Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары
жүктеу/скачать 8,24 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Айдарова А.Б. к.э.н., доцент Омарова Г.К.
Тауар айналымы - барлығы 1537,8 1277,1
1250,1 1850,3
2141,4 үлесі, % 45,65 51,21
43,24 47,00
47,17 Экспорт
874,8 903,7
841,5 1009,2
1197,0 Импорт
663,0 373,4
408,6 841,1
944,4 ТМД-дан тыс елдер
Тауар айналымы - барлығы 1830,8 1216,8
1641,2 2086,7
2398,4 Экспорт
1339,5 634,0
985,3 1524,4
1814,5 Импорт
491,3 582,8
655,9 562,3
583,9
Кестедегі берілгендерден соңғы жылдары ТМД елдерімен тауар айналымы барлық тауар айналымнан орташа есеппен алғанда 46,6 пайыз үлесін алып отырғанын байқауға болады. Тауар айналымда экспорт үлесі жоғары екенін атап кетуіміз керек. Талдау ТМД және ТМД-дан тыс елдеріндегі экспорт және импорт құрылымы және оның өзгеру динамикасында біршама айырмашылық бар екенін байқауға болады. 2009 жылдан бастап 2010 жылға дейін ТМД елдерімен тауар айналымы төмендегенін, ал 2011 жылдан бастап 2012 жылға дейін күрт жоғарылағанын байқауға болады. Бұл импортқа да, экспортқа да тиесілі. Оңтүстік Қазақстан облысының ТМД елдеріндегі негізгі сауда-елдері серіктестері кесіндісіндегі экспорты 2 кестеде келтірілген. Кестедегі берілген мәліметтерден ЭЕврАз одағынан тыс елдермен экспорты айтарлықтай төмен екенін байқауға болады және тек 87,7 млн.АҚШ доллар құрайтынын байқауға болады.
84
2 кесте. Оңтүстік Қазақстан облысының ТМД елдеріндегі негізгі сауда-елдері серіктестері кесіндісіндегі экспорты млн. АҚШ долл.
2009 2010 2011
2012 2013
ТМД елдері 874,8
903,7 841,5
1009,2 1197,0
ЭЕврАз одағы елдері 742,8
754,0 723,3
861,5 1109,3
Беларусь 3,8
0,6 0,3
0,9 1,7
Қырғызстан 39,3
107,4 48,9
54,9 65,3
Ресей Федерациясы 184,8
140,8 71,4
116,6 330,8
Тәжікстан 26,6
39,2 31,9
59,0 146,5
Өзбекстан 488,3
466,0 570,8
630,1 565,0
ЭЕврАз одағынан тыс елдер 132,0
149,7 118,2
147,7 87,7
Әзірбайжан 2,4
0,4 0,1
0,2 0,0
Түрікменстан 10,3
7,4 9,0
14,2 13,9
Украина 101,0
139,0 103,9
126,8 61,6
басқа елдер 18,3
2,9 5,2
6,5 12,2
Оңтүстік Қазақстан облысының ТМД елдеріндегі негізгі экспорттайтын сауда-ел серіктесі болып Өзбекістан және Ресей Федерациясы табылатынын көруге болады. Импортты алып қарайтын болсақ, ТМД елдеріндегі ОҚО негізгі сауда-елдері серіктестері болып тағы да Өзбекістан және Ресей табылатынын айтып кету керек, бірақ пайыздық мөлшерлемелер біршама басқаша болып келеді. ТМД елдеріндегі ОҚО негізгі сауда-елдері серіктестері кесіндісіндегі импорты 3 кестеде келтірілген.
