Сборник международной конференции «модернизация сознания: характер передачи образа «Әлем»
жүктеу/скачать 2,86 Mb. Pdf көрінісі
|
конфернция материалы
|
Keywords. Cultural Heritage, Armenian-Qypchak monuments, Historical chronicles, Legal codes and act documents, Philological works, Religious Works, Works of Art, Natural Science works. Қазақ тарихына қатысты деректердің зерттелу мәселесі «Мәңгілік ел» ұлттық идеясының негізінде тарихи, мәдени жазба жәдігерліктерді жинақтауға, зерттеуге, сақтауға, жаңғыртуға және тиімді пайдалануға бағытталған. Қазақстан Республикасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында шетел мұрағаттары мен ғылыми мекемелерінен ел тарихына қатысты мыңдаған тарихи-мәдени құжаттар алынды. Бүгінде армян-қыпшақ тілінде жазылған, 1521-1669 жылдарға тиесілі 112 жазба ескерткіш мол мұраға айналып, көлемді жазбалардың жиынтығын қалыптастырып, армян-қыпшақ ескерткіштерінің мәдени маңыздылығының жоғарылығын айғақтай түсіп отыр. Армян-қыпшақ жазба ескерткіштерінің табылу, жинақталу, транскрипциялану, жариялану, аударылу, жанрлық сипатының айқындалуы шетелдік ғалымдар Ж. Дени, Э. Шютц, Г. Дерфер, Дж. Клоссон, А.Е. Крымский, Ф.Е. Корш, Э. Трыярский, Я. Дашкевич, И. Вашари, О. Прицак, Е. Слушкевич, Г. Алишан, М. Левицкий, Р. Кохнова, И.А. Абдуллин, А.В. Сафарян, отандық ғалымдар Ғ. Айдаров, А.Н. Гаркавец, Ғ. Сапарғалиев, С. Құдасов, т.б. тарапынан мүмкін болды. Сондай-ақ ескерткіштер тілінің ерекшелігін зерделеуге Т.И. Грунин, Э.В. Севортян, Дж. Клосон, Ж. Дени, А.Н. Гаркавец, С.Ж. Құдасов, тағы да басқа ғалымдардың жүйелі пікірі, ғылыми зерттеулері дәлел. Дегенмен қазіргі уақытқа дейін армян-қыпшақ мұралары тарихи және тілдік аспектіде толыққанды зерделенді деу қиын. Әлемнің бірқатар мұрағаттар қорынан табылған тарихи-мәдени ескерткіштер толық зерттеуді қажет ететіні сөзсіз. Орта ғасырда Орталық Еуропадан Солтүстік Қытайға дейінгі ұлан-ғайыр аймақты иелік еткен түркі тілдес тайпалардың ішіндегі ең ірі ұлыстардың бірі – қыпшақтар болды, олардың қоныстану территориясы шығыс деректерінде Дешті қыпшақ атауымен жақсы таныс. М. Қашқари өз еңбегінде IX ғасырдағы қыпшақ бірлігіне кимек, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсоба, жете, бөрлі сынды бірқатар рулар мен тайпалар кіргендігі туралы мәлімет берген [1]. Түрк қағандығы ыдырағаннан кейін қыпшақтар алғашында Қимақ қағандығының құрамында болса, XІ ғасырда одан бөлініп шыққан. XІ ғасырдан қыпшақ тайпаларының саяси бірлестігі қуатты мемлекет – Дешті қыпшаққа айналып, ортақ тіл ретінде қыпшақ тілі қызмет етті. Осылайша қыпшақ тілінде жазылған жазба мұралар әлемдік өркениет пен мәдениетке, тарихқа өзіндік үлесін қосты. Қоныс тебуі жағынан географиялық біртұтастығының жоқтығына байланысты әр өңірдегі қыпшақтар әр түрлі аталып ( Алтын орда қыпшақтары, Орта Азия қыпшақтары, Қырым қыпшақтары, құмандар, половецтер, мамлюк қыпшақтары, армян қыпшақтары ), олардан қалған жазба ескерткіштердің өзі де түрлі әліпбимен жазылғанын тарихи жазба мұралар растайды. Қыпшақ тілінде жазылған мұраларды мазмұндық, құрылымдық, графикалық сипа- тына қарай отандық ғалымдар бірнеше топқа жіктеп қарастырады. Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов және М. Томанов қыпшақ жазба ескерткіштерін XI-XVII ға- сырларға тиесілі мұралар ретінде тани келе, жазылу графикасына қарай беске топтастырады: МЕЖДУНАРОДНАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «МОДЕРНИЗАЦИЯ СОЗНАНИЯ: ХАРАКТЕР ПЕРЕДАЧИ ОБРАЗА «ӘЛЕМ» В ДУХОВНОМ НАСЛЕДИИ 69 1) готикалық көне шрифтімен жазылған ескерткіштер (XIII-XIV); 2) араб әрпімен жазылған мұралар (XI-XIV); 3) армян жазуымен берілген материалдар (XV-XVI); 4) орыс алфавитімен жазылып қалған деректер (XI-XIII); 5) Шығыс Еуропа аймағын мекендейтін кейбір халықтардың тілінде сақталып қалған және сол елдердің өзіндік жазу үлгілерімен берілетін сөздер (кісі есімдері, жер-су аттары, т.б.) [2]. Сонымен қатар Ә.Құрышжанов қыпшақ жазба ескерткіштерін төмендегідей жіктейді: 1) қараханид түріктерінің тілінде жазылған ескерткіштер; 2) орта Азия түріктерінің тілінде жазылған ескерткіштер; 3) көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер; 4) шағатай тілінде жазылған ескерткіштер. Ескерткіштер белгілі бір саяси-әкімшілік орталықтарда туып, солардың талап-тілектеріне сай жазылып отырғандықтан, шартты түрде мынадай топтарға бөліп те қарастырылады: құман қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, половец қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Орта Азия қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, Алтын Орда қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, мамлюк қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер, армян колониясының тілінде жазылған ескерткіштер [3]. Орта ғасырларда жазылған ескерткіштерді зерттеп, құнды пікірлер айтқан ғалымдардың тұжырымдарын басшылыққа алған М.Сабыр қыпшақ ескерткіштерін мынадай екі үлкен топқа бөліп қарастырады: а) көне қыпшақ ауызекі сөйлеу тілінде жазылған ескерткіштер; ә) көне қыпшақ жазба ескерткіштері [4]. Армян-қыпшақтар – бүгінгі таңда тарихшылар да, тілді зерттеушілер де «армян-қыпшақ» терминін ұстанатын, өз дәуірінде христиан дінінің армян-григорян бұтағын діні ретінде қабылдаған қыпшақтар. Деректер көрсеткендей, армян-қыпшақ тілін таратушылар өз тілдерін «хыпчах тілі», «біздің тіл», «татарша» деп көрсеткен. Қазіргі уақытта әлі де толық сыры ашылмаған армян-қыпшақ тілінде жазылған, 1521-1669 жылдарға тиесілі 112 жазба ескерткіш, шамамен 25-30 мың беттен тұратын көлемді жазбалардың жиынтығын қалыптастыруда. Қазіргі таңда армян-қыпшақ жазба ескерткіштері Киевте (Каменец-Подольск армян сот істерінің акт кітаптары және Андрей Торосовичтың «Философ тасының құпиясы» шығармасы), Львовта (1 армян-қыпшақ сөздігі және 26 жеке құжаттар), Ереванда (3 христиандық және филологиялық мазмұндағы қыпшақ ескерткіштері және 6 қыпшақ тіліндегі армян жазбалары), Санкт-Петербургте (армян-қыпшақ сөздігі, Псалтырь), Венада (3 армян-қыпшақ сөздігі және 13 христиандық және сот ісі мазмұнындағы қолжазбалар – Төре бітігі, акт кітаптары, Псалтырьлар, дұғалық кітаптар, 3 пірәдір Антонның өсиет кітаптары), Венецияда (10 қолжазба – Псалтырьлар, дұғалық кітапшалар, акт кітаптары, жылнамалар), Краков, Варшава, Вроцлав қалаларында (Псалтырь, дұғалық кітап, күнтізбе, 1528-1604 жылдардағы Сот ісі кітабын қоса есептегенде 11 қолжазба), Парижде (4 қолжазба – Псалтырь, күнтізбе, Төре бітігі және «Дана Хикар туралы аңыз» бен жылнамалардан тұратын жинақ), Герлада (Арменополис, Шамошувар – Румыния – Псалтырь) және Лейденде (1 дұға кітабы) сақталған. Армян-қыпшақ тіліндегі орта ғасыр жазба ескерткіштері көлемі жағынан ауқымды, жанрлық тұрғыда сан алуан, оларды тақырыптық жүйеге негіздей отырып, 6 топқа бөліп қарастыруға болады: 1) тарихи жылнамалар; 2) заң кодекстері және акт құжаттары; 3) фи- лологиялық еңбектер; 4) діни еңбектер; 5) көркем шығармалар; 6) жаратылыстану ғылыми еңбектері. жүктеу/скачать 2,86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|