-  воранежка  -   Solanum  nigrum

коздырғыш.  М едицинада  тыныштандырғыш  ретінде  колданылады.  Сонымен 
катар,  катты  ауруларда,  окка атылғанда, кұлап мертіккенде пайдаланылады.
Темекі  -   табак  -   Nicotina. 
Оңтустік  Америкада.  австралияда  жабайы 
өседі  .
Сабынкөктер тұкымдасы -  Scrophulariaceae
Сабынкөктер тұкымдасының  350  туысы, 
4500  -   5000  түрі  белгілі.  БҚО- 
д а  15  туысы,  66  түрі  кездеседі.  Көпжылдык,  біржылдык  бұталар,  ағаштектес 
түрлері 
сирек  кездеседі.  Зигоморфты  гүлді  түрлері 
басым. 
Толыктай 
актиноморфты 
гүлді 
түрлері 
болмайды. 
Гүлі 
5 
бөлікті. 
Тостаган 
жапыракшалары 
-  5,  күлтежапыракшалары  -   5,  аталығы 
-5,  ал  кейбір 
түрлерінің тостаған  жапыракшалары  мен  күлтежапыракшалары  -  4.  аталығы  - 
4 
немесе 
2 
(бөденешөп 
немесе 
вероника). 
Аналығы 
-  
1, 
2 
жемісжапыракшасынан  тұрады.  Түйіні  жоғары  орналаскан.  Жемісі  корапша. 
жидек  жеміс  түрі  сирек  кездеседі.  Жапырактары  жай,  жапырак  серіктері 
болмайды,  кезектесіп  жэне  карама-карсы  орналасады.  Гүлшоғыры  масак  жэне 
шашақгүл  тәрізді  (гүлдері  ұсақ).  Пайдалы  өсімдік  түрлері  аз  (оймакгүл  жэне 
андыздың  емдік  касиеті  бар,  есінекгүл  жэне  бөденешөп  сэндік  максатта 
өсірілетін  өсімдіктер).
Аюкұлақ  -   Verbascum. 
200-ге  тарта  түрі  бар.  Екіжылдык  өсімдік. 
Гүлдері  актиноморфты,  5  бөлікті.  Таулы  аудандарда  аюкұлак  андыз  таралған. 
Ал бізде шығыс андызы  жэне  күлгін-көк андыз кездеседі.
Оймақгүл  -  Digitalis. 
Күлтесі  косерінді,  бірак  айкын  емес,  төрт  күлте 
жапырақшасынан  түрады.  Аталығы  -   4.  Ж ерорта  теңізінде,  Батыс  Еуропада 
таралган. Ал  бізде жүрек ауруларына карсы  емдік өсімдік ретінде өсіріледі.
Сиякөк 
-  
льнянка  -  Linaria. 
Біржылдык  өсімдік.  Гүлдері 
косерінді. 
зигоморфты.  Екі  күлтежапыракшасы  -   жоғарғы  ерін,  үш  күлтежапыракшасы  -  
төменгі  ерінді түзеді. Аталығы -  4. Арамшөп.
Бөденешөп  -   вероника  -  Veronica. 
Біржылдык.  екіжылдык  өсімдіктер. 
250  түрі  белгілі.  Ж аңа  Зеландияда  жэне  Австралияда  ағаш  формалары 
кездеседі.  Тостаған  жапыракшалары  жэне  күлтежапыракшалары  төртеуден,  ал 
тозанкабы  -   2.  Сәндік 
максатта  өсіріледі.  Бізде  көктемгі  бөденешөп. 
ұзынжапыракты  бөденешөп  кездеседі. 
ҚР  Қызыл  кітабына  бор  сиякөгі 
енгізілген.  Батыс  Қазакстан  облысының  сирек  кездесетін  түрлері  катарына: 
шоқтанған  кандыгүл,  аюкүлак  енген.  Солтүстік  Каспийде  сирек  кездесетін 
түрлері:  Veronica  teucrium ,  V erbascum  thapsus,  Ped3culsris  interrupta.  Linaria 
cretacea.
Ерінгүлділер түкымдасы -  Labiatae
Ерінгүлділер  тұкымдасының  5500  түрі, 270  туысы  белгілі.  БҚО-да  70  т ү р і. 
26 туысы  кездеседі. 
Ерінгүлділер 
түтікшегүлділердін 
ішіндегі 
жогары 
деңгейде  маманданған  түкымдас  болып  табылады. Ерінгүлділер түкымдасының 
сыртқы  белгілеріндегі  ерекшеліктер:  сабағы  төрткырлы,  жапырактары  карама- 
карсы  орналаскан.  Күлтесі  косерінді, топтасып  орналаскан.
71

Гүлдері  косерінді, жоғарғы  ерін  екі  күлте  жапыракшадан, төменгі ерін -  уш 
күлте  жапыракшадан  ту рады.  Тозаңкаптары  -  4  (сәлбенде  тек  екеу).  Түйіні 
жоғары  орналаскан,  жемісі  төртбөлікті  жаңғак.  Күлтежапыракшалары  4-5, 
түтікше тэрізді немесе  косерінді.
Ерінгүлділер  кұрамында  эфир  майларынын  (алкалоидтар  көп  болмайды) 
болуы  тукымдаска  тэн  белгі  болып  табылады.  Ерінгулділер  арасында  көптеген 
бағалы  эфир  майын  беретін  өсімдіктер  бар  (розмарин,  иісті  шатыраш  немесе 
сәлбен, лаванда, жалбыз,  мұның бэрі  колдан өсіріледі).
Жалбыз 
-  Mentha.  Бірнеше  түрі  бар.  Дала  зонасында таралған.  Хош  иісті 
өсімдік.  медицинада  катты  ауруды  басуда  (жалбыз  тамш ылары)  қолданылады. 
Ментолды  жалбыз  майынан  алады.  Валидолдың  кұрамына  д а  жалбыз  майы 
кіреді.  П арфюмерияда кең қолданысқа ие (тіс  сы кпасы, ұнтак).
Сасыкшөп  -  Leonurus. 
Көпжылдык  шөптесін  өсімдік.  БҚО-да 
сирек 
кездеседі. Ж үрек ауруларына карсы  колданады.
Жебіршөп  (киікоты)  -  Thymus. 
Көпжылдық  шөптесін  өсімдік.  Аласа 
бойлы,  гүлдері  көк  түсті.  Қайнатылған  тұнбасы на  кішкентай  балаларды 
жуындырады.
Сәлбен 
-   шалфей  -  Salvia.  Көпжылдык  шөптесін  өсімдік.  Гүлдері  күлгін- 
көк  түсті.  Д ала  зонасында  таралған.  Емдік  касиеті  бар,  ауыз  куысын  шаюда 
колданылады.
Т үй н екті 
қозықұлақ 
-  зопник  клубненосный  -   Phlomis  pungens.  Батыс 
Қазакстан  облысында  сирек  кездесетін  түрлері  катарына  мыналар  кіреді: 
эф иопа  сэлбені,  губерлин  жебірш өбі,  хносс  иістішөбі,  дэрідік  жаужапырак. 
Солтүстік  Каспейде  сирек  кездесетін  түрлері:  Salvia  aetihiopis,  Lagochilus 
acutilobus, Thymus guberlinensis.
Астеридтер катары - Asterales
Астеридтердің  ерекшелігі  -  себетгүлдердің  пайда  болуы:  түтіктэрізді, 
тілш е  тәрізді,  жалғантілшесі,  воронка  тәрізді  гүлділер.  Қосжарнақтылар 
класының  ішінде  жоғарғы  деңгейде  жетілген  өсімдіктердің  бірі.  А стеридтерге 
13  түқымдас,  1400 туыс,  30 000  түрі  жатады.  Себет  гүлшоғыры  сырт  карағанда 
гүлге  үксас.  Гүлдері  актиноморфты,  алуантүрлі.  Ж апырактары  кезектесіп 
орналасады.  Қосжынысты, даражынысты  өсімдік.  Ж емісі -  тұкымша.
Күрделігүлділер (астралар)  гүкымдасы -  Asteraceae
Күрделігү'лділер  гүлінің 
ерекшелігі,  бір  ғана  гүл  болып  көрінгенімен 
оның өзі бірнеш е гүлдерден тұрады.
Бұл  ірі  тұкымдас,  24000  турі,  1200  туысы  бар  (косжарнақтылардын 
ішіндегі  ен  үлкен  тұкымдас)  БҚО-да 62  туысы,  220 түрі  кездеседі.  Көпжылдык, 
екіж ылдык ж әне  біржылдык  шөптесін  есімдіктер.  Тропиктерде  сирек  бұталар 
мен  кішкентай  ағаштар  кездеседі.  Жер  шарының  барлы к  бөлігіне  таралған. 
Қазіргі  уақытта  прогрессивті  дамып,  күрделену  процесіндегі  ж ас  түкымдас. 
Қазба  калдықтары  үш тік  кезеңнен  табылған.  Бұл  -   ең  жоғары  деңгейде
72

маманданған 
косжарнақтылар  түкымдасы 
жэне  Жер 
ш арындагы 
гулді 
өсімдіктер. 
Арнайы 
мамандануын 
гүлінің 
ерекше 
кұрылымынан. 
тозандануынан,  тұкымынын  таралуынан  көруге  болады.  Гүлдері  үсак.  себет 
гүлшоғырына  жинактағтған,  шокпарбас  гүлшоғыры  (лакса  немесе  мордовник) 
сирек  кездеседі.  Бүл  гүлшоғырлар  типі  бунакденелілер  көзіне  тез  шалынады. 
Себет гүлшоғырының  негізінде. біркабатты немесе  көпкабатты  каптама болады. 
Қаптама жапыракш алардың түсі  жасыл  немесе  боялған  (цмин  немесе  салаубас), 
кабыршакты  немеса  кедір-бұдырлы  болып  келеді  (аныктауда  ескерілетін 
маңызды  белгілер).  Қаптама  тостаған  жапыракшаның  рөлін  атқаратын  сиякты. 
Э р  гүл  5  бөлікті,  5  тісшеден  немесе  түкті  мамық  -   паппустан  түрады.  Оның 
рөлі  гүлдің  ішкі  белігін  коргау  емес,  жемісін  (тұқымын) тарату.  Күлтесі  бірігіп 
өскен  5  жапыракшадан  тұрады.  актиноморфты  немесе  зигоморфты.  Тозанкабы
-   5,  тозаңтүтіктері  бірігіп  өсіп  кеткен,  түйіні  әркашан  төмен  орналасады. 
Ж емесі  -   тұкымша.  Ж апырактары  жай,  тұтас  немесе  бөлшекті,  немесе 
тілімделген,  кезектесіп  жэне  карама-карсы  (сирек  кездеседі)  орналасады.  Гүл 
кұрылымының  түрлері:  Күлтенің  пішініне  сәйкес  гүлдердің  түрлері:  түтікше 
гүл,  воронка  тэрізді  гүл,тілше  гүл,  жалған  тілше  гүл.  Түтікше  гүлдер  пішіні 
ж әне  көлемі  эртүрлі  5  күлтежапыракшаның  бірігіп  түтікке  айналуынан  пайда 
болады.  Олар  актиноморфты,  косжынысты.  Мысалы.  күнбағыс,  түймедак. 
жусан  (гүлшоғыры  себет).  Воронка  тәрізді  гүлдер  пішіні  жэне  көлемі  бірдей 
емес.  5  күлтежапыракшаның бірігіп  воронкаға  айналуынан  пайда  болады.  Олар 
зигоморфты,  жыныссыз,  бунакденелілерді  еліктіріп  көбею  процесіне  ыкпал 
жасайды  (мысалы.  гүлкекіре  немесе  василек).  Тілше  гүлдер  бір  жазыктыкка 
бағытталып  орналаскан  5  күлтежапыракшаның  бірігіп  тілше  түзіп,  5  тісшемен 
аяқталуынан  пайда  болады. 
Зигоморфты,  косжынысты  (мысалы,  бакбак, 
калуен,  шашыраткы).  Жалған  тілш е  гүлдер  3  күлтежапыракша  бірігіп  тілшеге 
айналып,  3  тісшемен  аякталуынан  пайда  болады,  калган  екі  күлтежапыракша 
редукцияға ұш ыраған,  жойылған.  Олар  себеттің  жиегінде  орналасады  (мысалы. 
күнбағыстын  ортасында  тутікше  гүлдер,  ал  жиегінде  жалған  тілше  гүлдер 
орналаскан.  Олар  бунакденелілерді  еліктіру  аркылы  көбею  процесіне  ыкпал 
жасайды  (мысалы, түймедак, кестежусан,  невеник).
Күрделігулділер  күрамында  сүтті  шырын  латекс  болады,  одан  каучук 
алады  (көк  сағыз,  тау  сағыз,  ерсагыз  немеса  сағызшөп).  Бұл  түкымдаска  тэн 
негізгі  белгілердің  бірі.  Сонымен  катар  күрделігүлділерден  алкалоидтар  жэне 
эфир майларын алады.
Күрделігүлділер  екі  тұкымдас  тармагына 
бөлінеді:  Түтікшегүлдер  -  
Tubiflorae, Тілшегүлдер -  Liguliflorae.
Түтікшегұлдер түкымдас тармагы - Tubiflorae
Түтікшегүлдер  себет  гүлшогырының  барлык  гүлдері  түтікше  немесе 
түтікш е-воронка  тэрізді,  кейде  себет  жиегінде  жалған  тілш е  гүлдер  болады. 
Өкілі:  Күнбагыс  -   Helianthus  бұл  біржылдык  биік  өсімдік  (биіктігі  2-3  м). 
жапырақтары  ірі,  себеттері  үлкен  (60  см-ге дейін).  Отаны -   Солтүстік  Америка. 
Еуропаға  1559  жылы  келді.  XVII  ғасырдын  аяғында  жабайы  өсетін  өсімдік
73

ретінде  Ресейге  әкелінген.  1830  жылы  шаруа  Д .М .Бокарев  алғаш  рет  күнбағыс 
майын  сығып  алған.  Өкілі:  Топинамбур  -   Ж ералмұрт  ~  Helianthus  tuberosus 
көпжылдык 
өсімдік, 
күнбағыска  ұқсас. 
Ж ерасты 
түйнектерін 
тамакка 
пайдаланады.
Жусан  -  Artemisia.  Ірі  туыс,  400  түрі  бар.  Көпж ылды к  шөптесін  өсімдік, 
шағын  бүта түрінде де өседі.  Негізінен  мал  азығы жэне  емдік  өсімдікке жатады. 
Эфир -   майлы  түрлері  де  көп.  Қ азакстанда  81  турі  кездеседі.  Батыс  Қазақстан 
облысында  жусаннын  32  түрі  тіркелген.  А к жусан,  кара жусан  (гүлдері  ұсак) -  
тұзды,  сазды  топыракта  өседі.  Ландш афтты  өсімдік  (күм  жусаны,  ащы  жусан, 
сарылжын  жусан,  дермене  жусан).  Кесте  жусан,  жартылай  бүта.  дала  жэне 
жартылай  шөлейітті  зоналарда  таралған.  М едицинада  кеңінен  колданылатын 
түрлер:  түймедак,  биік  андыз,  мыңжапырақ.  Бізде  кездесетін  түрлер:  көк 
козыошаган,  сары  гүлкекіре,  котырот  тәрізді  гүлкекіре,  егістік  сарықалуені, 
зиягүл,  түйетікен,  мыңжапырак,  өгейш өп,  итош аған,  дәстүргүл,  аккекіре, 
георгина,  андыз. БҚО-да реликт Соран  жусан -  А.  Заізоіоісіезкездеседі.
Тілшегүлдер түкымдас тармагы -  Liguliflorae
Бақбақ  -  Taraxacum. 
Бірнеше 
түрі 
бар. 
Көпжылдык,  жертаған 
жапырақты  өсімдік.  Гүлшогыры  -   себет,  гүлдері  тілшегүл.  Тукымы  айдар 
аркылы  таралады.  Емдік  касиеті  бар  өсімдік.  Көксагыз  Тянь-Ш ань  тауында 
жабайы  түрлері  кездеседі.  Таусагыз  Орталык  А зияда  Қаратау  тауында  жабайы 
түрлері  кездеседі.  Ш ашыраткы -   Cichorium ,  Ц икорий  -  көпжылдык өсімдіктер. 
Кегілдір  түсті  нэзік  себет  гүлш оғыры на  жиналған  тілш е  гүлдерден  түрады. 
Арамшөп. 
Ш ашыраткының  тамыры 
бөлшектеп,  уатып 
кофеге  қосады. 
Арамшөптерден:  Д ала  калуені.  Көпжылдык  тамырсабакты  өсімдік.  Нағыз 
арамшеп.  Тек  кана  тілшегүлдерден  тұрады.  Сонымен  катар  койжелкек,  татар 
ассүттігені  т.б.  түрлер  де  белгілі.  ҚР  Қызыл  кітабына:  Талиее  қозыошаганы, 
Корнух  -   Троцкий  өгізкөзі.  Батыс  Қазақстан  облысының  сирек  тіркелген 
түрлері:  кырғыз  кекіребасы, сораңтэрізді  жусан, биік  андыз, өгейшөп.
Солтүстік  Каспий  маңында  сирек  кездесетін  түрлер:  Cousinia  astracanica, 
Echinops  meyeri,  Galatela  divaricata,  Tanacetum   kitarianum ,  Anthem is  trotzkiana, 
Astem isia salsoloides, Tussilago  farfara.
Шамшаттар катары - Fagales
Ш амшаттардын  арғы  тегі  магнолидтердан  ш ыккын.  Гүлді  өсімдіктердің 
ішіндегі  ең  көнесі.  Түрлерінің  барлығы  дерлік  агашты 
өсімдіктер,  гүлдері 
желмен  тозанданады.
Кайыңдар түкымдасы -   Betulaceae
Бұл тұкымдастын -  70 түрі  б е л гіл і,, ТМ Д  елдерінде - 20, Қазақстанда  - 20, 
ал  БҚО -да  -   2  түрі  кездеседі.  Қысқа  қарай  жапырақтары  түсіп  отыратын  бір 
үйлі өсімдік.
74

Қайын  туысы  -   Betula 
Қазакстанда  15  түрі  тіркелген.  БҚО-да  өте  сирек 
кездесетін  кайын  түрлері  :  котыр  кайың  (В.  verrucosa),  үлпек  кайын  (В. 
pubescens).  БҚО-да  Қарағаш,  Қаратал,  Сегізсай,  Амангелді  сиякты  ылғалды 
ойпаң аймактарда кездеседі.  Қайыңдар  БҚО-ның  Ж асыл  кітабына енгізілген.
Кәдімгі орман жангақ -  Corylus 
бұталар, 20 түрі  белгілі.  ТМД  елдерінде -
7,  Қазакстанда жэне БҚО -да  1  түрі  кездеседі.  Орман  зоналарында өседі.  Биіктігі 
20-25  м.  БҚО-да  тек  Ж айык  өзенінің  ортанғы  ағысы-  Қызыл  мектепте  өседі. 
Ж апырактары  жай  кезектесіп  орналаскан.  Жемісі  жаңғак.  Қазакстаннын  Қызыл 
кітабына енгізілген өсімдік.
Қанды  ағаш  туысы  - Alnus 
Бүкіл  жер  бетінді 40 түрі, ТМ Д елдерінде -   13 
түрі,  Қазакстанда -   1  түрі  ,  БҚО-да  1  түрі  кездеседі.  Ағаштар, биіктігі  25-35  м. 
Қанды 
ағаштың  жас 
бұталары  тегіс, 
кілегейлі. 
коныр, 
кызыл 
түсті. 
Даражынысты.  Гүлшоғыры  сырға  тэрізді.  Түкымдары  бүршіктерде  дамиды. 
Көктемде  гулдейді.  Қанды  ағаш  сирек  кездесетін  ағаштың  түрі  болғандыктан 
Қазакстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Шамшаттар тукымдасы -   Fagaceae
Ш амшаттар  тұкымдасының  25  туысы.  500-550  түрі  белгілі.  Қоныржай. 
субтропикалық, тропикалық  аймактарда  кенінен  тараган.  Мэңгі  жасыл  өсімдік. 
Ж апырактары  түсіп  отыратын  ағаштар,  бүталар.  Жапырактары  кезектесіп 
орналаскан,  бөбешік  жапырактары  ерте  түсіп  калады.  Гүлдері  үсак.  дара 
жынысты,  6  тостағаншадан  тұрады.  Гүл  шоғыры  сырға  тэрізді.  Аталығы  6  -12  . 
Анемофилді  өсімдіктер.  Жемісі -  жаңғак.
Емен  туысы  -   Quercus 
дүние  жүзі  бойынш а  45  түрі  белгілі,  ТМД 
елдерінде 2 0 т ү р і,  Қазакстанда  1  ғана түрі  белгілі.  Биіктігі  30-40  м.500  -600  жыл 
өмір  суреді.  БҚО-да Ж айык өзенінің  жайылым  ормандарында,  Бөрлі  ауданында 
жалпак  жапыракты  кэдімгі  (Q  robur)  емен  кездеседі.  Қазакстанның  кызыл 
кітабына енгізілген.
Талдар түкымдасы - Salixaceae
Бүталар.  ағаштар.  Солтүстік  аймактарда  төселіп  өсетін  аласа  формалары 
бар.  Талдар  түкымдасынын  3  туысы,  400  түрі  белгілі.  ТМД  елдерінде  200  түрі 
кездеседі.  Гүлдері  дара  жынысты,  екі  үйлі.  Гүл  серігі  дамымайды.  2 - 3  
аталығы,  аналығы  бір түйнекте дамиды. Ж емісі -  корапша.
Терек туысы -   Populus 
110  түрі  белгілі,  ТМ Д  елдерінде  50,  Қазакстанда- 
13  ,  БҚО -да  4  түрі  кездеседі.  Даражынысты,  цилиндр  пішінді  сырғалар  түзеді. 
Ж елмен  тозаңданады.  Теректер  150  жыл  өседі.  БҚО-да  теректер  жайылым 
ормандар  түзеді.  Бұл  туы ска  көктерек  жатады.  БҚО—да  олар  терең  сайларда 
өседі.
Тал  туысы 
-  
Salix 
350  түрдей  белгілі,  ТМ Д  елдерінде-  150  ,  Казакстанда- 
46 т ү р і, БҚО -да 8 түрі  өседі.  Бір  аталык гүлден  бірнеше аталык дамиды.  Талдар 
жапырақтарын жаймас  бүрын  гүлдейді. Ж әндіктер мен  желмен  тозанданады.
75

Бакылау сүрактары:
1.  Алабұталар  жэне  калампырлар 
тукымдастарынын  морфологиялык 
ерекшелігі, тіршілік формалары,  негізгі  өкілдері,  таралуы, манызы.
2.  Қүлкайырлар 
мен 
стеркулиялар 
тұкымдастарының 
ерекшелігі, 
экологиясы, маңызы.
3.  Аскабактар  мен  шаршыгұлділер  тукымдастарының  морфологиясы, 
тіршілік  формалары,  негізгі  өкілдері,  таралуы,  табиғаттағы  жэне  адам 
өміріндегі маңызы.
4.  А лкалылардык 
кұрылыс 
ерекшелігі, 
негізгі 
өкілдері, 
таралуы, 
табиғаттағы жэне халы к шаруашылығындағы  маңызы.
5.  Сабынкөктер  мен 
ерінгүлділерге  тэн  белгілер,  олардың  практикалык 
маңызы.
6.  Күрделігулділердің  жалпы  сипаттамасы.  Гулдерінің  курылысы,  турлері 
және  олардың биологиялык манызы.
7.  Курделігүлділердін 
тіршілік  формалары,  негізгі  өкілдері,  таралуы, 
халык ш аруашылығында маңызды  тұрлері.
8.  Қайыңцар,  ш амшаттар  жэне  талдар  тұкымдастарының  морфологиясы, 
тіршілік формалары,  негізгі өкілдері, таралуы, маңызы.
9.  Ж оғарыда  көрсетілген  тұкымдастардың  БҚ О -да  сирек  кездесетін  жэне 
ҚР  Қызыл кітабына енген түрлері.
10.  Бұл тұкымдастардың эволюциясындагы  ерекшкліктер.
ДАРА ЖАРНАҚТЫЛАР  КЛАСЫ - MONOCOTYLEDONEAE
Дара жарнактылардың  122  тұқымдасы,  3100 туысы,  63000 түрі  белгілі.  Ж ер 
бетінің  барлык  кұрлыктарында  кең  таралған.  Негізгі  тіршілік  формалары 
шөптесін  өсімдіктер.  Ж апырақтары  жай  кезектесіп 
ж эне  кондырмалы 
орналаскан,  паралель  (катар),  дога  жэне  кауырсынды-торлы  жүйкеленген. 
Тамыр  жүйесі  шокганган  -  шашак тамыр.  Гүлдері үш  мушелі.  Тұкы мда бір  ғана 
түқым  жарнағы  болады,  Ең маңызды түқымдастарын қарастырамыз.
Лилилидтер катары -Liliales
Лилиидтер  негізінен  кұргак жерлерде, кейбір түрлері  ылғалды  сулы  ортада 
кездеседі.  Ж апырактары  жай,  параллель  немесе  дога  тәрізді  жүйкеленген. 
Гүлдерінің  мушелері  3  катар  түзіп  орналасады,  Сабагы  жуандамайды,  өткізгіш 
шоктары  жабык,  сабактың  көлденен  кесіндісінде  олар  ретсіз  шашыраңкы 
орналасады, ¥р ы қ ты ң  бір гана тұқым жарнағы болады.
Лалагүлдер түкымдасы -  Liliaceae
Лалагүлділер  ірі 
түкымдас  1300  түрі  белгілі. 
Соның  ішінде  ТМД 
елдерінде  640  түрі,  БҚО -да  33  түрі,  9  туы сы  кездеседі.  Ж ер  ш арының  барлык
76

бөлігінде таралған. Әсіресе, кұрғак климатты аудандарда. далаларда, биік таулы 
аймақтарда  көп  кездеседі.  Көпжылдык  шөптесін  өсімдіктер.  Ж ер  асты 
бөлімдері  пиязшык  немесе  тамырсабактан  тұрады  (жер  асты  бөлімдері  өте 
жаксы  дамыған).  Ж апырактары  жай.  таспа  тэрізді  немесе  кандауыр  пішінді 
болады.
Гүлдері  актиноморфты,  ірі,  ашык  түстерге  боялған.  Егер  гүлдері  ұсак 
болса.  сыпырткы,  шашак,  шатыр  гүлшоғырларына  жинакталған,  гүлсерігі 
күлтетэріздес  2  немесе  3  шенберден  тұрады,  тозаңкабы  6,  екі  шеңберге 
жинақталған,  аналығы  1,  3  біріккен  жеміс  жапыракшаларынан  түрады.  Түйіні 
жоғары  орналаскан.  Жемісі  корапша немесе жидек жеміс. Лалагүлдердін  ішінде 
пайдалы  түрлер  де  болады:  азыктык  (пияз,  сарымсак),  емдік  (інжугүл), 
техникалық  дакылдар  (жаңазеландиялык  зығыр),  кұнды  талшыктык 
жэне 
сәндік өсімдіктер  (лалагүл, кызғалдак,  сүмбіл).
Қызғалдық  туысы 
(тюльпан  -  Tulipa). 
Қызғалдақтын  жабайы  жэне 
мэдени  түрлері  кездеседі.  Мэдени  кызғалдактың  800-дей  іріктемесі  белгілі. 
Қазакстанда  32  түрі  кездеседі.  Көпжылдык,  пиязшыкты.  ак,  сары,  кызыл  гүлді 
өсімдік.  БҚО-да  Биберштейн  кызғалдагы,  Ш ренка  кызғалдағы,  косгүлді 
кызғалдақ кен танымал.  ҚР Қызыл  кітабына Ш ренка кызғалдағы  енген.
Мамыр  інжугүлі  (Convalaria  majalis) 
көпжылдык,  тамырсабакты.  ерте 
гүлдейтін  өсімдік.  А к  түсті,  хош  иісті,  шашак  гүлшоғырлы  өсімдік.  Орманда 
өседі.  Құнды  өсімдік,  жүрек  ауруларына  ем  ретінде  колданылады.  Иіс  су 
ж асауда  кен  колданыска  ие.  ҚР  Қызыл  кітабына  енген.  БҚО-да  жайылым 
ормандарында  өседі.  Ж айык  өзені  Інжугүлдің  табиғи  шығыс  шекарасы  болып 
табылады.
Пияз  туысы  (Allium) 
Ірі  туыс, 
400 
турі  белгілі,  Қазакстанда 
109 
түрі. 
БҚО-да 
12 
түрі  кездеседі.  Пиязшықты  өсімдіктер.  Екпе  жуанын  практикалык 
маңызы  зор.
Сарымсак  -   (Allium  sativum) 
П иязшығы  бөлшектерден  түрады. 
Пияздың да,  сарымсактын да құрамында микробтарды  өлтіретін  -  фитонцидтер 
болады.
Лалагүл  туысы  -(лилия-  Lilium)  80 
түрі  бар.  Кең  көлемде  өсіріледі. 
Пиязшықты  өсімдік.  Кең таралған  түрі  ак лилия, реңді  лилия.  Солтүстік  Каспий 
аймағында  сирек  кездесетін  түрлері:  Ashaagus  inderiensis,  Fritilla  m flfagris.  F. 
Ruthenica.
Л алатұкымдастарының 
эфемероидтары 
-  
жыл 
бойына 
жер 
асты 
мүшелерін  сактайтын,  вегетатциялык  кезеңі  кысқа,  көпжылдык  өсімдіктер. 
БҚО - ның эфемероидтарына  -  кызғалдак, жуа,  кұрткашаш  жатады.

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: