Сборник международной конференции «модернизация сознания: характер передачи образа «Әлем»

МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «МОДЕРНИЗАЦИЯ СОЗНАНИЯ:
ХАРАКТЕР ПЕРЕДАЧИ ОБРАЗА «ӘЛЕМ» В ДУХОВНОМ НАСЛЕДИИ
57 
Құдай мен әлем біртұтас деп танитын Пантеизмнен айырмашылығы, монотеистік діндер 
абстрактілі философиялық ағымдар туралы емес, белгілі бір іліммен біртұтас Құдай туралы 
айтады. Әлемде монотеистік діндердің үш негізгі бағыты бар, олар әлемді жасаушы және 
жасаушы туралы идеялармен бөліседі: христиандық, иудаизм және ислам.
Тәңіршілдіктің негізгі діни догмасы (құдайлар пантеонындағы Мәңгілік Аспанның 
жоғарғы тәңіріне табыну) кеңестік тарихшы Л.Н. Гумилевтің теориялық нұсқасы ретінде 
әзірленіп, ежелгі түріктердің тарихына арналған еңбектерінде ұсынылған [1]. 
Тәңір – болмыстың жаратушысы, әр нәрсенің бастауы мен себебі. Ол жерді, көктерді 
(көкті) және ондағылардың бәрін жаратты. Ол адамдарды жаратты, ол олардың қамқоршысы, 
жасампаз және қорғаныш күші. Одан мейірімділік пен жақсылық. Тәңірлікте Аспан оқиғаның 
барысын анықтайтын құдай болған. Адамдар тек жоғары ерікті орындаушылар болды. 
Тәңір қағандарға даналық пен күш-қуат беріп, оларға мемлекеттік және әскери істерді 
шешу жолдарын айтып, қағандарға күнә жасағандарды жазалайды. 
Орхон руникалық ескерткіштерінде үш Құдай туралы айтылады: жоғарғы деңгей – Тәңірі, 
содан кейін Умай, үшінші деңгей – Жер-Су, соңында ата-баба культі. Енисей мәтіндеріндер 
Эркклиг хан туралы айтылады: «біз төртеу едік, бізді Эрклиг (жер асты әлемінің иесі) бөлді, 
қайғы туралы!». 
Аспан-Тәңірі басқа наным-сенімдерді бойына сіңірген Шыңғыс ханның сенімі болды, 
сондықтан ол империяның қалыптасуында маңызды рөл атқарған барлық діндерге төзімділік 
танытты. Тәңіршілдік түріндегі дін ежелгі түріктерді біріктірді. Ал бірде-бір қасиетті мәтін 
сақталмағанымен, ең жоғарғы болмысқа деген сенімнің өзі ауызекі тілде күні бүгінге дейін 
сақталған. Татарлар арасында Исламның салтанат құруы кезінде де Алла мен Тәңірі синоним 
болып саналды. Хан таңбалары Тәңірді мадақтаудан басталған. Классикалық ғылыми ортада 
(этнография, дінтану) «Тәңіршілдік» діннің немесе нанымның жеке анықтамасы ретінде 
қолданылмайды. Мұның себебі пассионарлық этногенез теориясының әлсіз ғылыми-теориялық 
негізі, оның дамуы аясында Ежелгі түріктер мен дала көшпенділерінің тезистері ұсынылды. 
«Тәңіршілдік» ежелгі түріктердің діні ретінде монотеистік тұжырымдамамен танымал 
балама тарих авторы Мұрат Аджи де гипотеза ретінде ұсынылған. «Түріктер мен әлем: ішкі 
тарих» кітабында М. Аджи» түріктер әлемге Аспан Құдайына деген сенімін жеткізді», бұл 
Құдайға»мәңгілік көк аспанға» табынуды білдіреді, – деген.
Бір Құдайдың ілімі ретіндегі «Тәңіршілдік» онтологиясы өте қайшы көзқарастар 
тудырады, өйткені монотеизм (Ибраһимдік, пайғамбарлық) өзінің жаратылысынан тыс, болмыс 
пен болмыстың жалғыз, трансценденттік Жаратушысы ретінде Бір Құдайды мойындау дегенді 
білдіреді және оған қарсы шықпайды. Бір құдай – Тәңірі туралы «Тәңіршілдік» ілімін (Тәңірі – 
болмыс жаратылғаннан кейін пайда болған құдай болса) құдайлар пантеонындағы «монотеизм» 
немесе «жоғарғы құдай» деп сипаттауға болады. «Антикалық дәуір» деп біздің дәуірімізге 
дейінгі 4 мыңжылдық кезеңінің өркениеттік категориясын және б.з.д. 5 ғасырға сәйкес кезеңдер, 
мысалы, Шумер, Ежелгі Египет, Ежелгі Месопотамия, Ежелгі Қытай немесе Ежелгі Греция мен 
Рим өркениеті.
О. Жанайдаровтың «Ежелгі Қазақстан мифтерінде» «Тәңірі Аспан Құдайына деген сенім-
нің мәні туралы», яғни Тәңірге сыйыну діні (тәңіршілдік
) 
тарауында мыналар келтірілген: 
«Ұлы аспанға табынудан – құдіретті және жан-жақты адам мәңгілік өмір идеясына келді, 
өйткені әлемді қоршаған ғарыштың өзі өлмейді» (194-бет). 
Біршама қарабайыр түрде бейбітшіліктің мәңгілік идеясы басқа жерде келтірілген. «Жан» 
тарауы (20 - бет) «тыныштық-рухани қасиет, тыныс алу қабілеті. Бұл адамға, малға, жануар-
ларға, құстарға, шөптер мен ағаштарға тән. Бұл қабілет тастардан айырылған. ...Өсімдіктің өмірі 
өлмейтін және үздіксіз, өйткені тамыр жерде қалады және өсімдік өзінің тіршілігін мәңгі сақтай 
алады». 
О. Жанайдаров «Ежелгі Қазақстанның мифтері» кітабында келесі тарихты қайта жаңғыр-
тады. «Бір кездері жер де, аспан да болған жоқ, тек бір үлкен мұхит болды. Бірде Мұхиттың 
ішінде ақ жарық пайда болды - ақ жарық, одан жарқыраған алтын жұмыртқа пайда болды. Оның 
ішінде Тәңір құдайы - бүкіл әлемнің атасы ұйықтады. Ол миллиондаған және миллиондаған 

«САНАДАҒЫ ЖАҢҒЫРУ: «ӘЛЕМ» БЕЙНЕСІНІҢ РУХАНИ МҰРАЛАРДА БЕРІЛУ СИПАТЫ»
АТТЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ
58 
жылдар бойы өте ұзақ ұйықтады, содан кейін бір күні оянды. Тәңірі жұмыртқаның қабығын 
сындырып, сыртқа шықты. Жұмыртқаның жоғарғы бөлігінен Тәңірі аспанды, ал төменгі 
бөлігінен жер жасады».(Б. 9-10). «Аспан мен жерді бөліп алып, Тәңірі ұрпақ беру үшін еркек 
пен әйелге бөлінді. Ол Тәңірі әйелді Тәңірі Ұмай деп атады». 
12-бетте автор: «Түріктердегі от «әулие» ретінде құрметтеледі, яғни қасиетті. От ана 
құдайы (От Ана) Тәңірдің анасы-Ұмай құдайының аяғынан туды. Оның әкесі қатты болат, анасы 
шақпақ тас. От-Ана кісінің үйінде, ошақ басында тұрады. Көне түркілер отты адамға жылулық 
пен азық беретін құдайлық, Ұмай тәңірінің сыйы деп есептеген. Миф бойынша, Надулуша 
пайғамбар отты бірінші болып шығарған. ..отқа түкіре алмайсың, жанып жатқан көмірді баса 
алмайсың, ошақтағы жалынды өшіре алмайсың. Ол өздігінен шығуы керек». «Әулие» сөзі түркі 
емес, араб тілінен шыққан. «Қасиетті» емес, «жақын» деген мағынаны білдіреді, ал «әулие» 
Құранда «Аллаға жақын» деген мағынада айтылған сөз. «Әулие» сөзінің түркі тектілігі туралы, 
әсіресе, ашық пұтқа табынушылыққа қатысты айтылуы надандық пен волюнтаризмнің 
көрінісі[2]. 
Ежелгі түркілерде тотемистік кейіпкерлермен байланысты пұтқа табынушылық діннің 
болуын қабылдау мүмкін емес. В.Радлоф өз заманында түріктердің пұттардың алдында табын-
бағандығы туралы мәліметтер береді. Сонымен қатар, бұрынғы кезең құжаттарында түркілердің 
пұтқа табынғаны туралы құжат болмаған. Ежелгі түріктердің бейітіне отырғызылған балбалдар 
ата-бабаларды құрметтейтін сенімнен шыққан. Батырдың көзі тірісінде өлтірілген жаулардың 
салты бойынша балбалдар тұрады. Бүгінгі құлпытастар балбалдардың басқаша жалғасы ретінде 
көрінеді. Сонымен қатар, ескі түрік нанымында пұтқа табынушылық болмағандықтан, қорғау 
және өтемақы мақсатында салынған храмдар салты жоқ 
Кейбір зерттеушілер түркілер кіретін діндердің ішінде шаманизмді де атап өткен. Дінге 
жатпайтын сиқырлы жүйе болып табылатын шаманизм – экстаз және емделумен байланысты 
әдістер жиынтығы, ол көзге көрінбейтін рухтар патшалығымен байланысып, адам әрекеттерін 
басқаруда осы рухтардың қолдауын алу.
Tәртіпті өмірі мен қоғамдық тәртібінің арқасында түріктер «Бір Тәңір» идеясына өте ерте 
кезден жеткен». Бахаеддин Өгелдің айтуынша, таулы түріктер жерге тек аттарының аяғымен 
байланған. Олар өздерін ойлаған және жаңбырлы жер мен тұнық көк аспанның арасында ілініп, 
кеңістікте жүргендей. Түріктің басы көкте. Оның санасын шаршатып,жүрегін толқытқан жалғыз 
нәрсе – оны жамылған шексіз көк. шексіз аспанның түсі мен жалғыз күмбезі оның ойларын 
біріктіріп, бір мақсатқа бағыттаған маңызды себеп болды. 
Әрине, бұл ұшы-қиыры жоқ көк күмбездің үстінде айнала айналатын күннің, айдың, жұл-
дыздардың иесі де, билеушісі де болар еді.Ол бәрін жаратып, жаратылыстарды тірі қалдырды 
және түріктердің бірге тәңірге сенуінің басты себебі осы болды. Құдай өте ерте заманда қоғамда 
тыныштық пен тәртіпті тудырды. Монотеистік діндер жоғары әлеуметтік деңгейге жеткен 
халықтарда ғана көрінеді. Бұл тарихи процестің өзгермейтін ережесі. Сондай-ақ бұл жетілу – 
адам ойының жете алатын соңғы сатысы болып табылады. Мысалы, Оғыз хан өз жерін 
балаларына бөліп бере отырып, жорықтарын Құдайына қарыз ретінде көрсетеді. Сонымен қатар 
дастанда «Түсімде бергеніңді аспан Тәңірім ақиқатқа ашсын», «Сен үшін Алла тағала бар 
дүниені кешірсін», «Аспан алдындағы борышымды өтедім Тәңірім» деген өрнектер бар. Бұл 
мәлімдеме түрік сенімі мен ойлау тарихында маңызды құжат болып табылады [3]. 
Көктүрік империясы кезінде Қытай императорына жіберілген хаттар мен олардың баста-
рындағы «Ұлы көктүріктердің қағаны Құдай жіберген» деген тіркес Көктүрік жазбаларында 
және кейінгі ресми жазбаларда кездесетін ресми өрнектердің бастауын құрайды. «Tengri ança 
timis erinç: blood birtim kannk кодталған және Tengri erinç өлтірді/Иикдук үшін Құдай айтты: Мен 
хан бердім, сен ханыңды тастап, бағындың. Түрік Тәңірінің қорғаны деген сөздерінен түсінуге 
болады және үрік елі жойылып кетпеуі үшін оның қорғаушысы, қаған берушісі. Тәңір мен 
ханның арасында қағанның Алланың әмірін орындауына қатысты тұрақты байланыс бар. Хан 
өзіне берілген жарлыққа сай ел билейді, егер ұлт осы жарлықпен келген бұйрықтарға қарсы 
шықпаса, бұл байланыс ажырамас, сабақтастық сақталады.

МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «МОДЕРНИЗАЦИЯ СОЗНАНИЯ:
ХАРАКТЕР ПЕРЕДАЧИ ОБРАЗА «ӘЛЕМ» В ДУХОВНОМ НАСЛЕДИИ
59 
Көне түріктер тарих сахнасына шыққан кезде б.з.д. III ғасырдан бергі түркілердің наным-
сенім әлеміне көз жүгіртсек, олардың алғашқы діні бір жаратушыға, яғни монотеизмге негіздел-
ген «Аспан Тәңірі» діні болғанын көреміз. Оғыздар басын аспанға көтеріп: Тәңір деп атаған. 
Исламдағы Алланы түсіну уақыт пен кеңістіктен тәуелсіз болғанымен, Алланың кеңістігінің 
аспан секілді қабылдануында өткеннен бүгінге дейін жалғасып келе жатқан сенім мен құлшы-
лық амалдары кездеседі. 

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: