Т. Әкімов 332 ЖЕТІМ

332
ЖЕТІМ
Бұл әңгіме алғаш рет «Қайғылы жетім» деген атпен Семей 
қаласында шығып тұрған «Таң» журналының 1925 жылғы 1 санының 
78–85-беттерінде жарық көрді. Әңгіменің соңына «Мұхтар» деп қол 
қойған. Бұдан кейін 1935 жылы шыққан «Ескілік көлеңкесінде» атты 
жинаққа кірді. Жазушы атына айтылған әсіре солшыл сыншылардың 
сыңаржақ пікірлерінен кейін әңгіме елеулі түрде тузетулер мен 
қысқартуларға ұшырады. Соның ішінде табиғат суреттеріндегі 
романтикалық суреттеулер мен сыршыл сарындарды өз ық тия рынан 
тыс өзгертуге мәжбүр болды. Жалпы оқиғаның ұзын-ырғасы сақ-
талғанымен де, әңгіменің ішкі ырғағына бұл өзгертулер кәдімгідей 
кері әсерін тигізді. Сондай-ақ сөйлемдердің стильдік тұрғыдан ши-
рай түскен жерлері де бар. Жазушының көзі тірісінде жарық көрген 
«Қараш-Қараш» (1960) атты жинағы 1936 жылғы нұсқа бойынша 
«Жетім» деген атпен басылды. Жазушының он екі томдық шығармалар 
жинағына, шығармаларының жиырма томдық, елу томдық толық ба-
сылымына сол нұсқа негіз етіп алынып, текстологиялық салыстыру-
лар жүргізілді, бұрынғы басылымдарда кеткен қателер мен жаңсақ 
оқылған тұстар түзетілді. «Таң» журналындағы алғашқы басылымы 
мен кейінгі нұсқаны салыстырғандар – Сұңқар Жұртбаев пен Мұқаш 
Қожахметұлы.
«Қайғылы жетім» мен «Жетімнің» арасындағы негізгі 
айырмашылықтар төмендегідей:
1. 79-бет. «Күн батып» – «күн батқан».
2. 79-бет. Бұл арада стильдік қырнап-түзеу орын алған. Журналдағы 
мәтіні мынадай: «Алыста күн күркіреп жатты. Тіпті алыста анда-сан-
да күн жарқырап тұрды. Бұлт қалың, жарқылдағы күшті еді, қара 
барқыт тартып қараңғылана бастаған, аспанда түксиген қатал қабақ, 
құлазып жүдеген иесіздік білінгендей еді, үлкен жарықтың өшер ал-
дында бір сөніп, бір лап етіп жанғанындай күн батыста жарқ еткен 
жайдың жарығымен күңгірт даланы үміттендіріп тұрды».
3. 79-бет. «Ұлы бір сабырды еске түсіргендей» – «Ұлы мінәжатты, 
салқын түсті табиғат ортасында желікті, қызықты еске түсірмей, ұлы 
мінәжатты, салқын дұғаны еске түсіргендей еді».

333
4. 79-бет. Бұл арада мынадай сөйлем қысқарып қалған: «... ән 
сияқты. Келмеске кеткен дәуренге арнап оқыған дұға сияқты, күшті 
табиғат жарлығына бойсұнып, өлімге бас иіп айтып отырған иман 
сияқты, кейде өткен күннің күнәсін ойлап, тәубе қылған сияқты. 
Шерлі, қайғылы ән – кеткелі отырған жас өмірге ақырғы рет айтқан 
«хош, хошы
»
сияқты».
5. 80-бет. Жазушы бұл жерге де стильдік түзетулер енгізген. 
Бірінші басылымда былай: «...сумаңдап соққан түн желі елжіретіп, 
қозғап, сілкініп тұрды. Қарауытқан көлеңкелі сайлар қарауытқан қара 
түннің қараңғы сырын бауырына жиып, әлденеге сақтап тұрғандай 
болып
,
белгісіздік қараңғылықпен жүрегін жаншады. Әрі салқын, әрі 
қорқынышты күйді есіне түсіргендей болады. Дүние де жетімекті, 
жалғыздықты, жүдеген сорлылықты көрсеткендей болды. Сол 
қайғыға толған қаралы табиғат ортасында әлсіз жүрегі шерге толып, 
рахымсыз өмірден ешбір жанашырды көрмей, егіліп жылап, жалғыз 
сенген, жалғыз үміт қылған алласын іздегендей болып келе жатқан 
бала сорлы жетім еді. Жүрегін қорқыныш басып, жалғыздық жеп келе 
жатқан баланы кім бастап келеді? Жеті түнде айдап шыққан айдаушы 
кім? Айдаушы – сол баланың сорлы тағдыры еді».
6. 80-бет. Бұл жерде де түзетулер жасалған. Әуелгі нұсқа мына-
дай: «Кәрі әкесі өлгенде Қасымның сүйеніші болып қалған, кішкентай 
күнінен апалаған, алақанына салып өсірген кәрі әжесі бар еді. 
Қасымның кішкентай әлсіз басы – тағдырдың бұның басына келерлік 
барлық соққысын түгелімен көріп шыққан кәрі әкесінің артынан жар-
ты жыл өткенде, жетімек, сорлылық зарын жылдай зар қып, егіліп, 
зарлап отырып кәрі әжесі де өліп еді. Бұрынғы бала, бұрын еркелікпен 
жылайтын Қасым, әжесі өлген күні шын жылап еді. Басына аспан 
құлағандай қайғыны сол түні анық көріп еді».
7. 80-бет. «...шешесінің үстіне жығылып, айырылғысы келмей 
құшақтап» – «...шешесінің өлігінің үстіне жығылып, айырылғысы 
келмей құшақтап жылап».
8. 80-бет. «...зарлағанда, елдің сай-сүйегін босатып, кәрі-
жастың жүрегін еріткен болатын. Қасымға өзге өліктің бәрінен...» –
«...зарлағанын көрген елдің сай-сүйегін босатып, кәрі-жастың жүрегін 
жібіткен болатын. Өзге өліктің бәрінен Қасымға...».
9. 81-бет. «Әжесі осы тілектің үстінде өліп еді» – «Сол әжесі сол 
тілектің үстінде өліп еді».
10. 81-бет. «Кешегі жылы ұяны көз алдына әкеп тұрғандай болу-
шы еді» – «Ке шегі амандықты, кешегі жылы ұяны көз алдына әкеп 
тұрғандай болушы еді».
11. 81-бет. Бұл арадағы: «Әжесінің өлімімен бірге ән де басылды» 
деген сөйлем сызылып қалған.

334
12. 82-бет. Алғашқы нұсқасы мынадай: «Рахым дегенді білмейтін 
ұрысқақ, долы қатыны Қадиша мен Иса Қасымды алғашқы қолына 
кіргізіп алғаннан бастап, малды өз малындай, өз мүлкіндей есептей 
бастады».
13. 82-бет. Әуелгі сөйлем құрылымы былай: «Тас бауыр болып 
сөніп қалған Қасым».
14. 82-бет. Бұл араға да түзету жүргізілген. Сөз мәтіні мынадай: 
«Пәлен қойларды соғымға жібереміз, пәлен сиырды сатып, үй ішіне, 
бала-шағаға сауда герден бұл аламыз, ұзататын әйел балаға жабдық 
аламыз», – деп ашыққа салып, кеңесіп жатты».
15. 82-бет. «...тыйған жоқ еді» – «бөгеген жоқ еді».
16. 82-бет. «Сенімсіз» – «сезімсіз».
17. 82-бет. «Жарамайсың» – «жараймысың».
18. 82-бет. Бірінші мәтін мынадай: «Қабағы үнемі түйіліп, қайғы 
сырымен түксиіп, кірпігі жетімсіреп, сүзіліп жалғыздық, сорлылық 
кебін барлық пішінімен білдіретін болып еді».
19. 83-бет. «...кезек тимейді. Оның үстіне, олардың ересегінен таяқ 
та жей бастады» – «...шірет тимейтін болды. Оның үстіне, олардың 
ересегінен де таяқ жейтін болды».
20. 83-бет. «...олардың еріншектігіне өзі құрық беріп, Қасымның 
бей ша ралығын ашық арамдықпен қақпай қылып та қояды» –
«...олардың ерін шектілігіне, Қасымнын бейшаралығына ашық 
арамдықпен себепші болатын болды».
21. 83-бет. Бұл сөйлемдердің алғашқы нұсқасы мынадай: «Күз 
күніндей жабырқап жүдеп, қабағы қатқан қайғылы болды. Сырт пішіні 
момын сияқтанды. Бірақ ішіне ылғи жетімсіреген қорғансыздық, 
жалғыздықпен бірге дүниеге сенімсіздік, ешкімге жуымайтын 
жатбауырлық, адам қауымынан жат қылып әкететін жетімсіреген, 
құлазыған жалғыздық нығайып орнай бастады. Бұл мінез көбейген 
сайын күшейіп...».
22. 83-бет. Алғашқы нұсқа былай: «Бұл Қадишаның қолы үйреніп 
алған, таяғы күннен-күнге сорлы жетім деп көзге шұқып, бірінен-бірі 
асып, жиі-жиі тие бастады».
23. 83-бет. «Қуып жүріп сабап еді» – «қуып жүріп ұрып еді».
24. 84-бет. Негізгі нұсқада мынадай: «Иса бұған сен қарсы келдің 
деген зілменен тағы да ұрмақшы болып, тағы да қуып қарсы жүгірді. 
Сол уақытта Қасым жаны күйіп шыдай алмай, жылап жүріп сөйлеп...».
25. 84-бет. Алғашқы нұсқасы төменгідей: «Жерде жатқан үлкен та-
сты алып, қасына келіп қалған Исаны тізесінен салып қалып, далаға 
қарай қашып еді».
26. 84-бет. Бұл арадағы мәтіннің алғашқы нұсқасы былай: «Қасым 

335
жүгіре басып, шошынған қайғылы қабақпен сорлы жетім көзі үмітпен 
бір белгісіз бірдемені күткендей болады. Пайдасыз күту. Ішінен қатты 
қорқып келе жатса да, көзіне көрінер тірі жан жоқ, қап-қараңғы түн 
болды. Қасым тау ішіне кіріп еді».
27. 84-бет. «Сол күй қорқынышты ойлатпай алып кетіп еді». – 
«Сондықтан қорқынышты ойлатпай алып кетіп еді».
28. 85-бет. Бұл араға стильдік өзгерістер жасалған. Алғашқы 
мәтіні төмендегідей: «...сырын ішіне бүгіп, жиып тұрғандай көрінеді... 
Тоғайда, қалың жапырақтың арасында қара түн жасырынып, әлде нені 
күтіп тұрғандай».
29. 85-бет. Алғашқы нұсқа мынадай: «Шалғын түн мезгілінде 
Қасымның көзіне жат болып кеткендей көрінеді. Қараңғы табиғаттың 
үлкен тылсымына, ұлы дұғасына құл болып бағынып тұрғандай. 
Тас қабақты, жұлдыз көзді түндей қара түсті қара кемпір тау ішін 
құйындай құтырып, кезіп жүргендей. Қара желімен әпсұсін оқып, 
үшкіріп тұрғандай. Дүниені тас қылып қатырып, тілін буғандай»...
30. 86-бет. Бұл араға кәдімгідей елеулі түзетулер енгізіп, кей сөзді 
қысқартқан, кей сөздерді қосқан. Алғашқы нұсқа мынадай: «Жетім 
жүрек ілгері дедектетіп алып жүріп кетті. Бірақ бұл уақыттағы серігі 
кім болды? Періште ме? Әлде жын ба?.. Енді алдында бұлдырлап, 
елестеп жүгіргендей болып, елбеңдеген бірдеме жолын бастап келе 
жатқандай болды. Қасым бір уақыт кісі екен деп ес көргендей болып 
еді. Артынан шоши бастады. Қорғансыз жалғыз жүрегі сенімсіздік 
қаупімен лүпілдеп соға бастады. Ақырын жүріп кейіндегісі келді... 
Бір мезгілде бетіне құтырып, ысқырып келіп бір ұйытқыған құйын 
соққандай болды. Жасқанып көзін жұмғандай болды. Қайта ашса – 
алдында қараңғы түнде оттай жанған ала көз ашуменен түксиіп қарап 
тұр екен.
Алдында тісі ақсиған ұзын бойлы, қолында ұзын қара пышағы 
бар қара кісі тұр екен. Бұл – даланың жыны еді. Қасымға әмірлі дауы-
спен ақырып: «Артымнан еріп жүр, әлсіз денеңнің шаршап-талғанына 
қарама! Аяғыңа кірген тікенге, жырған тасқа қарама! Өліп қалғанша 
артымнан еріп отыр! – деп жүріп кетті... Әлсіз жетім: «Ағатай... 
Жетіммін!..» – дей беріп, ала көз қайта жарқ еткенде, артынан жүгіріп 
кетті».
31. 86-бет. Алғашқы нұсқа былай: «Бір құлдап, бір өрлеп, жолды 
қуалап келе жатқанда Қасым келген жердің тұсына жетті».
32. 86-бет. «Сонда үш жолаушы» – «Сол уақытта үш жолаушы...».
33. 86-бет. «...әлгі жерге қайта келді» – «...әлгі жерге келді».
34. 86-бет. Жазушы әңгіменің соңы әсерлі шығу үшін алғашқы 
нұсқаға жаңа сөздер қосқан әңгіменің алғашқы нұсқасы былай 

аяқталады: «... он бір, он, екі жасар бала екен. Бұл – Қасым еді. Бірақ 
қазіргі халде Қасым жетімдіктен, қайғы-зардан, ойын кернеген ызадан 
құтылған, ол – өлген екен». Кейінгі нұсқада: «Ол – өлік. Бірақ денесі 
әлі түгел мұздап та болған жоқ екен...» деп өзгертілген.
Зады, қаралы сөзбен сөйлемді аяқтауды жөнсіз көрген сияқты. Оның 
үстіне, осы кезде жазылған әңгімелеріндегі басты кейіпкерлердің дені 
өлімге душар болатындықтан да, өзіне тағылған айыпты жеңілдету 
үшін сөйлемнің ішкі әсерін де жеңілдетуге тырысқан сияқты.

жүктеу/скачать 4,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: