Тіркеу нөмірі 204-ж Регистрационный №204-ж

138
№ 2 (58), 2013   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
– белгілі бір қарыз түрлерін ынталандыру немесе шектеу арқылы олардың 
экономикаға  әсерін  реттеу,  мысалы,  кірісі  төмен  немесе  шамалы  аудандарда 
несие  беруді  көтермелеу.  Банк  несиелері  бойынша  негізгі  шектеу  бір  қарыз 
алушыға  берілетін  несие  көлемі  немесе  «он  пайыз  ережесі»,  яғни  бір  адамға 
берілетін  қарыз  көлемі  акционерлік  және  резервтік  капиталдың  сомасының 
10%-нан аспауы керек. өз қызметкерлеріне арналған қарыз көлемі мен мақсаты 
мұқият бақыланады, ал ревизорларға қарыз мүлдем берілмейді. Сонымен қатар 
банк холдингіне кіретін бөлімшелермен компаниялар мен қозғалмайтын мүлікке 
арналған қарыздар (жеке баспанаға арналған қарыз мерзімі мен көлемі) қатаң 
бақыланады.
Ұлыбританияның  қаржы­несиелік  саясаты.  Ағылшын  банктерінің 
өзіндік  ерекшелігі,  өнеркәсіптерді  қысқа  мерзімге  несиелеуге  овердрафт 
несиесін қолдануы болып табылады. Овердрафт клиенттің ағымдағы шотымен 
тығыз  байланысты  және  оның  иегеріне  шоттағы  несиелік  қалдықтан  артық, 
бірақ  белгіленген  шектелім  көлемінде  чек  жазуға  мүмкіндік  береді.  Бұндай 
түрдегі  несие  алуды  аларман  шығындары  өз  шотына  түсетін  кірістен  артық 
болған  жағдайда  қолданады  (мысалы,  өнеркәсіптің  айналымдық  капиталын 
қаржыландыру). Оввердрафт бойынша несиелеудің толық көлемін анықтау үшін 
банк қарыз алушы фирманың болашақ ақша түсімдері, бизнес-жоспар бойынша 
төлемдері  мен  оның  өнімдерінің  таратылуының  жоспарларына  мұқият  талдау 
жасап, аларманға белгілі кезең аралығында овердрафт иегері болуға құқық береді 
немесе банктің салиқалы клиенттеріне тұрақты түрдегі құқық береді.
Ұлыбританиядағы овердрафт мерзімі ондаған айдан бірнеше жылға дейін 
бекітіледі,  бірақ,  ереже  бойынша  жылына  бір  рет  несиелерді  толығымен  өтеу 
қажет.  Овердрафт  бойынша  пайыз  қалдық  қарызға  күн  сайын  жүреді.  Бұндай 
несие  аларман  үшін  ең  арзаны  болып  табылады,  өйткені  аларман  тек  нақты 
пайдаланған сомаға ғана жарна төлейді. қарыздық шот бойынша несие ағылшын 
банктері  пайдаланатын  несиелеудің  дәстүрлі  түрі  болып  табылады.  Оның 
овердрафттан  айырмашылығы  аларманға  арнайы  қарыз  шоты  ашылып,  оның 
дебетіне банк несиесі салынады, ал несие бойынша қаржының пайдаланылуы 
(чек жазу, нақты ақша алу және т.б.) көрінеді.
Ағылшын қарызгерлері баспана сатып алу үшін құрылыс қауымдастықтары 
20-25 жылға беретін қарыздарды пайдаланады. Бұндай ипотекалық қарыздардың 
көлемі  баспана  құнының  100%  қамтуы  немесе  сатып  алушының  қаржы 
мүмкіндіктері  мен  пайыздық  мөлшерлеменің  көлеміне  байланысты  болады. 
Жоғарғы  мөлшерлеме  жағдайында  (мысалы,  в  12%)  қарыз  сомасы  сатып 
алушының  жылдық кірісінен 2,5  есе көп  болуы мүмкін. қарыздың төлемі екі 
әдіспен жүзеге асуы мүмкін:
– дәстүрлі (ай сайынғы төлемдер жасау арқылы);
Д.Б. Алимбекова, Д.А. Қалдияров

139
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 2 (58), 2013
– қарыз сомасын бір рет төлеп, оның пайызын ретімен төлеп отыру.
Францияның  қаржы­несиелік  саясаты.  Францияның  банк  жүйесінің 
негізгі буындары: 1) Франция банкі; 2) депозиттік банктер; 3) инвестициялық 
банктер немесе «іскерлік банктер»; 4) орташа және ұзақ мерзімді несиелер банкі. 
Осылайша,  Францияның  банктік  жүйесі  қысқа  мерзімдік  несие  операциясына 
маманданған коммерциялық депозиттік банктер және эмиссия-құрылтайшылдық 
операциялар  жолымен  өндірісті  қаржыландыратын  инвестициялық  немесе 
іскерлік  банктермен  ерекшеленеді.  Ал  депозиттік  және  іскерлік  банктер 
арасындағы кеңістікті орташа және ұзақ мерзімді несиелер банктері иемденген.
Францияда 25 іскерлік банк жұмыс жасайды. «іскерлік» атауы 1945 жылдың 
2 желтоқсанындағы заңға сәйкес, құрылтайшылық қызмет пен өздері қатысатын 
өнеркәсіптерді  ұзақ  мерзімді  несиелеумен  айналысатын  банктерге  берілген. 
іскерлік  банктер  тобына  негізінен  Франция  «банк  төбелтобын»  құрайтын 
бұрынғы банк үйлері кірді. 
Бұл  жерде  Франция  банктерінің  арнайылығы  сөз  жүзінде  ғана  екендігін 
айта  кеткен  жөн,  өйткені  банктердің  көптараптылығы  жиі  байқалады.  Бір 
жағынан  қарағанда,  іскерлік  банктер  депозиттік  операцияларды  кең  дамытуда 
және  салымдар  тарту  мен  есептік-қарыздық  операциялар  қатынасы  жағынан 
депозиттік банктерге бәсекелестік танытып отыр. Ал екінші жағынан, депозиттік 
банктер де қысқа мерзімді несиелермен шектелмей, өз кезегінде ұзақ мерзімді 
несиелер  жұмысын  жандандырып,  өнеркәсіпті  қаржыландыруға  аяқ  басқан. 
Орташа және ұзақ мерзімді несиелер банктері депозиттік және іскерлік банктері 
арасындағы кеңістікті иемденген. Олардың өзіндік ерекшелігі – олар заң бойынша 
депозиттерді 2 жылдан кем емес уақытқа алуға мүмкіндігі бар және несиелерді 
де 2 жылдан астам уақытқа берулері қажет. Олардың Франция банк жүйесіндегі 
саны мен үлес салмағы шамалы ғана.
Жалпы  алғанда,  француз  банктері  өнеркәсіптерге  төмендегідей  қысқа 
мерзімді (ағымдағы) несиелер береді:
–  кассалық  несиелер  –  банк  алармандарының  қысқа  мерзімді  овердрафт  
(бір  немесе  бірнеше  күн)  немесе  ұзартылған  овердрафт  (бірнеше  аптадан 
бірнеше  айға  дейін)  пен  маусымдық  несие  түріндегі  өтемдік  қажеттілігін 
қанағаттандыруға арналған;
– алармандардың қарыздық міндеткерліктерін қаржыландыруға арналған 
несиелер екі түрде – вексельдер есебі түрі мен мобилизациялық несиелер түрінде 
болады. Банк қарыз алушыға есептік несие желісін ашпас бұрын, ол коммерсант-
тың қаржылық жағдайын Франция банкіндегі түзелмеген төлемгерлердің орта-
лық картотекасы негізінде тексереді. Аталынған мекеме кезінде вексельдердегі 
қолдың  шынайылығын  тексеру  үшін  құрылған  және  базасында  Франция  мен 
Монако нояндығының заңды және жеке тұлғалары – резиденттер мен вексель 
ЭКОНОМИКА И ПРАВО

140
№ 2 (58), 2013   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
эмитенттерінің  құқықтық,  есептік,  қаржылық  мағлұматтары  жиналған.  Банк 
талаптарын  фирма  клиенттеріне  емес,  тек  қарызгер  фирмаға  ғана  қоя  алады 
(қарапайым мәміледе вексель бойынша соңғы иегер де жауапты);
–  тауарларға  берілетін  несие  өнеркәсіптердің  қоймасы  мен  қоғамдық 
қоймаларда тауар қорын жасақтау үшін беріледі. Соңғы жағдайда, тауар иесіне 
берілетін  қоймалық  куәлік  тауардың  қоймаға  алынғаны  туралы  сенімхаттан 
және  банктен  қарыз  алуға  құқық  беретін  есеп  түріндегі  варианттан  тұрады. 
Инвестициялық несиелер (орташа және ұзақ мерзімді) негізінен үш түрде жүзеге 
асырылады:
а) мерзімдік классикалық банк қарыздары. Орташа мерзімді несиелер 2-7 
жыл  арналған  және  банк  өз  бетінше  немесе  арнайы  несие  институттарымен 
бірігіп береді. Несие беру шарттары АқШ және басқа да мемлекеттермен ұқсас, 
яғни  қарызгер  қаржы  жобасына  өз  қаржысын  да  (мәміленің  50-25%  қамтуы 
керек) береді. Банк ұзақ мерзімге де несие беруі мүмкін (20 жылға дейін), бірақ 
олардың үлесі аз және оны тек арнайы мекемелер ғана қолданады;
б)  лизингтік  келісімдер,  негізінен  басқа  мемлекеттердегіден  көп 
айырмашылығы  жоқ,  тек  Францияда  қозғалмайтын  мүлікке  лизинг  жақсы 
дамыған (қызмет орындары, қойма және т.б.);
в) қатысулық несиелер – ұсақ кәсіпке қатысты жеке банк пен мемлекеттік 
мекемелердің  біріккен  несиелері.  Жеке  қарызгерлерге  арналған  несиелер 
Францияда келесі түрде беріледі:
–  кассалық  несиелер  рұқсат  етілген  овердрафт  түрінде,  яғни  бекітілген 
шектеме ауқымында;
– бағалы қағаздарға негізделген несие – бағалы қағаздар кепілге қойылған 
овердрафт түрі;
–  дербес  несие  –  жеке  тұлғаға  3  айдан  3  жыл  мерзімге,  оның  жылдық 
табысының 1/4 бөлігі көлемінде үшінші тараптың кепілдемесі негізінде беріле-
тін жаңартылатын несие. Бұл жерде маңызды рөлді «кіріс ескертпесі» шарты, 
яғни  қарызгер  кірістерінің  банктегі  шотқа  түсуі  алынады,  өйткені  банк  оның 
қаржылық жағдайын бақылауда ұстайды;
– тұтынушылық қарыздар шарттары бойынша дербес несиеге ұқсас, бірақ 
пайыз мөлшерлемесі төмен, тұтынушы несиесі қамтитын тауарларды дүкенде 
сатып алу шоттарын жабуға беріледі;
–  қозғалмайтын  мүлікке  арналған  несиелерді  банк  2  жылдан  15-20  жыл 
мерзімге береді және ол бекітілген және өзгеріп тұратын айлық немесе тоқсандық 
жарналар арқылы өтеледі.
Айта кететін бір жайт, шетелдік банктердегі қаржы-несиелік саясат әртүрлі 
және белгілі бір өзіндік ерекшеліктерге ие. Бұл жағдай қазақстанның нарықтық 
экономикаға өтуі барысындағы өзгерістер мен өз даму жолын таңдау барысында 
Д.Б. Алимбекова, Д.А. Қалдияров

141
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 2 (58), 2013
банк жүйесіне реформа жүргізуіне себеп болды. Әрине, кез келген мемлекеттің 
қаржы-несиелік жүйесі көп жағдайда оның экономикасының түріне байланысты 
болады.  Орталықтанған  экономиканың  қаржы-несиелік  жүйесі  нарықтық 
экономиканың  жүйесіне  ұқсамайды.  Бұны  республиканың  қаржы-несиелік 
жүйесіндегі құрылымдық өзгерістер растайды.
ӘДЕБИЕТТЕР ТіЗіМі
1. қазақстан қоғамы дамуының өзекті мәселелері: мақалалар жинағы / Жауап. ред. 
Б.қ. Сұлтанов. – Алматы: қР Президентінің жанындағы қСЗИ, 2010.
2. Дуламбаева Р.Т. Экономическая политика повышения конкурентоспособности 
Республики  Казахстан  в  условиях  глобализации  /  Р.Т.  Дуламбаева  //  Саясат-Policy.  – 
2012. – № 6-7.
3. Анализ современного состояния экономики и обоснование необходимости ин-
новационного  развития  РК  //  http://www.nauka.kz/about/legislation/kz/zakon3/gl3_3.php. 
– 2013.
4. http://minplan.gov.kz/kz/economy/285/49892
ЭКОНОМИКА И ПРАВО

№ 2 (58), 2013   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
ӘОЖ 811.512.122.
Г.Н. Зайсанбаева, З. Қабынасыр
С. Аманжолов атындағы Шығыс қазақстан мемлекеттік университеті, өскемен қ.
МЕКТЕПКЕ ДЕЙіНГі МЕКЕМЕЛЕРДЕГі ТіЛ ДАМЫТУ САБАқТАРЫНДА 
ҰЛТТЫқ ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ
Мақалада  оқу­тәрбиелеу  үрдісі  кезінде  мектеп  жасына  дейінгі  балалардың 
лексикасының  дамуы  қарастырылады.  Балалардың  шығармашылық,  тапқырлық 
қабілеттерінің дамуы үшін ұлттық ойындарды пайдалану әдісі ұсынылады.
В  статье  рассматривается  проблема  развития  лексики  дошкольников  в 
учебно­воспитательном  процессе.  Предлагаются  методы  использования  элементов 
национальной игры для развития творческих способностей детей. 
Development of children lexical vocab is the main problem of nowadays educational 
system. So that’s why, concentrating on Kazakh national games in education will be helpful to 
improve their endurance, stamina and intellectual skills.
қазіргі  таңда  елімізде  мектепке  дейінгі  білім  беруге  аса  көп  назар 
аударылып отырғаны баршамызға мәлім. Мектепке дейінгі мекемелер санының 
артуы  олардың  сапасына  қойылатын  талаптарды  күшейтіп  отыр.  қазақстан 
Республикасы  Үкіметінің  қаулысы  және  мектепке  дейінгі  ұйымдардың  үлгі 
ережесінде, базистік оқу жоспарларымен бірге бірқатар нормативтік-құқықтық 
құжаттарда  мектепке  дейінгі  жастағы  балалардың  тәрбиесіне,  жан-жақты  ой-
өрісі, дене бітімі, сөйлеу мәдениеті, ана тілінің дамуына жағдай жасау қажеттігі 
атап көрсетілген [1].
Сондықтан да мектепке дейінгі жастағы балалардың танымдық әрекеттері, 
ақыл-ойы,  шығармашылық  қабілеттері  мен  білім  дағдылары,  тіл  байлықтары 
мен  сөздік  қорлары  балабақшадағы  оқу  үрдісінде,  ойын  түріндегі  сабақтарда 
дамиды, қажеттіліктері анықталып, қызығушылықтары артады.

143
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 2 (58), 2013
Балалардың лексикалық қорын дамыту – қазіргі кезде оқу-тәрбие ісіндегі 
басты  мәселе  болып  отырғаны  бәрімізге  белгілі.  Ол  үшін  тәрбиеші  балаларға 
шығармашылықпен тілдік материалдарды дұрыс таңдай біліп және оны тиімді 
әдіспен беру жағын қарастыруы қажет [2].
Лексикалық қорды дамыту теориялық және практикалық мәселелерін атақ-
ты әдіскерлер К.Б. Баркин, Н.И. Соколов, М.А. Рыбникова, Е.И. Тихеева және 
тағы басқа ғалымдар өз зерттеулерінде қарастырған. Тіл дамыту проблемасын 
белгілі психологтер П.П. Блонский, С.А. Рубенштейн, Б.Г. Ананьев, Н.И. Жинкин 
және т.б. ғалымдардың еңбектерінде айтылған.
Ал  қазақ  ғалымдарының  ішінде,  қазақ  тілін  оқыту  әдістерін  зерттеуде 
қ. Жұбанов, Г. Бегалиев, С. Жиенбаев, Ш. Сарыбаев, И. Ұйықбаев тіл дамыту, 
сауат ашу кезіндегі тіл дамыту жұмысының әдістерін арнайы зерттеу объектілері 
ретінде таңдамаса да, өз еңбектерінде бұл мәселеге тоқталып өткен [3].
Мектепке дейінгі жастағы балалардың тіл дамыту мәселелері М. Жұбанова, 
С. Рахметова, қ. Бозжанова, Б. Баймұратова, Р. Әміров, Г. Уәйісова және т.б. да 
ғылыми-әдістемелік еңбектерде арнайы зерттелінеді.
А. Байтұрсынұлы сөйлеу туралы: «Тіл – адамның адамдық белгісінің қоры, 
жұмсайтын қаруының бірі», – деп көрсеткен [4]. Сондықтан лексикалық қорды 
дамыту  балалардың  сөздік  қорын  байланыстыра  білуге,  сөздердің  мағынасын 
түсініп,  сол  сөздерді  дәл  қолдана  білуге,  өз  ойларын,  пікірлерін  екінші  бір 
адамға жеке сөйлемдер арқылы, логикалық композициялық тұтастығын сақтай 
отырып, жүйелі түрде әңгімелеу арқылы ауызша, жазбаша дұрыс білдіру болып 
табылады.
Зерттеуші  С.  Тұрмаханованың  айтуынша,  тіл  –  материалдық  бірліктер 
жүйесі [5]. Ол адамдардың өзара қарым-қатынасы үшін қызмет етеді. Ал сөйлеу 
– тіл бірліктерінің тізбегі болып, тіл заңдылығына сәйкес, тілдік материалдар 
арқылы ойдың, сезім мен тілектің, көңіл күйдің нақты мазмұнына орай көрініс 
беретін қатысым әрекеті. Демек, сөйлеу өзінің табиғатында тілдік жүйеге, оның 
бірліктері мен заңдылықтарына тәуелді. Олай болса, тіл дамыту деген ұғымның 
өзі ана тілінің сөздік қорымен бірге тілдің нормалары мен лексикалық жүйесін 
игерумен байланысты. 
Балалардың лексикалық қорын дамыту – қазіргі кезде оқу-тәрбие ісіндегі 
басты мәселе болып отырғаны бәрімізге белгілі [6]. Ол үшін тәрбиеші балаларға 
шығармашылықпен тілдік материалдарды дұрыс таңдай біліп және оны тиімді 
әдіспен беру жағын қарастыруы қажет.
Лексикалық қорды дамыту – баланың ойлау және сөйлеу қабілетін жетіл-
діру, айналадан алған әсерлерін қабылдау, отбасы жайында түсініктерін терең-
дету, ойын мен ойыншықтары, тыңдаған ертегілері, әңгімелері жайында баяндап 
бере білу қорларын қалыптастыру.
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

144
№ 2 (58), 2013   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
Балалардың лексикалық қорын дамыту жұмысы айналадағы дүние, табиғат, 
қоғамдық  өмір  құбылыстары  жөніндегі  білімдерін  нақтылап  және  кеңейту 
негізінде жүзеге асады.
Лексикалық қорын дамыту жұмыстарының мақсаты негізінен төмендегідей 
болады: 
балалардың байқағыштық, ойлау қабілеттері мен тілін, дүниетанымын 
– 
дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап жинақтап, жалпылап, нақтылап салыстыру 
негізінде балаларды өз бетімен қорытынды шығара білуге үйрету;
баланың  бойына  қазақ  тілінің  нормасына  сай  өз  сезімін,  ойын  дұрыс 
– 
айтуды қалыптастыру;
баланы  ана  тілін  сүюге,  оның  қорын  байланыстырып  қолдана  білуге, 
– 
оны сезіп, құрметтей білуге баулу;
қазақ  тіл  ғылымының  таңбасы  негізінде  балалардың  ауызша  және 
– 
жазбаша  тіл  дамытуға
 
септігі  тиетін  жұмыстардың  оңай  да  тиімді  түрлерін 
іріктеп алып, ұсыну [7].
Мектепке  дейінгі  жастағы  балалардың  сөйлеуін  зерттеген  психолог 
ғалымдардың  пікірінше,  олардың  орта  есеппен  сөздік  қорлары  төмендегідей 
болады (1-сурет).
2 жастағы балалардың сөздік қорлары – 500 сөз;
3 жастағы балалардың сөздік қорлары шамамен – 1200 сөз;
4 жастағы балалардың сөздік қорлары шамамен – 1200 сөз;
5-6 жастағы балалардың сөздік қорлары – 2500-3500 сөз.
1-сурет – Балабақша балаларының орта есеппен алғандағы сөздік қорлары
Бала тілін дамытатын – өзінің қоршаған ортасы. Атап айтсақ, айналасын-
дағы түрлі оқиғалар, отбасы, оқыған кітабы, көрген спектакльдері мен кинолары 
баланың ойлау әрекетін дамытады және қорытынды жасай білуге бейімдейді. Ой 
дамыту тіл дамытумен ұштасады.
ғалымдардың пікіріне сүйенсек, мектепке дейінгі мекеме бағдарламасында 
балалардың  жас  ерекшелігіне  байланысты  шығармашылық  тапсырмалар, 
жаттығу жұмыстары берілуі тиіс делінеді. Сол сияқты тіл дамыту жұмыстары 
Г.Н. Зайсанбаева, З. Қабынасыр

145
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 2 (58), 2013
мәтіндерді  оқу,  оны  мазмұндап  айту,  сұрақтарға  жауап  беру  және  шығарма, 
мазмұндама жаздыру арқылы жүзеге асырылады [8].
Баланың  лексикалық  қорын  дамытып,  қалыптастыруда  халқымыздың 
шығармашылығының  тигізер  ықпалы  да  көп.  Халқымыздың  ертегі,  аңыз-
әңгімелері,  мақал-мәтелдері,  жұмбақ,  жаңылтпаштары  ойнақы,  жеңіл  тілмен 
беріледі.  Тіл  дамыту  сабақтарында  өтілетін  тақырыпқа  орай  халықтық 
шығармалардағы (жұмбақ, өтірік өлең, аңыз-әңгімелер) сөз өрнектері шәкірттер 
түсінігіне  лайықты,  тілге  орамды,  жаттауға  жеңіл  болып  келеді.  Халықтық 
шығармалардың  сан  алуан  түрлерін  мектепке  дейінгі  жастағы  балаларға  жас 
ерекшеліктеріне сай етіп пайдалану, мән-мағынасын түсіндіріп жатқа айтқызу 
баланың тіл әлеміне деген қызығушылығын арттырады.
Сондықтан балаларға мектепке дейінгі жастан бастап халқымыздың ауыз 
әдебиетіндегі қызықты сюжетке  құрылған  ертегілерді, аңыздарды  оқып  беріп, 
өздеріне мазмұнын айтқызса, ойлары да, тілдері де дамиды. 
Сөздік қорды дамытуда қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада қолдану 
тиімді.
Ойын – баланың білім-білік дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы. 
қазақ  халқының  жылдар  бойы  атадан  балаға  жалғасып,  қалыптасқан  ұлттық 
дәстүрі,  әдет-ғұрпы,  тәрбие  мектебі  бар.  Баршамызға  белгілі,  ойын  арқылы 
баланың дене құрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың 
бойында  ойлау,  тапқырлық,  ұйымдастырушылық,  шыдамдылық,  белсенділік 
қасиеттері  қалыптасады.  Ойын  дегеніміз  –  жаттығу,  ол  арқылы  бала  өмірге 
әзірленеді.
Ұлы  педагог  В.И.  Сухомлинский:  «Ойынсыз,  музыкасыз,  ертегісіз, 
творчествосыз,  фантазиясыз  толық  мәніндегі  ақыл-ой  тәрбиесі  болмайды», 
–  дейді  [9].  Демек,  шәкірттің  ақыл-ойы,  парасаты  ұлттық  салт-сананы  сіңіру 
арқылы байи түседі. Ойын үстіне баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және 
қызығуы анық байқалады. 
Ойын  мазмұны  мен  түріне  қарай:  мазмұнды-бейнелі,  қимыл-қозғалыс, 
дидактикалық,  құрылыс,  кейіптендіру  ойындары  болып  бөлінеді.  Мазмұнды-
бейнелі  ойында  балалар  ойын  мазмұнын  түсінікті  етіп  жеткізуге  тырысады, 
оған  қажетті  құрал-жабдықтарды  табуға  талпынады,  оларды  дайындау  үшін 
еңбектенеді,  ал  еңбек  ұжымдық  іс-әрекетке  біріктіреді  және  шығармашылық 
іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың 
бойында  адамгершілік  сапаларды  қалыптастырады.  Бала  алған  рөлдеріне  сай 
кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, 
көркемдік  сабақтардан  (ән-саз,  бейнелеу  өнері  сабақтары)  алған  білімдерін 
пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу 
өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған зат-
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

146
№ 2 (58), 2013   
 
 
                                   Региональный вестник Востока
тарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекше-
лігі  –  оны  балалардың  өздері  жасауында,  ал  ойын  қызметі  айқын  өнерпаздық 
және  шығармашылық  сипатта  болады.  Бұл  ойындар  қысқа  да,  ұзақ  та  болуы 
мүмкін. 
Баланың  өмірге  қадам  басардағы  алғашқы  қимыл-әрекеті  –  ойын, 
сондықтан да оның мәні ерекше. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтер 
мен  педагогтер  ғана  емес,  философтар,  тарихшылар,  этнографтар  және  өнер 
қайраткерлері мен бала тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды. Көптеген 
балалар  жазушылары  бала  ойынының  психологиялық  мәнін  және  ойынға  тән 
ерекшеліктерді көркем бейнелер арқылы суреттегені де мәлім.
Ұлттық  мұраның  бай  қазынасының  бірі  –  халықтың  ұлттық  ойындары 
көп салалы, көп қырлы құбылыс, ол тек ойындық сала емес, мәні жағынан да 
балабақша  тәрбиеленушілерінің  рухани  өресі  кең  өсіп-жетілуіне,  эстетикалық 
мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелейтін негізгі құралдардың бірі.
Фольклортанушы ғалым Ә. Диваев «қазақ балаларының ойындары» деген 
еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі: «...өмірге келгеннен бастап 
жеті жасқа дейінгі бала, жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар, он бес пен 
жиырма  жас  аралығындағы  жастар...».  Осының  негізінде  қазақтың  ұлттық 
ойындарын үш топқа бөліп қарастырып, бірінші топқа сол жастағыларға лайық-
ты: «Cанамақ, Тәй-тәй, Айгөлек, Соқыртеке, қуырмаш, Алақан соқпақ, Ақсерек-
Көксерек»  т.б.  ойындарын,  ал  одан  кейінгі  топқа:  «Тақия  тастамақ,  Тартыс, 
Сиқырлы қоржын, Тәйге, Көкпар, Асық, Ханталапай, Теңге алу, қыз қуу, Орамал 
тастамақ,  Ақсүйек,  Күрес»  т.б.  ойындарын  жатқызуға  болады  [10].  Мұндай 
ойындар баланы тез ойлауға, тапқырлыққа баулып, жаңа тақырыптарды жылдам 
меңгеруге  ықпал  етеді,  сөз  тіркесіне,  ұйқастыруға  дағдыландырады.  Ұлттық 
ойындар – ата-бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні байланыстыратын 
баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, сондықтан оны күнделікті оқу-тәрбие 
үрдісінде пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор 
екендігі сөзсіз. 
Халық  арасында  «Денсаулық  –  зор  байлық»  деп  тегін  айтылмаған  [11]. 
Бұл арқылы халық даналығы тіршіліктің негізгі көзі осы денсаулық екенін тағы 
ескертеді. Адамның денсаулығы жас кезінен бастап қалыптасуы керек. Демек, 
кезінде ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру – жас организм-
нің дұрыс та сергек өсуінің көзі. Онымен бірге бүлдіршіндер ойын ойнаған кезде 
көпшіл,  Отанның  болашақ  азаматы  болуға,  халқына  адал  қызмет  етуге  бағыт 
алады. 
қазақ халқының сонау көне заманнан бергі негізгі кәсібі мал шаруашылығы 
болғандықтан,  мал  өсіру,  мал  басын  көбейтуі  –  өндіріс  процесінің  негізгі 
мақсаты, сондықтан да «халықтың бар байлығы малда болды». қазақ халқының 
Г.Н. Зайсанбаева, З. Қабынасыр

147
Шығыстың аймақтық хабаршысы   
 
 
                                       № 2 (58), 2013

жүктеу/скачать 8,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: