған. Соңғы 10 жыл ішінде (2000-2010 жж.) аралығында Семей өңірі мен Павлодар облысындағы болған өрттер салдарынан Ертіс жағасындағы қарағайлы ормандардың (реликт) 320 мыңға жуық гектары құрып кетті. ғарыштың және жер беті зерттеулерінің нәтижелеріне жүгінсек, бұл ормандардың 50%-ы өрттен, орман зиянкестері мен аурулары және заңсыз ағаш кесу салдарынан зиян шеккен. «Семей орманы» МТОР маңындағы ландшафт ерекшеліктерін айғақтайтын Қарағайдарық қоныс, Қарағайлы е.м., қон., Бесқарағай ауыл – аудан орталығы және славян тілінен енген Лесное, Сосновка (2 рет) елді мекен атаулары бар [15]. Қарағайлы тау (Абай), өзен (Үржар), Жалпаққарағай қон., және Алтайда жиі кездесетін қарағай фитонимі негізінде қалыптасқан орофитонимдер Белқарағай, Қызылқарағай, Жалқарағай, Жалғызқарағай, Қарағайты асу, жота Катонқара ғай (аудан орталығы) т.б. қарағай орманының ареалының кеңдігін анықтайды. Листвяга (2 рет), Листвяжная, Еловка (5 рет), Кедровое (8 рет), Пихтовая (13 рет), Черновая (қара орманды) тау, е.м., атаулары биіктік белдеулерге тән қыл- қанды ормандар келбетін қалыптастырады. Катонқарағай атауы А. Әбдірахманов зерттеуінде қатонқарағай, Е. қойшыбаев сөздігінде қотанқарағай деп берілген. Кейбір ғалымдар «қотан» сөзін «қайың»-ның ертедегі атауы деп қарап, «қайыңқарағай» мағынасында қарастырады; екіншісі, қазіргі тіліміздегі «қотан» сөзімен теңестіріп «қоршау қарағай» деп топшылайды. Көне түркі тілінде қотан – «дөңгелек» – «топ» – «шеңбер» мағынасында қолданылған. Этимологиясы даулы болып жүрген Катонқарағай ойконимі осы «Қотанқарағайды» орыс тіліне қате транскрипцияланған. Кейбір зерттеушілердің «Қатынқарағай» деуіне ешқандай ғылыми негіз жоқ деуге болады. Орыс саяхатшыларының жазбаларында, 1936 жылғы әкімшілік картада «Қотанқарағай» деп анық жазылған. Сонда «Қотанқарағай» атауы қазіргі түсінігіміз бойынша «топқарағай», дөңгелене Қ.Т. Сапаров 29 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ өскен қарағай мағынасына саяды [12]. Баянауланың гранитті тастарында, құлынды даласы құмды массивтерінде қарағай таспалы орманы (реликт) ерекше көзге түседі. Қарағай өз., қон., Қарағайлы қон., қарағай тұлғасына сын есімдік «лы» жұрнағын жалғау арқылы жасалған атау. Қарағайлыбұлақ өз., Қарағайлы тас тау (677,9 м), Жалғызқарағай қон., Топқарағай қон., Бесқарағай ойк., Жүзқарағай қон., сандық көрсеткішін анықтайды. Басқарағай қон., «бастапқы» мағынада айтылса, Майқарағай фитонимін жергілікті тұрғындар шайырлы (майлы), отқа жақсы жану ерекшелігімен байланыстырады. Кезінде жас қарағайларды қолдан егу жұмыстарын жүргізетін еді. қазіргі уақыттағы антропогендік факторлар: қылқанды қарағайлы шоқтардың кесіліп өртеніп құртылуына әкеліп соқтыруда. Еспе суларының деңгейі төмен түсіп, топырақ жамылғысы эрозияға ұшырайтыны сөзсіз. қазақ халқында емдік қасиеті бар қызыл кітапқа енген төселмелі бұта түрінде өсетін қызыл арша ареалы (қазақ аршасы) Алтай, қалба, Баянауланың орманға бөленген көгілдір биік тау қияларында сақталған. Аршалы тау, аршаның жайылып өсетіндігінен хабар береді. Солтүстік және Орталық қазақстанда жиі кездесетін арша, қарағай, қайың, қарағаш, тал т.б. топонимдік компоненттер қылқанды және аралас орманның кең таралып, орманда өмір сүретін реликті сүтқоректілердің көптүрлілігін дәлелдейді. Сарымсақтау (349,5 м) атауы дала пиязына байланысты қойылғаны анық. қазақстаннның шығыс өңірінде де Аршаты (22 рет), Аршалы е.м. (4 рет) кездесіп отыр. Алтайда Сарымсақты тау (3373 м ), Тарбағатайда жота (1146 м ), славян тілінен енген Чесноковка тау (1837 м), Черемшанка өз.,е.м., (Кат.қар., Глуб.) атауларын сарымсағы мол, қалың өскен жерлер деп білеміз. Көбінесе қарағай аралас ормандарда қайың, көктерек, тауларда самырсын ағаштармен қатарласа өседі. Мұндай ормандар Қалба жотасына тән келеді. өйткені гранитті массивті кеңістікті қарағай ормандары алып жатыр. қалба жотасында Сібе, Шыбынды, Қайыңды, Аюлы, Ертіс маңы ормандары бар. Қайыңды қарағай орманы (реликт) үштік кезеңнің табиғи ескерткіші және өткен дәуірден мол геоэкологиялық ақпарат беретін Синегор самырсын бауын ерекше атауға болады. Қайыңды қарағайлы орманы көлемі 18200 га, оның ішінде 11880 гектарын қарағай алқабы алып жатыр. қарағайлар даланың шоқ-шоқ ормандар санатына жатады. Синегор (Көктау) бауының аумағы 137 га, оның 97 гектары орман жамылғысы, яғни самырсын ағаштарымен ерекшеленеді. Ботаник В.А. Снегирев өзінің зерттеулерінде қалбаның сирек, реликті және жойылып бара жатқан өсімдіктерін атап көрсеткен [3], қалба жотасының өсімдік ресурстарын зерттеген А.Б. Мырзағалиева осы аумақта 188 пайдалы өсімдіктер өсетінін белгілеп, оларды топтастырып, олардың таралу заңдылықтарын анықтаған. Оларды талдау нәтижесінде дәрілік өсімдіктердің 16 түрі және олардың толық 30 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока сипаттамалары берілген [15]. Қалба атауы В. Даль сөздігі бойынша қалба – «ащы жуаның» аты, бірақ түбір тілі жайлы түсінік берілмеген. Осы түсінікті қолдайтын (қалба тауының атын талқылауда) өзге де зерттеушілер бар: «қалба (түр) – жабайы жуаның аты», О. Нақыбеков: диол. «ұрыс, жанжал» (жігіттің жаманы қалбада жүреді), моңғол тіліндегі холбого («дәнекер») тұлғасы зерттеушілердің назарын аударады. Холбоо: «ұштасу, дәнекер болу» деген сияқты ұғымдарды беретін атау тұлғалы сөз [16]. Сондағы мағынасы: «Алтай мен Тарбағатайды ұштастыратын жалға- ған тау» мәнінде болуы да мүмкін. өсімдік жамылғысына байланысты топонимдер өсімдік түрлерінің бұрын- ғы, қазіргі атаулары туралы және тарихи ландшафттардың келбетін қалпына келтіруге көмектеседі. өсімдік жамылғысының зоналық таралу ерекшелектері оны пайдаланудың маусымдық жүйесін қалыптастырады. Топонимиялық зерттеулердің ландшафт өзгерістеріне қатысы да көбіне фитонимдердің таралу ареалымен байланысты мәселелерде көрініс табады. Бұл белсенді компонент ретіндегі өсімдік жамылғысының палеоклиматтық, палеогеографиялық зерттеулерде арнайы бағдар беруші нысан бола алатындығымен түсіндіріледі. өсімдік жамылғысы топонимдерде бейнелеуін, табиғи жағдайлармен байланысын, таралу аймақтарын зерттеудің алғашқы тәжірибесі К.Д. Каймулдинова, қ.Т. Сапаров, А.С. Омарбекова, Ә.Е. Аяпбековалардың еңбектерінде жүзеге асырылды. қазіргі уақытта антропогендік әрекеттерден (өнеркәсіп, Семей полигоны т.б.) аумақтың өсімдік жамылғысы көп өзгеріске түскен. Жайылымдардың дұрыс пайдаланылмауы, тоғай, орман ағаштарын отау, өртеу және егістіктер көлемін ұлғайту және т.б. факторлар аумақтың табиғи ландшафтысын біршама өзгертті. Дегенмен бұрынғы өсімдік жамылғысы жөнінде сол өлкедегі географиялық атаулар нақты геоэкологиялық ақпарат бере отырып, оларды қалпына келтіруге (реконструкция) мүмкіндік туғызады. Ормандар (қарағай, шырша, балқарағай, самырсын), Ертіс бойындағы тоғайлармен ормандардың ареалы, бұрын әлде- қайда көп болғанын палеогеографиялық, палеоботаникалық зерттеулер дәлелдеп отыр. Топонимикалық мәліметтерді ландшафтанудың жаңа бағыты, «ландшафттық индикацияда» пайдалану мүмкіндігі ерекше қызығушылық тудырады. Топонимдерде сақталып қалған өсімдік атауларын ландшафт өзгерістерінің басты индикаторларының бірі ретінде бағалауға болады. Жергілікті құмды, шөл жерлерде (Жайсаң, Алакөл қазаншұңқырлары) судың аз екенін сексеуіл өсімдігі негізінде анықтауға болады. Белгілі ғалым И.Г. Борщаков еңбегінде: «Сексеуіл – құмды шөлдің қорғаны, ол құмды бекітіп ұстап тұрады. өскіндері түйеге, қойға, бір жағынан, азық, екіншіден – сусын. Сексеуіл су «аулауға да» бейімделген. Көктемде тұқымнан шыққан тамыр тез Қ.Т. Сапаров 31 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ өсіп, суды қуалағандай тереңге тез ұзарып 30 метрге дейін өсіп, тіршілігін сақтайды. Жергілікті халық сексеуілді мақтанышпен «жасыл көмір» деп атап, сексеуіл ағашынан сапалы көмір дайындалады», – деп келтіреді [11]. Зерттеу нәтижесінде аумақтың табиғат жағдайлары, ландшафт ерекшеліктерін айкындайтын өсімдіктер әлемі топонимдерде бейнеленіп, фитотопонимдерді топтастырудың алғашқы қадамы жасалынды. ӘДЕБИЕТТЕР ТіЗіМі 1. Атлас Казахской ССР – М.: ГУГК, Т.1. 1982. – 82 с. 2. Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. – 492 с. 3. Егорина А.В. Физическая география Восточного Казахстана: учебное пособие / А.В. Егорина, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко. – Часть 1. Восточный регион. – Усть- Каменогорск: ВГИ, 2000. – 124 с., ил. 4. Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана для целей сельского хозяйства / В.М. Чупахин. – Алма-Ата: Наука, 1970. – 260 с. 5. Калиев Б. қазақ тіліндегі өсімдік атаулары / Б. Калиев. – Алматы: ғылым, 1988. – 159 б. 6. Государственный каталог географических названий Республики Казахстан. – Т. 5. – Часть 1, 2. – Восточно-Казахстанская область. – Алматы, 2004. 7. Сапаров қ.Т. қазақ топонимдерінің геоэкологиялық негіздері. – і бөлім / қ.Т. Сапаров. – Павлодар: «ЭКО» ғөФ, 2008. – 307 б. 8. Красная книга Казахской ССР. – Алма-Ата, 1978. – Ч. 1 и 2, 1981. 9. Бейсенова Ә.С. Экология және табиғатты пайдалану: оқулық / Ә.С. Бейсенова [және т.б.]. – Алматы: ғылым, 2004. – 328 б. 10. Тілеубердиев Б.М. қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік аспектілері / Б.М. Тілеубердиев. – Алматы: Арыс, 2006. – 280 б. 11. Керімбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах / Е.А. Керімбаев. – Алматы: Санат, 1995. – 248 с. 12. Бияров Б.Н. өр Алтай (Оңтүстік Алтай) оронимдері (тарихи-лингвис-тикалық талдау): филол. ғыл. канд. дисс. автореф. / Б.Н. Бияров. – Алматы, 2000. – 28 б. 13. Әлімхан А.Ә. Жер-су аттарының ұлттық-мәдени негіздері: оқу құралы / А.Ә. Әлімхан. – өскемен: С. Аманжолов атындағы ШқМУ баспасы, 2003. – 90 б. 14. Жүнісов Д. өзен-көл атаулары / Д. Жүнісов. – Алматы: қазақстан, 1931. – 128 б. 15. Мырзағалиева А.Б. Растительные ресурсы Калбинского хребта: автореф. дисс. канд. биол. наук / А.Б. Мырзағалиева. – Алматы, 2003. – 29 с. 16. Керейбаев К. қазыналы қалба / К. Керейбаев. – Алматы, 2003. – 464 б. 32 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока УДК 598.115:591.5(574.42) С.П. Лукьянова, К.К. Бурунбетова Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск ЗООГЕОГРАФИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ЗМЕЙ ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА Мақалада зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша Шығыс Қазақ стан территориясында кездесетін жыландардың зоогеографиялық сипаттамасы беріледі. В статье приводится зоогеографическая характеристика змей Восточного Ка- захстана, основанная на полученных данных проведенных исследований The article provides a zoogeographical characteristic of snakes of East Kazakhstan, based on the data of the researches Зоогеография – наука о закономерностях распространения животных на поверхности Земного шара. Одним из вопросов исследования явилось изучение экологии змей, обита- ющих на территории Восточного Казахстана. В своей работе мы также пытались отразить в сравнении местообитание данных видов на территории всего Земного шара. Громадное большинство пресмыкающихся населяет экваториальные стра- ны, что в значительной степени определяется климатическими условиями. По направлению к полюсам рептилии убывают в численности видов и особей в большей степени, чем все остальные позвоночные. За полярный круг переходит только несколько видов. Также резко падает число видов и особей при повыше- нии местности над уровнем моря. Тем не менее, отдельные виды поднимаются в горах до 4000-5000 метров. Замечательно, что ни один крупный отряд пресмыкающихся не характерен для какой-либо одной зоогеографической области и даже большинство крупных семейств представлены, по крайней мере, в двух зоогеографических областях. Это может быть объяснено лишь тем, что различные отряды широко распро- странились по земной суше еще в те отдаленные геологические времена, когда разобщенные теперь материки были соединены между собой. Ряд семейств змей охватывает в своем распространении одновременно три зоогеографические об- ласти: Палеарктическую, Индо-Малайскую и Эфиопскую. В то же время, как это отметил Г. Буланже, фауны пресмыкающихся восточного и западного полу- С.П. Лукьянова, К.К. Бурунбетова 33 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ шарий, представляют значительные различия и потому могут быть противопо- ставлены [1]. Зоогеографическая характеристика герпетофауны была описана в трудах многих ученых: П.И. Рычкова (1712-1777), Г.А. Колпаковского (1879), основопо- ложника отечественной зоогеографии и экологии – Н.А. Северцова (1857-1880), М.А. Мензбира (1917), Л.С. Берга (1900-1903) и т.д. Фауна змей Восточного Казахстана принадлежит к семейству Ложноногие, или Удавы, роду Удавчики, с видом: восточный удавчик; семейству Ужовые, роду Лазающие Полозы, с видом: узорчатый полоз; роду Гиерофисы, с видом: полоса- тый полоз; роду Настоящие Ужи, с видом обыкновенный уж; семейству Гадюко- вые Змеи, или Гадюки, роду Щитомордники, с видом: обыкновенный щитомор- дник; роду Гадюки, с видами: обыкновенная гадюка, восточная степная гадюка, алтайская гадюка. Ниже приведен список змей, обитающих в восточном Казахстане: – удавчик восточный; – полоз полосатый; – уж обыкновенный; – полоз узорчатый; – гадюка восточная степная; – гадюка обыкновенная; – щитомордник обыкновенный, или Палласов; – гадюка алтайская – эндемик Казахстана, описан в 2010 году. Восточный удавчик – Eryxtataricus (Lichtenstein, 1823): Распространение. Палеарктическая область (Центрально-Азиатская, Китайско-Гималайская и Западно-Американская подобласти) [1]. Казахстан, Средняя Азия, Иран, Афганистан, Западный Китай, Монголия [2, 3]. В Восточном Казахстане найден в окрестностях Маркакольского заповед- ника и села Буран (хребет Ашутас) (Южный Алтай). Места обитания. Живёт в глинистых и щебнистых участках, лёссовых и песчаных пустынях и полынных степях. По долинам рек заходит в нижние пояса гор. Уж обыкновенный – Natrixnatrix (Linnaeus, 1758): Распространение. Палеарктическая область (Средиземноморская, Центрально-Азиатская и Китайско-Гималайская подобласти) [1]. Северная Африка, Европа (за исключением ее северных частей), Азия, вплоть до Центральной Монголии, Туркмения, Казахстан. Из всех ужеобразных он далее других продвигается на север, на Скандинавском полуострове почти достигает полярного круга [2,3]. 34 № 2 (58), 2013 Региональный вестник Востока В Восточном Казахстане распространен повсеместно. Встречается в окрестностях Уланского района, Сибинских озер, Дубыгалинского озера и Бух- тарминского водохранилища (Западный, Калбинский и Южный Алтай, Зайсан- ская котловина). Места обитания. Живёт в воде и зарослях по берегам рек, ручьёв, озёр, бо- лот. Встречается на плотинах, временных запрудах и других гидросооружениях. Обитает в густых тугаях и уремах. В горы поднимается по берегам водоёмов до 2000 м. Нередко живут в огородах, садах, на скотных дворах и заползают иногда в различные хозяйственные постройки Полосатый полоз – Hierophisspinalis (Peters, 1866): Ранее описан как Coluberspinalis(Peters, 1866). Распространение. Палеарктическая область (Средиземноморская, Центрально-Азиатская, Китайско-Гималайская и Западно-Американская подо- бласти) [1]. Северный Китай, Корея, южная и центральная Монголия, Дальний Восток, юго-восток Казахстана [2, 3]. В Восточном Казахстане как редкий вид присутствует повсеместно, кроме Калбинского Алтая. Впервые обнаружен на шлейфе гор Манрак, отрогах Кур- чумского и Нарымского хребтов. Встречается в Курчумском и Самарском райо- нах; найден в окрестностях села Теректы, поселка Новая Бухтарама, города Се- ребрянска, Бухтарминского водохранилища и Зайсанской котловины [4]. Места обитания. От аридных щебнисто-полынных пустынь и заросших кустарником горных склонов до прибрежных участков рек и моря. Обращают на себя внимание региональные различия в условиях обитания вида – резко-континентальный климат центральной Азии и влажный мягкий морской климат Дальнего Востока. Произошло изменение видового названия. Согласно последним таксоно- мическим ревизиям, вид принадлежит другому роду и имеет латинское название – Hierophisspinalis (Peters, 1866) [5]. Узорчатый полоз – Elaphedione (Pallas, 1773). Распространение. Палеарктическая область (Средиземноморская, Центрально-Азиатская и Китайско-Гималайская подобласти) [1]. Украина, Дальний Восток, Южная Сибирь, Центральная и Средняя Азия (где избегает песчаных пустынь), Кавказ и Закавказье, Южная Россия [2, 3]. В Восточном Казахстане распространен повсеместно. Встречается в Катон- Карагайском, Зыряновском, Шемонаихинском, Тарбагатайском, Зайсанском, Курчумском, Таврическом районах (Западный, Калбинский, Южный Алтай). Места обитания. Живёт обычно вблизи воды – в поймах рек, в понижени- ях у озёр и болот, у ключей и колодцев. Проникает также в сады, огороды и на С.П. Лукьянова, К.К. Бурунбетова 35 Шығыстың аймақтық хабаршысы № 2 (58), 2013 ЭКОЛОГИЯ И ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ посевы. Предпочитает участки с мезофильной растительностью; встречается в лесах, степях и пустынях, в горах встречается на высоте до 1800 м, в песках не встречается [6]. Восточная степная гадюка – Vipera (Pelias) renardi (Christoph, 1861) До недавнего времени, V. renardi признавалась одним из подвидов степ- ной гадюки V. ursinii. Авторы подняли уровень таксона renardi с подвидового до видового. Основой для предложенных Нильсоном и Андреном изменений в си- стематике служит комплексный подход, включающий многомерные морфологи- ческие исследования, биохимические и иммунологические данные с использо- ванием фенетических и филогенетических (кладистических) методов анализа. В настоящее время Viperarenardi (гадюка Ренарда или восточная степная гадюка) и Viperaursinii (западная степная гадюка) являются самостоятельными видами. Выделяются 4 подвида ренардовой гадюки: 1. Номинативный V.r. renardi. Считается, что этот подвид занимает бóльшую жүктеу/скачать 8,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|