3 кесте. ТМД елдеріндегі ОҚО негізгі сауда-елдері серіктестері кесіндісіндегі импорты , млн. АҚШ долл. 2009
2010 2011
2012 2013
ТМД елдері 663,0
373,4 408,6
841,1 944,4
ЭЕврАз одағы елдері 593,1
321,9 346,8
771,9 862,6
Беларусь 14,2
9,6 7,7
18,8 27,1
Қырғызстан 9,7
13,8 7,5
7,5 8,2
Ресей 506,9
262,4 177,7
264,2 327,7
Тәжікстан 0,8
1,3 4,2
21,2 24,1
Өзбекстан 61,5
34,8 149,7
460,2 475,5
ЭЕврАз одағынан тыс елдер 69,9
51,5 61,8
69,2 81,8
Әзірбайжан 2,4
3,0 2,5
2,4 4,5
Түрікменстан 10,4
3,8 - 0,1 0,1 Украина
51,9 41,4
57,1 64,7
75,9 Басқа елдер 5,2 3,3
2,2 2,0
1,3
3 кестедегі берілгендер бойынша көретініміз импорт бойынша ТМД елдеріндегі ОҚО негізгі сауда-елдер серіктестері болып ЭЕврАз одағына кіретін елдер болып табылады. ТМД елдерімен ОҚО негізгі сауда-елдері серіктестері кесіндісіндегі импортының үлес салмағы Өзбекістанға және Ресейге тиесілі. Жалпы тауар айналымы өсіп отырғанын, импорт біршама бәсеңдеп, экспорт көрсеткіші жоғарылап отырғанын байқауға болады. ТМД-дан тыс елдерді алып қарайтын болсақ, ең көп тауарларды Еуропа елдеріне экспортталатынын байқауға болады. Айтып кететін жайт, Еуропа елдеріне деген экспорт 2009 жылдан бастап 2012 жылға дейін күрт өскен, керісінше АҚШ бірқалыпты, тіпті төмендеген. Ал импортталатын тауарлар негізінен Азия елдерінен, соның ішінде Қытайдан келетінін атап кеткен жөн (кесте 4). ОҚО әлемнің басқа негізгі сауда-елдері серіктестері кесіндісіндегі импорты бойынша мәліметтер ең жоғары үлесті Азия елдері алып отырғанын байқауға болады. Екінші орынды Еуропа елдері алып отыр. Оңтүстік Қазақстан облысының Кеден одағына мүше – мемлекеттерімен сыртқы сауда айналымын қарастыратын болсақ, келесі көрсеткіштерді аламыз.
85
4 кесте. ОҚО негізгі сауда-елдері (әлемнің басқа да елдері) серіктестері кесіндісіндегі импорты , млн. АҚШ долл.
2009
2010 2011
2012 2013
Әлемнің басқа да елдері 491,3
582,8 655,9
562,3 583,9
Еуропа 247,0
287,9 183,0
145,2 165,4
Азия 208,5
238,5 426,6
361,5 350,4
Америка 32,4
54,6 42,4
52,7 65,9
Африка 2,3
1,5 2,8
2,6 2,0
Австралия және Океания 1,1
0,3 1,1
0,3 0,2
Кеден одағына мүше – мемлекеттерде тауарлармен өзара сауданың Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2013 жылдағы негізгі көрсеткіштері келесі 5 кестеде келтірілген.
5 кесте. Кеден одағына мүше – мемлекеттерде тауарлармен өзара сауданың Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша негізгі көрсеткіштері
Елдердің атауы
Тауар айналымы соның ішінде экспорт импорт
2013 ж., мың теңге
жалпы
көлеміндегі үлес салмағы, %-бен 2013 ж., мың теңге
жалпы көлеміндегі үлес салмағы, %-бен 2013 ж., мың теңге
жалпы көлеміндегі үлес салмағы, %-бен Облыс
бойынша 108 938 357,7 100,0 47 230 500,7 100,0 61 707 857,0 100,0 Ресей
104 169 037,6 95,6
46 279 202,0 98,0
57 889 835,6 93,8
Беларусь 4 769 320,1 4,4 951 298,7 2,0 3 818 021,4 6,2
айналымын алып қарайтын болсақ, ең жоғары үлесті Ресей мемлекеті алып отыр және ол көрсеткіш экспорт бойынша 98 пайыз, импорт бойынша 93,8 пайыз құрап отыр. Кестедегі берілгендер Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша негізгі тауар айналымы Ресеймен болып отырғанын байқауға болады. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Кеден одағына мүше – мемлекеттермен тауар айналымындағы экспорт және импорт үлесін қарастыратын болсақ, Ресеймен экспорт және импорт қатынасы біршама тең үлесте екенін көріп отырмыз. Ал Беларусь елінен негізінен (80 пайыз) тауарларды импорттайтынымзды байқап отырмыз. Бұл көрсеткіштің өсуі тауар құрылымында Беларусь ауыл шаруашылық техникасының импортталуынан болып отырғанын айтып кетуіміз керек. Сонымен, экспорттың соңғы жылдардағы өсу қарқыны минералды өнімдерді экспорттау қарқынының жоғарылағандығынан болып отырғанын байқауға болады. Сонымен қатар, мал мен өсімдіктен шығарылған өнімдер, дайын азық-түлік тауарлары да толық әлеуетін пайдаланған жоқ деп есептейміз, себебі әлі де болса 2008 жылғы көрсеткішке жете қоймаған.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы ең маңызды экономика секторы болып табылады. Қазақстан астықтың өндiрiсi жағынан ТМД елдері ішінен Ресейден және Украинадан кейін үшінші орын алатын. Қазіргі уақытта Украинадағы дағдарысқа байланысты Қазақстан Республикасы екінші орынға шығып отыр. Қазақстанның солтүстiгiнде бидай, сұлы, арпа, сонымен бiрге күнбағыс, шашақты зығыр және тағы басқа бидай дақылдары өсіріледі. Онымен қатар көкөнiс және бақша шаруашылығы кеңінен дамыған. Қазақстан Республикасының 86
оңтүстігінде жасанды суғару кезінде мақта, қант қызылшасы, темекi, күріш жоғары өнімділік береді. Бақ өсіру кеңінен дамыған.
1 кесте. 2015 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасында майлы дақылдар тұқымдарының қолда бары, тонна
Барлығы соның ішінде: ауыл
шаруашылығы кәсіпорында рында шаруа немесе фермер қожалықтарында нан қабылдайтын пункттер мен элеваторларда басқа
кәсіпорын дарда
Майлы тұқымдар 985939,4 488917,3 283724,0 105056,0 108242,1 Соя бұршақтары 68737,1
14911,1 38691,4
- 15134,6
Күнбағыс тұқымдары 365758,1 111177,8 154641,6 38906,0
61032,7 Мақсары
тұқымдары 37359,5
16702,8 19641,7
117,0 898,0
Рапс тұқымдары 182779,2 112582,4 10627,9
42348,0 17220,9
Қыша тұқымдары 18184,3
13879,7 3503,5
798,0 3,1
Арыштың тұқымдары 1657,0 747,0
898,0 12,0
Күнжіттің тұқымдары 7,0
- - - 7,0 Мақта тұқымдары 946,0 -
- 946,0
Салалы зығырдың 274,0
274,0 - - - Шашақты
зығырдың тұқымдары 310237,2 218642,5 55719,9 22875,0
12999,8
Аграрлық сектордың дамуының негізгі факторлардың бірі болып тұқым шаруашылығының дамуы табылады. 2015 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасында майлы дақылдар тұқымдарының қолда бары туралы мәліметті қарайтын болсақ (2 кесте), негізінен тұқымдардың жоғары үлесі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында екенін байқауға болады.
2 кесте. 2015 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасында облыстар бөлінісінде майлы дақылдар тұқымдарының қолда бары, тонна
Барлығы
соның ішінде: ауыл
шаруашылығы кәсіпорында рында шаруа немесе фермер қожалықтарында нан қабылдайтын пункттер мен элеваторларда басқа
кәсіпорындард а
Қазақстан Республикасы 985939,4 488917,3 283724,0 105056,0 108242,1 Ақмола
155708,2 91440,4
14279,7 22355,0
27633,1 Ақтөбе
492,5 419,5
19,0 - 54,0 Алматы 59631,9
13986,4 45645,5
- - Батыс Қазақстан 1660,1 362,0
1298,1 - - Жамбыл 8745,3
1211,8 7533,5
- - Қарағанды 7911,1 6088,4
1664,7 7,0
151,0 Қостанай 194166,2 96225,1
78239,3 16398,0
3303,8 Қызылорда 166,5 18,3
148,2 - - Оңтүстік Қазақстан 6758,1 3704,4
535,7 - 2518,0 Павлодар 28303,0
6124,6 20328,4
1500,0 350,0
Солтүстік Қазақстан 287677,4 221181,9 22423,9 35363,0
8708,6 Шығыс
Қазақстан 231707,5 48154,5 91608,0
29433,0 62512,0
Алматы қаласы 3011,6
- - - 3011,6
1 кестеде көріп отырғанымыздай, майлы дақылдар тұқымдарының ішінен 1/3 бөлігі күнбағыс тұқымдары болып табылады. 87
Егер 2015 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасында облыстар бөлінісіндегі майлы дақылдар тұқымдарының қолда бары туралы мәліметті қарайтын болсақ (кесте 2), бұл көрсеткіш бойынша ең жоғары үлесті Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстары алып отырғанын байқауға болады. Кестедегі мәліметтер сонымен қатар ең аз көлемдегі қолда бар майлы дақылдар тұқымдары Ақтөбе және Қызылорда облыстарында екенін көрсетіп тұр. Өңірлер бөлінісіндегі 2013-2014 жылдардағы дәнді (күрішті қосқанда) және бұршақ дақылдарының жиналған алқабы туралы мәлімет 3 кестеде келтірілген.
3 кесте. Өңірлер бөлінісіндегі дәнді (күрішті қосқанда) және бұршақ дақылдарының жиналған алқабы, гектар
Шаруашылықтың барлық санаттары соның ішінде ауыл шаруашылық кәсіпорындары шаруа немесе фермер қожалықтары Жұртшылық Шаруашылы ғы 2014 ж.
2014ж. 2013ж.
%-бен 2014 ж.
2014ж. 2013ж.
%-бен 2014 ж.
2014ж. 2013ж.
%-бен 2014 ж.
2014ж. 2013ж.
%-бен Қазақстан Республика- сы
14654866,0 93,4
9412120,3 92,2
5235847,4 95,6
6898,3 82,6
Ақмола 4078934,3 96,5 3082116,5 95,7 996817,8 99,1 -
Ақтөбе 304108,4 71,7 184021,2 67,0 120087,2 80,5 -
Алматы 445943,3 100,4 116100,7 104,6 328942,3 99,1 900,3
77,4 Батыс
Қазақстан 283105,5 93,7 80265,9
88,6 202839,6 95,9 -
Жамбыл 249578,3 105,2 56933,0
99,9 191564,7 106,9 1080,6
89,6 Қарағанды 651130,3 97,7
296037,7 97,6
355087,7 97,7
4,9 100,8
Қостанай 4014336,4 91,6 2742757,0 91,3 1271578,2 92,2 1,2
30,8 Қызылорда 84789,7 107,1
44775,0 97,6
39028,8 122,2
985,9 73,9
Оңтүстік Қазақстан 237799,0 109,8
119763,5 104,9
114142,1 116,2
3893,4 94,1
Павлодар 622891,9 104,9 228860,4 98,2 394031,5 109,3 -
Солтүстік Қазақстан 3117215,5 87,6
2248469,0 88,5
868746,5 85,4
- - Шығыс Қазақстан 564376,9 101,4 211363,9 100,3 352981,0 102,2 32,0
6,7 Астана
қаласы 574,0
73,4 574,0
73,4 - - - - Алматы қаласы 82,5
32,2 82,5
32,2 - - - -
Кестедегі мәліметтер ең жоғары егістік алқаптар Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында екенін байқауға болады. Енді ауыл шаруашылық өнімдерін жалпы жинау бойынша мәліметтерді талдап көрелік. Ауыл шаруашылық дақылдарының сақтандырылған егістік алқабы туралы мәлімет 4 кестеде келтірілген. Ауыл шаруашылық дақылдарының сақтандырылған егістік алқаптары жалпы егістік алқаптарының негізінен 40-55 пайыз құрайтынын байқауға болады. Ал шаруашылық санаттарына қарайтын болсақ, шаруа немесе фермер қожалықтарынан гөрі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының сақтандырылған егістік алқаптарының үлесі жоғары екенін көруге болады. Ауыл шаруашылық дақылдарын сақтандыратын ең жоғары үлесті облыстар болып Қостанай, Қарағанды облыстары табылады. Қорыта келгенде, Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылық секторы жылдан жылға егіс көлемдері мен олардан алынатын өнім бойынша көрсеткіштері өскені, ал мал шаруашылығының өнімдері төмендеу трендін алғаны туралы тұжырым жасай аламыз. Өсімдік шаруашылығын алатын болсақ, 2012 жылы ауа-райының қолайсыздығы, әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарынан және тағы басқа объективті факторлардың әсерінен бірқатар көрсеткіштер біршама төмендеген, алайда 2013 жылы қайтадан өсу трендіне оралған.
88
4 кесте. Ауыл шаруашылық дақылдарының сақтандырылған егістік алқабы Шаруашылықтың барлық санаттары соның ішінде Сақтандыру егістік
алқабы Жалпы
егістік алқаптағы үлесі (%) ауыл шаруашылық кәсіпорындары шаруа немесе фермер қожалықтары сақтандыру егістік алқабы
жалпы егістік алқаптағы үлесі (%) сақтандыру егістік алқабы
жалпы егістік
алқапта ғы үлесі (%) Қазақстан Республикасы 10535,9
49,1 7681,5
59,0 2854,4
34,7 Ақмола
2143,3 43,0
1972,4 51,0
170,9 15,5
Ақтөбе 172,1
27,6 130,5
36,6 41,6
16,0 Алматы
216,3 23,7
97,0 42,0
119,3 18,4
Батыс Қазақстан 219,1
42,9 82,6
55,5 136,5
38,9 Жамбыл
152,6 26,3
41,6 42,9
111,0 23,9
Қарағанды 568,5
55,2 334,0
76,2 234,5
40,1 Қостанай 3542,0 69,7
2345,4 66,8
1196,6 76,3
Қызылорда 82,7
52,2 45,4
67,5 37,3
54,6 Оңтүстік Қазақстан 107,6
13,8 75,6
31,0 32,0
6,4 Павлодар 436,9 38,7
232,9 56,8
204,0 28,6
Солтүстік Қазақстан 2441,5 56,2
2092,7 64,7
348,8 32,1
Шығыс Қазақстан 452,7
34,5 230,8
56,6 221,9
25,3 Астана қаласы 0,6 46,2
0,6 100,0
- -
Жалпы алғанда, жоғарыда көрсетілген мәліметтер және оларды талдау негізінде ҚР бойынша және оның өңірлері бойынша көрсеткіштердің айтарлықтай бөлігінің жоғарылағаны туралы қорытындыға келуге болады.
жүктеу/скачать 8,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|