Суйсіндер түкымдасы -  Orchidaceae

Түрөзгеріс  формалары  өте  көп.  Бұлардың  арасында  ағаш тардың  дінінде  өсетін 
эпифиттер  бар.  жапыракгарда  өсетін  эпифилдер  бар  жэне  ұзындығы  40  м 
лианалар  кездеседі.  Көпшілігі  сапрофиттер  (өлі  органикалы к  қалдықтармен 
қоректенеді). Генеративті  формалары  өте  күрделі  өзгерістерге ушыраган.
Гүлдері  зигоморфты,  косжынысты,  ашық  түсті,  хош  иісті.  Гүлдерінің 
мөлшері  0,2  -   25  см-ге  дейін.  Гүлсерігі  2  шеңбер  құрып  орналаскан  пішіні  әр 
алуан  6  күлтежапырақшадан  ту рады.  Ішкі  шеңбердегі  бір  күлте  жапыракша 
баска күлтелерден  өзінің  ірілігімен, өзгеш е  түрімен, түсімен  ерекшеленеді,  оны 
бунакденелер  конатын  алаң  -   ерін  деп  атайды.  Тозаңқаптары  біреу,  сирек 
жағдайда  екеу  болады,  кейде  өте  сирек  үшеу  болуы  мүмкін.  Бунакденелермен 
тозандануға бейімділік  өте жоғары дейгейде калыптасқан,  бір ғана тозаңқаптын 
өзі 
тозаңдануға 
катысуы 
муның 
айғағы. 
Аналыгы 
біреу, 
уш 
жеміс 
жапыракшаларынан  турады.  Түйіні  төмен  орналасқан,  түкым  бурлері  өте  көп 
(мыңдаған,  тіпті  миллиондаған).  Ж емісі  -   қорапша.  Күлтесі  мен  тозаңкабы 
бірігіп  өсіл  тутікш е  курайды.  Ж апырақтары  кезектесіп  орналаскан,  тутас 
жиекті,  кынапты  (сағаксыз), сабакты  орап  орналасады.
ТМ Д  флорасынан  біртозаңқаптыларға  сүйсін  (бірнеш е  түрлерімен), 
любка двулистная  жатады.
Бір  тозанкаптың  тозаңы  екі  уяшыктан  тұрады.  Әр  ұядағы  тозаң 
туйіриііктелген  жэне  поллиний  деп  аталады.  П олинийдің  аяқшасы  бар,  ал 
аяқшасының  негізінде  кілегейлі  жастык  -   прилипальце  бар.  Мұның  бэрі 
поллинарий 
деп 
аталады. 
Тозаңдандырғыш 
бунакдене 
- 
түкті 
ара, 
бунакденелер  конатын  алаң  -   ерінге  келіп  қонады,  сосын  өзінің  тумсығы  мен 
басын 
гүлдің 
ішіне 
суғады 
д а 
прилипальцага 
тиеді. 
Поллинарийлер 
бунақдененің  басына  жабысып  калады.  Ш ырынды  сорып  болған  жэндік  ушып 
кетеді.  ¥ш ы п   жүргенде  поллинарияның  ылғалы  жогалтады д а ол  азғана иіледі. 
Бунакдене  екінші  гулге  келіп  конып,  басын  гүл  ішіне  сүкканда,  поллиния  тура 
аналык  аузына  барып  түседі.  Басқа  орхидеялардың  еріні  қозғалмалы  болып 
келеді,  бунакдене  конғанда  ол  көтеріліп  поллинийдің  аналық  аузына  келіп 
түсуіне  жағдай  жасайды.
XVIII 
гасырда 
1765 
жылы 
неміс 
мугалімі 
Ш пренгель 
біртозаңкаптылардьщ 
тозаңдануын 
ашқан 
болатын. 
Тозаңдану 
мен 
үрыктанудан  кейін  өте  көп  усак.  жеңіл  (салмағы  0,000002  гр  болатын) жемістер
-   корапшалар  түзіледі  (3-4  миллионға дейін).  Бул  дам у  деңгейінің  өге  жогары 
екендігін көрсетеді. Тропикада өседі.
Орхидеялардың  ішінде  пайдалы  түрлер  көп  емес.  Ең  маңыздысы  бүл  — 
ваниль.  Ол  лиана.  Отаны  -   Мексика.  Барлық  тропикалық  айм ақта  өсіріледі. 
Ванильдің  жемісі  -   корапша (ұзындығы  -   15-20  см,  ені  7-8  см).  Қорапшаларын 
піспей  гурып  жинап  алып,  ерекше  жолмен  ащ ытады.  Мундай  жағдайда  олар 
кою  —  коңыр  түске  боялады,  ерекше  иісі  пайда  болады,  ж эне  ине  тәрізді 
ванилин 
кристалдары 
пайда  болады. 
Дэмдегіш 
ретінде 
қолданылады. 
Орхидеялар  -  оранжерея,  бөлме  сәндік  өсімдіктері  ретінде  танымал.  Сүйсіннің 
«салеп»  деп  аталатын  түйнектері  м едицинада  ішек  ауруларына 
ем  ретінде 
колданылады.  ТМ Д  және  Қазақстанның  Қызыл  кітабына  енген.  Телпек  сүйсіні 
Қазақстанның  Қызыл кітабына енген.
78

Көпжылдык  өсімдік,  120  туысы,  5600  түрі  белгілі.  БҚО-да 4  туыс,  15  түрі 
кездеседі.  Д үние  жузінің  барлык  кұрлықтарында  кең  таралган.  Тамырсабакты. 
көп  жылдык  шөптесін  өсімдіктер.  Сабактары  3  кырлы.  Жапырактары  енсіз, 
астык түкымдастарының  жапырағына ұқсас,  жатыны  түйык.  тілшесі  болмайды. 
Гүлдері ұсақ,  кою  түсті,  гулсерігі  редукцияға ұшыраған.  Тозаңқаптары  гулалды 
буындардың  колтығында  орналаскан. 
Тозаңкабы  -   3.  Тозаңдар  тозаң 
жіпшелеріне  негізімен  бекиді. 
Аналығы  біреу,  үш  немесе  екі  жеміс 
жапыракшаларынан түрады.  Түйіні  жоғары  орналаскан.  Жемісі -  жанғак.
Өзен камысы -  (Scipus) 
Қамыстың бірнеше түрі  бар.  Кен таралған.  Олар 
өзендер  жағалауында,  көлдерде,  ылғалды  жерлерде.  су  коймалары  манында 
кездеседі,  кейде  суға  еніп  те 
өседі.  Бул  биік,  көпжылдык,  тамырсабакты 
өсімдік.  Сабағы  дөңгелек-жұмыр,  жасыл  түсті,  жапыраксыз.  Гүлдері  6 
кылшыктан  тұрады,  олар  сабактын  ұш ында  орналаскан  коныр  тусті  сыпырткы 
гүлшоғырына жинакталған.  Қүрылыс материалы ретінде  кен колданыска ие.
¥лпабас -  (пушица-  Eriophorunt) 
Гүлсерігі  6  кылшыктан  тұрады,  олар 
жеміске  ауыскан  кезде  катты  тілімденіп,  мамыкка  айналады,  соған  байланысты 
атауы  шықкан.  Тундра, тайга батпактарында кен таралган.
Қияқ  -   (осока  -   Сагех) 
2-мын  түрі  белгілі,  ТМД  елдерінде  400  түрі 
кездеседі.  Кен  таралған.  Гүлдері  дара  жынысты,  кейде  кияктар  ылгалды 
аймактарда  каулап  өсіп  мол  жасыл  массалы  өнім  береді,  алайда  мал  киякты 
тіптен  жемейді.  Ал  шөлейітті  аймакта  өсетін  кияк  азык  көзі  болып  табылады. 
Қияктың  кейбір  түрлері  (кұм  кияғы)  жаксы  кұм  токтаткыш  болып  табылады. 
БҚО-да  кездесетін  түрлері:  ерте  кияк  (аласа  өсімдік),  орал  кияғы,  колхидті 
кияк, косүйлі  кияк.
Астық немесе конырбастар  қатары -  Graminales, Poales
Осы  қатар  гулдері  ұсак.  ажарсыз  анемофильды.  Гүлдерде  екі  гүлді 
кабырш ақ дамиды  (төменгі жэне жоғары), үш  аталык, бір аналык, жемісі  - дэн.
Астық немесе  Қонырбастар түкымдасы -  Gramineae, Роасеае
Д үние  жүзінде  бұл  тұкымдастың  900  туысы,  11000  мың  түрі.  БҚО-да  47 
туысы,  97  түрі  белгілі  Жер  ш ары нда  кең  таралган.  Кейбір  аймактарда  астык 
тұкымдастары  тұтас  алкапты  алып  жатады:  еуро-азиаттык далалар,  солтүстік  -  
америкалык  далалар  -  прериялар,  онтүстік  -   америкалык  далалар  -  пампастар. 
саванналар, 
өзен 
аңғарындагы 
шалғындыктар, 
альпі 
шалгындар. 
Көпжылдықтар,  біржылдыктар  жэне  сирек  жағдайларда  сүректенген  сабакты 
формалары д а кездеседі  (бамбуктар).
А сты қ  тұкымдастарының  сабагы  кияктарга  Караганда  жұмыр.  цилиндрлі, 
буындары  жэне  буынаралыктары  болады.  М ұндай  сабак  «сабан  сабак»  -  деп 
аталады.  Сабактың  мөлшері  1-2  см-ден,  30-40  метрге  дейін  (бамбуктар). 
Сабақтың 
жуандыгы 
0,3-0,5 
см-ден 
25-30 
см-ге 
дейін 
(бамбуктар).
Қ и я к ол ен дер   түк ы м дасы  -  С урегасеае
79

Жапырактары  таспа  тәрізді,  жэй, 
кынап  аркылы  біреуден  кезектесіп 
орналаскан.  Пішіні,  көлемі  әртүрлі  тілш енің  болуы  тэн.  Тілш е  жапырак 
таспасының  кынапка  бекінетін  жерінде  орналасады.  Бұтактану  түрлері: 
тамырсабақты;  бұталы-түптену;  сүректі- түптену.
Көбінесе  астык түкымдастарында  бұтактану  сабақтың  төменгі  бөлігіндегі 
түптену буы нында болады.
1.  Тамырсабакты  астық  түкымдастарда  туптену  буыны  жер  астында 
орналасады.  Одан  басталған  горизантальды  созылған  жер  асты  өркендерінен 
вертикальды  бутақтану  жалғасады.  Бидайык,  арпабас,  камыс  жэне  т.б. 
туыстары  белгілі.
2. Бұгалы -  түптену  буыны  жер  астында орналасады. Одан горизонтальды 
созылған  тамырсабак  пайда  болады,  тамырсабактың  бойы нда  бір-біріне  жакын 
орналаскан  жер  үсті  өркендері  дамиды.  Бетеге,  карабас  ш алғын,  жима  тарғак 
ж эне т.б. түрлер жатады.
3.  Туптену  буыны  жер  үстінде  орналасады,  одан  паралель  негізгі  өсімдік 
көтеріледі,  онымен  коса  вертикальды  бағытта  өркендері  де  өседі.  Нәтижесінде 
тыгыз  тұпті 
немесе  сүректі  -  түпті  өсімдік  пайда  болады.  Бетеге,  бозшөп, 
қонырбас жэне т.б. түрлер жатады.
Гүлдің  курылысы. 
Гулдері  усак, 
көріксіз, 
редукцияға  ұшыраған. 
Ж елмен тозандануға бейімделген.  А стык түкым дастарында тостаған жэне  күлте 
жапыракшалар 
д а 
болмайды. 
А сты к  тукы м дастары н ы н 
гүлі 
екі 
гүл 
кабыршағынан  тұрады:  төменгі  ірірек  қалың  кабыршақтан  және  жоғарғы 
кішірек,  жұқа  кабыршактан  турады.  Гүл  қабырш актарынын  аралығында  2 
немесе  3  гүлсерік  кабыршактары 
-  лодикулалар  болады.  Олар  гүлдеу 
барысында  ісініп,  гүл  кабыршактарын  жоғары  көтеріп  тозандануға  септігін 
тигізеді.  Одан  кейін  тозанкаптар  орналасады.  Олар  үшеу,  сирек  екі,  одан  да 
сирек  біреу  болуы  мүмкін.  Күріштің  және  бамбуктың  тозанкаптары  алтау 
болады.  А стык  тукымдастарының  тозанкабы  ортаңғы  бөлімі  аркылы  бекінеді. 
А налык  жатыны  біреу,  аналык  ауызы  екі  немесе  уш  кауырсынды.  Түйіні 
жоғары  орналаскан.  Ж емісі  - 
дэнек.  Гүлдері  көбіне  қосжынысты,  сирек 
даражынысты,  жэй  масақ, күрделі  масак, сыпырғы гүлшоғырын түзеді.
Бидай  туысы  (Triticum) 
әлемдік  маңызы  бар  дақыл.  Ә сіресе,  катты  бидай 
мен  жұмсак  бидайдың  практикалык  маңызы  зор.  Қатты  бидайдын  отаны  - 
Абессиния,  ал  жұмсак  бидайдын  отаны  -   Кавказ,  таяу  Азия.  Қазіргі  кезде 
М ироновка-88  іріктемесі  алынды  (әр  гектардан  250  центнер  өнім  алынады!). 
Бул  іріктемені  шығарған  академик  Ремеслоның  нүскауынша  жаксы  күтім, 
дұрыс  өндеу  барысында  мол  өнім  алуға  болатыны  дәлелденді.  Сонымен  бірге, 
академик Лукьяненко сурып гаған  «Безостая  - 1 » іріктемесі де  мол өнім береді.
Күріш  туысы  (Oryza) 
Отаны  -   Үндістан.  М эдени  біржылдык  дакыл, 
жабайы  түрлері  көггжылдыктар.  Барлық  вегетациялык  кезеңі  су  ішінде  өтеді. 
Кавказ,  Орта А зия,  Қиыр Ш ығыста, Қазакстанда өсіріледі.
Жүгері  туысы(  Zea) 
Отаны  -   М ексика.  Бул  биік,  шөптесін  біржылдык 
өсімдік.  Гүлдері  дара  жынысты.  Тозаңкаптары  бірігіп  сыпырткы  гүлшогырын 
тузіп,  сабақ  уш ында  орналасады,  ал  жапырақ  колтықтарында  аналык  гүлдері  - 
собык дамиды. Бул  азыктык,  коректік жэне техникалы қдақы л.
80

Арпа туысы  (  Hordeum) 
Сыра  жасау  өндірісінде  кеңінен  колданылатын 
ш икізат болып  табылады. Арпа жармасын  тамакка пайдаланылады.
Сұлы  туысы  (Avena) 
Бул  ылгал  суйгіш.  тағамдык  дакыл,  ұн  алынады 
жэне сонымен катар малга азы қретінде пайдаланылады.
Қара  бидай туысы (Secale) 
бір  кездері  бидайдын арамшөбі  болған.  бірак 
белгілі  уакыт  аралығында  казіргі  заманғы  коршаған  орта  жағдайларына 
бейімделіп  пайдалы түрге айналды.
Батыс  Қазакстан  облысында  жабайы  өсетін  түрлер  де  көп.  Ең  маңызды 
туыс  -   Селеу  (Stipa)  (S,  capillata.  S.  lessingiala,  S.  pennata,  S.  sareptana.  S. 
Jaleskii).  Келесі  туыс  боз  шөп  -  Festuca.  Біздің далалыкта  F.  valesiace  кездеседі. 
ал  кұмды  жерлерде  F.bekkeri,  шалғындарда  F.ovim  өседі.  Бойшаң  дұғаш  -  
(Коеіегіа),  жуашыкты  конырбас  -  (Роа),  еркек  шөп  -  (Aqropyron)  түрлері  біздің 
ж азықтарда  кездеседі.  Ал  шалғындыктарды:  қылтанксыз  арпабас  -  (Bromopsis 
inermis).  жатаған  бидайык  (Elytrgia  repens),  коныр  бастар  -  (Роа  angustifolia.  Р. 
pratens) түрлері  күрайды.  Қазакстанның Қызыл  кітабына  ауыспалы  селеу  (Stipa 
anomala),  катты жапыракты дүғаш (Koeleria sclerophylla)  енгізілген.
Бақылау сүрактары:
1. Д аражарнактылар класының ерекшелігі, классификациясы.
2.Лалагүлдер 
тұкымдасының 
морфологиясы, 
таралуы, 
негізгі 
түрлері. 
табиғаттағы  жэне адам өміріндегі  маңызы.
3.  Қияөлеңдер  тұкымдасының 
кұрылысы,  тіршілік  формалары,  таралуы. 
табиғат пен  адам өміріндегі  манызы  .
4. Астық тұкымдасынын  тіршілік формалары,  таралуы.
5.  А стык  тұкымдастарының  вегетативті  мүшелерінін,  гүлінін  кұрлысы,  гүл 
шогыры,  жемісі.
6 ..  Олардың табиғи биоценоздағы жэне адам өміріндегі  маңызы.
7.  А стық  түкымдастарының  классификациясы,  негізгі  өкілдері,  БҚО-да  сирек 
кездесетін  және ҚР Қызыл  кітабына енген түрлер.
7
81

Негізгі  әдебиеттер
1.  Абдрахманұлы  О.  Өсімдіктер  систематикасы  төменгі  сатыдагы  өсімдіктер. 
Алматы,  2003. 436 с.
2.  Аметов Ә. Ботаника. Алматы, 2000. 511  с.
3.  Ж изнь растении  в 6-ти  т. М.,  1974-1982.
4.  Комарницкий  Н.А.,  Кудряшов JI.В., Уранов А.А.  Ботаника.  М.,  1975.608 с.
5.  Яковлев Г.П., Челомбитько В.А.  Ботаника. Спб.  2 0 0 1 .4 8 7  с.
Қосымша эдебиеттер
1.  Абдрахманов  О.,  Адбрахманова  А.,  Аметов  Ә.  Төмнгі  сатыдағы  өсімдіктер 
систематикасынын практикалык жумыстары. Алматы, 2004.  124  б.
2.  Абдрахманов  О.А.,  Адбрахманова  А.О.,  Ержанов  Т.Н.,  Н азарбекова  С.Т. 
Практические работы  по систематике низших растений. Караганда, 2001  .1 4 4  б.
3.  Баландин  С.А.,  Абрамова Л.И.  Общая  ботаника с  основами  геоботаники.  М., 
2006. 279 б.
4.  Биологический  энциклопедический  словарь.  М.,  1986.
5.  Горленко  М.В.  Курс  низших растений.  М.,  1981.  519 б.
6.  Рейвн  П.,  Эверт  Р., Айкхорн  С. Современная ботаника.М .,1990. Т.1, 347 б.
7.  Родман Л.С.  Ботаника.  М., 2001.  328 б.
8.  Хржановский В .Г. Курс общей  ботаники.  4.2. М.,  1976.  480 б.
9.  Тахтаджян  А.Л.  Система магнолиофитов. Л.,  1987.  439 б.
10.Яковлев Г.П., А верьянов Л.В.  Ботаника для учителей  в 2 ч. М .,  1996,1997.
11.Дарбаева  Т.Е.  Конспект  флоры  меловых  возвышеннестей  Северо -  Западно 
Казахстана. Уральск 2002  131  б.
12. Дарбаева  Т.Е.  Парциальные  флоры  меловых  возвышеннестей  Северо  -  
Западно Казахстана.  Уральск 2006 ж .  266 бет.
13.  Иванов  В.В.  Определители  растений  Северного  П рикаспия  Л енинград  1964
-   1989 ж.
14.Агелеуов Е.А.  Ботаника Алматы  1998  ж 366 б.
15. Арыстангалиев  С.  Қазақстан  өсімдіктерінің  казақш а  оры сш а  -   латнша 
атаулар сөздігі.  2002 ж .285  б.
16. Дарбаева Т.  О таубаева А. Батыс Қазақстан  обы лысыны ң өсімдік әлемі.
2003  ж.
82

Қосымша  1
Батыс  Қазақстанда эндемик, реликт, сирек кездесетін жэне Қазакстаи  Республикасынын Қызыл  кітабыиа
еиген түрлер
Ө сім діктердің  аттары
К атегориялар
Сем.  C upresaceae
Кипаристер түқы м дасы
Juniperus  sabina
Қы зыл  арш а
Сирек
Сем.  Ephedraceae
Қы лш алар тұкы м даеы
Ephedra distachya
Қосмасақш алы   кы лш а
Сирек
Сем.  Poaceae
M elica altissim a
Биік ш ағыр  бидай
Сирек
K oeleria sclerophylla
Қатты ж апы рақ  ш исабак
КР  Қызыл  кітабы
S tipa anom ala
А уы спалы  бозш өп, селеу
К,Р  Қы зыл  кітабы
Сем.  Liliaceae
Л алагүлдер тұкы мдасы
Erem urus  inderiensis
Индер  ш ырыш ы
Сирек
A llium  carinatum
Ж уа
Сирек
A.  caspium
Арам ж уа
Сирек
A.  inderiensis
Индер ж уасы
С ирек
A.  rotundum
Д ом алак жуасы
Сирек
A.  rubens
Қызыл жуа
Сирек
A.  sehoenoprasum
Ш алгын жуасы
Сирек
83

A.  strictum
Ш ош ак жуа
C onvallaria magalis
М амыр  меруерт гүлі,  інжугүл
F ritillaria m eleagris
Кіші  секиігүл
F.  m eleagroides
Ш атыраш  секпігүл
F.  ruthenica
Орыс  секпігүлі
T ulipa biflora
Екігүлді  кьізгалдагы
T.  Screnkii
Ш ренк  қызгалдагы
A sparagus brachyphyllus
Қысқа ж апы рак каскыржем
A.  breslerianus
Бреслер кызгалдагы
A.  inderiensis
Индер қызгалдагы
A. persicus
Парсы  кызгалдагы
Polygonatum  odoratum
Д эрілік  кырлы  шөп
O m ithogalum   fischerianum
Ф иш ер  кұссүттігені
Сем.  Iridaceae
К үрткаш аш тар түкымдасы
G ladiolus  im bricutus
Қатпар барш ынгүл
Iris aphylla
Ж апы раксы з  кұрткаш аш
1.  sibirica
С ібір  кұрткаш аш
I. tenuifolia
Тасж апы рак  күрткашаш
Сем.  O rhidaceae
Сүйсіндер түкымдасы
O rchis m ilitaris
Телпек сүйсін
Сем.  B etulaceae
Қ айыңдар түкы м дасы
84

Сирек
ҚР  Қы зы я  кітабы
Сирек
Сирек
Сирек
Сирек
ҚР  Қ
ы
 
іыл
  кітабы
Сирек
Сирек
А ралокаспиялы к  эндемик
Сирек
Сирек
Сирек
ҚР 
Қ ь г і ы л  
кітабы
С ирек
Сирек
Сирек
ҚР 
Қ
ы і ы л
  к і т а б ы

B etula penciula
Қотыр  кайьгң
Сирек
В.  pubescens
Үлпек  кайың
Сирек
C oiyllis  aveilana
О рман ж аңгагы
ҚР  Қызыл  кітабы
A lnus glutinosa
К ара кандагаш
ҚР  Қызыл  кітабы
Сем.  Fagaceae
Ш ам ш аттар тұкы м дасы
Q uercus robur
Кәдімгі  емен
ҚР  Қызыл  кітабы
С ем.  Polygonaceae
Таран дар тұкымдасы
Rheum  tataricum
Түе жапырак
Сирек
A traphaxis decipiens
Елеусіз түйесінір
Сирек
G.  frutescens
Бұта түйесіңір
Сирек
Polygonum  tloribundum
Г үлді тараны
Си рек
Сем. Chenopodiaceae
А лабүталар тұкымдасы
S ueda dendroides
Қатты аксора
Каспиялык эндемик
S alsola arbuscula
Баялыш  сораң
Сирек
A nabasis brachiata
Қ ара-карсы бию ргуны
А ралокаспиялы к реликт
A.  cretacea
Ж ертезек биш ргуны
А ралокаспиялык  реликт
A.  eriopoda
Кырыкбуын жертезек
А ралокаспиялы к реликт
A. truncata
Қ ы рқы лм а ж ертезек
Аралокасгшялык реликт
N anophyton erinaceum
Кірпі тасбию ргуны
Туранды к реликт
Petrosim onia glaucescens
Көкш е еораңш а
Каспиялык эндемик
P.  m onandra
Д ара аталы к соранш а
Каспиялык эндемик
85

Сем. C aryophyllaceae
Қ алампырлар тұкымдасы
E rem ogone koriniana
Корин  күмдак шөбі
Еділ-казакстанды к эндемик
Silene cretacea
Бор сылдырш өбі
ҚР Қызыл  кітабы
S. hellm annii
һельм ан  сылдырш өбі
Сирек
S.  suffrutescens
Б ұга сы лдырш өбі
Сирек
S.  w olgensis
Еділ  сылдырш өбі
Сирек
G ypsophila diffusa
А ккаңбак
Сирек
G.  patrinii
П атрен  аккаңбағы
Сирек
D ianthus rigidus
Қатты калампыр
П онтикалы к-еділ-казакстанды к  эндемик
Сем.  N ym phaceae
Тұнғиы қтар 'гүкымдасы
N ym phae alba
А к түңғиы к
ҚР Қ ы зы л  кітабы
Сем.  R anunculaceae
Сарғалдақтар тұқы мдасы
A nem one sylvestris
О рман ж елайдары
С ирек
P ulsatilla patens
А ш ы к күндызш оп
С ирек
C lem atis orientalis
Ш ы ғы с жіпілген
С ирек
D elphinium   cuneatum
Бүры ш ты  тегеурінгүл
ҚР Қы зыл  кітабы
A donis  vernalis
Көктемгі ж анаргүл
ҚР Қ ы зы л кітабы
A. w olgensis
Еділ жанаргүлі
С ирек
С ем . B erberidaceae
Б арбарис тұқы м дасы
Leontice  incerta
К үм энді торсы лдак
Сирек
Сем. P apaveraceae
К екнәрлер  гукымдасы
86

G laucium  com iculatum
Кәдімгі  м үйізкөкнәр
С ирек
Сем. C apparaceae
Каперстар тұкы м дасы
C apparis herbacea
Тікенді  кеуіл
Ш ы ғы с-орта теңізді реликт
Сем. B rassicaceae
Ш арш ы гүлдер тұкы м дасы
L epidium  m eyeri
М ейер  ш ы ты рмағы
Қ Р  Қы зыл  кітабы
L.  songaricum
Ж онғар  ш ы ты рмагы
А ралокаспиялы к эндемик
C ram be aspera
Қ аты раны
Ш ы ғы с-кара теңіз  м аңы-батыс  казақстанды к 
реликт
C.  litvinow ii
Л итвинов қаты раны
С ирек
C.  tatarica
Татар  қаты раны
Ш ы ғы с-кара теңіз м аңы -баты с  казакстанды к 
реликт
А ралокаспиялы к эндемик
R ham m atophyllum   frutex
Бұта сары ш еш егі
Сирек
А ралокаспиялы к эндемик
L itvinow ia tenuissim a
Н эзік ш арж ем іс
M atthiola fragrans
Ә тір ж үлды зш еш ек
С ирек
С ирек
M.  robusta
Қатаң ж ұлды зш еш ек
M . tatarica
Татар ж ұлды зш еш ек
Сирек
Сирек
C lausia aprica
А ф рика күрені
G oldbachia laevigata
Ж ы лты р сәріаш
С ем.  C rassulaceae
Қ арлыгандар түкы м дасы
Pseudosedum   lievenii
Л ивен жалған  боз  кілем
Сирек
O rostachys  spinosa
Тікенді таумасақ
Сирек
87

О.  thyrsiflora
Тік таумасак
Сирек
Сем.  R osaceae
Рауш ангүлдер  гүкымдасы
C otoneaster m elanocarpus
Қараж емісті  ыргай
Сирек
Pyrus  com m unis
Кәдімгі  алмүрт
Сирек
M alus sylvestris
О рман  алмасы
Сирек
C rataegus  am bigua
Күмәнді долана
ҚР Қызыл  кітабы
Rubus  saxatilis
Тас  бүлдірген
Сирек
Padus avium
Кэдімгі  мойыл
Сирек
P otentilla astracanica
А страхан  казтабаны
Сирек
Сем.  Fabaceae
Бұрш ак тұкы м дасы
G enista tinctoria
Бояу бекіш
Сирек
C ham aecytisus ruthenicus
Орыс  гүлбұрш ак
С ирек
O nonis arvensis
Егістік күяндэрі
Сирек
M edicago caerulea
Көкбасты  ж оңы ш ка
Сирек
Erem osparton aphyllum
Ж апы рақсы з кұланқүйры қ
Сирек
C aragana balchaschensis
Балкаш  караганы
К азахстанды к эндем ик
A stragalus albicaulis
А скабак таспа
П онтикалы к-еділ-қазы қстанды к эндемик
A.  am arus
А щ ы таспа
С ирек
A.  am m odendron
Қ ұм дакш а таспа
Сирек
A. arcuatus
И мекш е таспа
Сирек
A. buchtorm ensis
Бүктарм а таспасы
С ирек
88

A.  com m ixtus 
A.  erioceras 
A.  helm ii 
A.  henningii 
A.  lasiophyllus 
A.  m acropus 
A.  m ugodsharicus 
A.  physocarpus 
A.  physodes 
A.  rupifragus 
A.  subarcuatus 
A.  tem irensis 
A.  w olgensis 
A.  zingeri 
O xytropis  cretacea 
О.  floribunda 
О. pilosa 
О. spicata 
I 
G lycyrrhiza korshinskyi 
I 
G.  uralensis 
I 
E versm annia subspinosa
Tepic таспа 
Түкм үйіз таспа 
Гельм  таспа 
Х енинг таспасы  
Т үкж апы рақ таспа 
Ү лкенаяк таспа 
М угодж ар таспасы  
Ү рмеж еміс таспа 
Ү рм еторсы лдақ таспа 
Т асж арған таспа 
Ү қсас таспа 
Т ем ір таспасы  
Еділ таспасы  
Ц ингер таспасы  
Бор  кекіре 
Аш ықтүс  кекіре 
Қ алы ңтүк кекіре 
М асактүс  кекіре 
Акмия 
Мия тамы р 
С әлтікенді  айрат
89

Сирек
С ирек
Е діл-қазакстанды к эндемик
С ирек
Сирек
П онтикалы қ-еділ-казакстанды қ эндемик
М угодж ар эндемигі
С ирек
Е діл-казакстанды к эндемик 
С ирек
М угодж ар  эндемигі 
М угодж ар  эндемигі 
Сирек 
С ирек
Еділ-казакстанды к эндемик
Сирек
Сирек
Сирек
Сирек
Сирек
С ирек

H edysarum   gm elinii 
H.  grandiflorum  
H. razoum ovianum  
C alophaca w olgarica 
O nobrychis arenaria
Г мелин тиы нтак 
Ірігүл тиы нтак 
Разум овский тиы нтак 
Еділ майқарағаны 
Құмды  эспарцеты
Сирек
Сирек
Еділ-казақстанды к эндемик 
ҚР  Қызыл  кітабы 
Сирек
Сем.  G labulariaceae 
G lobylaria punctata
Д опш агүлділер тұкымдасы 
Танбалы допш агүл
ҚР  Кы зыл  кітабы
Сем.  G eraniaceae 
G eranium  tuberosum
Қазтамақты лар түкымдасы 
Түйнекті казтам ақ
Сирек
Сем.  Linaceae 
Linum   flavum
Зыгыр тұкы мдасы  
Сары зығыр
Сирек
Сем. Z ygophyllaceae 
Z ygophyllum   fabago 
Z.  pinnatum  
Z.  turcom anicum
Түйетабанды лар тұкы м дасы  
Кэдімгі  түйетабан 
Түйетабан
Түркімен түйетабаны
Сирек
Сирек
А рапокаспиялы к эндемик
Сем.  C elastraceae 
E uonym us verrucosa
Сүйлді  огейбұта
Сирек
Сем.  H yperieaceae 
H ypericum  perforatum
Ш айкурайлар тұкымдасы 
Ш айш өп
Сирек
Сем. V iolaceae 
V io la collina
Ш егіргүлділер тұкы м дасы  
Д ондік ш егіргүл
Сирек

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: