ВОПРОСЫ  ФОРМИРОВАНИЯ  КАЗАХСТАНСКОГО  ПАТРИОТИЗМА

185 
и  истинных  национальных  интересов  казахов,  сущность  и  смысл  которых  видится  в  миролюбивой 
политике  и безопасности  своих  территорий,  готовности  к  их  вооруженной защите,  в  национальном 
достоинстве воспитания свободолюбивых потомков.  
В период колониального правления России, когда казахские жузы были раздроблены по генерал-
губернаторствам и краям, институт ханства и биев был уничтожен, но сохранилась всеобщая целост-
ность казахского народа. Как писал Шокан Валиханов, народы Великой степи, духовная их культура 
«в  совокупности  составляет  нечто  целое».  Составной  частью  этой  целостности,  т.е.  цивилизации, 
стала государственность, основанная на национальных интересах. Завещание предков: «Лозунг каза-
хов — единство»  был  той  силой,  которая  позволила  сохранить  народ  и  земли.  Оно  способствовало 
формированию этнической территории и этнического самосознания, национального характера и на-
циональных  интересов,  облегчавших  народу  последующую  борьбу  за  существование.  По  словам 
Мухтара Ауэзова, казахский народ, «как трагический странник, кочевавший по степям и столетиям, 
веками боролся за физическое и культурное выживание, национальное и человеческое достоинство, 
отстаивая свои национальные интересы и свое право на самобытность». 
Национальные интересы казахского народа в условиях царского колониального режима начала 
XX века выражали в своих целях и программе казахские политические партии «Алаш» (лидеры Али-
хан  Букейханов,  Ахмет  Байтурсынов,  Миржакип  Дулатов,  братья  Досмухамедовы,  М.Тынышпаев, 
М.Чокаев и другие), «Уш-жуз» (лидеры М.Айтпенов, К.Тогусов, Ш.Кабеков, А.Клыкбаев). 
С самого начала участия в общественно-политической жизни партии «Алаш» и «Уш-жуз» свои-
ми главными задачами считали достижение двух целей, отвечающих национальным интересам казах-
ского  народа: 1) освобождение  казахского  народа  от  колониального  ига, 2) обеспечение  вхождения 
казахского общества в цивилизованное мировое сообщество. Поэтому понятно, что ни царское пра-
вительство,  а  затем  и  советская  власть  большевиков  допустить  подобное  «уважение»  к  националь-
ным интересам своей «государственной окраины» не могли. 
Исследуя историческое, политико-теоретическое и военное наследие «Алаш-Орды» в контексте 
национальных интересов, отметим, что в каждом тезисе программы изложены по существу интересы 
казахской нации в рамках существующей государственности. Многие из них не потеряли актуально-
сти на весь период советской действительности Казахстана. Терпимы такие идеи, конечно же, быть 
не могли. В этом заключалась трагедия коммунистического режима. И цвет нации, отстаивавший на-
циональные интересы казахов, был физически истреблен. 
Таким образом, царское правительство, а затем и власть Советов отвергали идею национального 
мира в казахском обществе, решительно поддерживали колониальные принципы в национальных ок-
раинах (царский режим) и классовые принципы национально-государственного строительства (боль-
шевики). 
Не отрицая колониальной роли советского периода Казахстана, отметим, что идеи Казахской ав-
тономии были разрешены в 1924–1925 гг. в результате национально-государственного размежевания 
в Средней Азии. В апреле 1925 г. V съезд Советов Казахстана восстановил историческое имя наро-
да — казах, переименовав Киргизскую АССР в Казахскую. Через многие века казахский народ вос-
становил свое территориальное единство и государственность, свое историческое название. В 1936 г. 
республика приобрела статус союзной. Это повысило ее престиж и давало дополнительные полномо-
чия.  Вместе  с  тем  формально  декларированный  суверенитет  осуществлять  государственную  власть 
самостоятельно, реальные же права и возможности ее на деле были крайне ограничены, не во всем 
отражал  национальные  интересы  Казахской  Советской  Социалистической  Республики.  Фактически 
же Союз ССР по Конституции Казахстана 1937 г. охранял этот формальный суверенитет. 
Проблемам защиты национальных интересов в своей жизни, службе, военно-теоретическом, во-
енно-педагогическом  и  военно-психологическом  и  литературном  наследии  уделял  внимание  про-
славленный  полководец,  батыр  Бауржан  Момышулы.  Поражает  прорывающееся  через  его  строки, 
через годы чувство патриотизма. Стенограмма беседы с гвардии полковником Бауржаном Момыш-
улы от 19 января 1944 г. не оставляет равнодушным, слова пронизывают глубиной мышления и по-
ниманием природы и психологии войны, вооруженной защиты интересов государства, во многом это 
позиция национальной гордости, национальной традиции. 
«Нет  национальной  традиции,  мешающей  воевать,  есть  национальная  традиция,  помогающая 
воевать. Национальная гордость — святыня и нерушимый закон для личности в нации». О роли ка-
захского  народа  и  его  отражении  в  истории  в  войнах  древних  и  Отечественной  войне  пишет 
Б.Момышулы: «Военная история казахского народа должна была бы, обретя свои истоки в предысто-
рии прежних древних войн, начаться с этой Отечественной войны. Однако в собственных глазах ка-

186 
захского народа, самым активным образом участвовавшего в этой исполинской войне, она не находит 
отражения в зеркале истории и видится как бы отчужденной от привычного уклада жизни, сторонним 
проявлением героизма. А казахский народ именно за время этой войны заставил весь мир узнать себя 
как народ. В войне он закалился, приобрел богатейший опыт, поднялся выше». 
Тонкий психолог, знающий глубоко природу армейского механизма и работу командира, он пи-
шет, что «командир должен чувствовать возложенную на него ответственность, не защищать частные 
интересы вне интересов общих», интересов службы, интересов государства. 
Б.Момышулы, по мнению автора, ранее других дал определение сущности казахстанского пат-
риотизма. «Это национальный дух, или национальный патриотизм, — любовь к своему народу, с ко-
торым  личность  связана  кровными  единством  и  общностью  происхождения,  территорией,  языком, 
бытом,  нравами,  психологическими  и  этнографическими  особенностями,  сложившимися  историче-
скими традициями, имеющими вполне определенные и самостоятельные, отличные от других качест-
ва и особенности». 
Конституция КазССР от 20 апреля 1978 г., по сути, отражала реалии и интересы Конституции 
союзной (1977), дублируя их содержание и классовые интересы союзного государства, мало учиты-
вая особенности и интересы республики. Национальные интересы Казахстана в основном представ-
лялись интересами союзного государства, ибо другой диалектики их развития не представлялось, и 
только в начале 90-х гг. стали нарастать дезинтеграционные процессы в СССР, одним из первых сим-
птомов которых было декабрьское выступление 1986 г. в г. Алма-Ате, движущая мотивация которого 
заключалась в понимании фальшивой сути декларированного суверенитета и национального самооп-
ределения,  осмысление  национальных  интересов,  рост  национального  самосознания  и  достоинства. 
Естественно, что этот прорыв был заклеймен Центром как проявление казахского национализма. 
Динмухамед Кунаев, оценивая события тех декабрьских дней, пишет: «Пренебрежение к интере-
сам наций и народностей, а в ряде случаев — их игнорирование и нарушение...». Это было уже аго-
низирующей  линией  поведения  партийно-государственной  номенклатуры.  Далее  последуют  Виль-
нюс, Тбилиси, Сумгаит, Карабах, Баку, Фергана, Ош, Южная Осетия, Таджикистан и другие регионы. 
События и процессы начала 90-х гг. прошлого века в Советском Союзе детерминировали логику 
политических  перемен,  конструктивность  действий  республиканской  власти  в  Казахстане  с  учетом 
его национальных интересов. Казахстан закрепил свою принципиальную позицию в важном, истори-
ческом документе  «Декларации о государственном суверенитете Казахской Советской Социалисти-
ческой Республики», принятом 25 октября 1990 г. По своей сути Декларация закрепила основные по-
литико-правовые ценности, национальные интересы. 
10 декабря 1991 г. сессией Верховного Совета республики был принят «Закон о переименовании 
Казахской Советской Социалистической Республики в Республику Казахстан». Таким образом, в по-
литической системе республики сложилась новая атмосфера, перед Казахстаном открылась реальная 
перспектива строительства независимого в политическом, экономическом и военном отношении го-
сударства, определить свои национальные интересы и войти в мировое сообщество. 
При  вступлении  в  должность  первый  Президент  Республики  Казахстан  Н.А.Назарбаев  сказал  о 
своей вере в то, что на территории Казахстана будет создана своя высокоразвитая политическая циви-
лизация, в которой возродится казахская нация, в которой будут свободно чувствовать себя все другие 
нации и народности. Последующие годы будут этому подтверждением, 16 декабря 1991 г. Президент 
подписал Конституционный Закон Республики Казахстан «О государственной независимости Респуб-
лики Казахстан». Этот день вошел в новейшую историю Казахстана как День независимости. 
Суверенитет и независимость молодого государства, вставшего на путь демократических преоб-
разований,  безусловно,  нуждается  в  безопасности. «Понимая  чрезвычайную  важность  возникшей 
проблемы,  руководство  Республики  предприняло  ряд  мер,  направленных  на  защиту  национальных 
интересов страны, прежде всего, по обеспечению военной безопасности». 
Военным  ученым  и  практикам  К.Серикбаеву,  К.Абильгазину,  Р.Каратаеву,  И.Ралову,  П.Черка-
шину, М.Тыныбекову, опираясь на научные выводы и знания, солидный опыт практической службы, 
удалось дать объективную всестороннюю оценку разворачиваемых развальных событий в армии, их 
прогноз  и  тенденции  развития,  и  самое  главное — подготовить  предложения  об  аппарате  военной 
организации, о структуре Вооруженных Сил республики и кандидатурах лиц на руководящих долж-
ностях. Были предложены адекватные интересы по защите национальных интересов обороны и безо-
пасности,  подготовлены  соответствующие  правовые  документы  и  проведен  ряд  первоочередных, 
превентивных мероприятий, которые обеспечили сохранение имеющегося потенциала и военной ин-

187 
фраструктуры на территории нашей республики для создания Вооруженных Сил страны, внутренних 
и пограничных войск и других воинских формирований. 
Правовое начало организаторской реформы по проведению Военной реформы и созданию соб-
ственных Вооруженных Сил было положено в Указе Президента Республики Казахстан «О создании 
Вооруженных  Сил  Республики  Казахстан»  от 7 мая 1992 г.  Надо  заметить,  что  Указ  «О создании 
внутренних войск Республики Казахстан» был подписан Главой государства 10 января 1992 г. и был 
одним из первых нормативных актов суверенного государства в области защиты национальных инте-
ресов, внутренней безопасности государства. 
За 1992 г. и начало 1993 г. были подготовлены, обсуждены и приняты такие документы государ-
ственной важности, как Военная доктрина Республики Казахстан, пакет военных законов, в которых 
нашли отражение различные аспекты защиты национальных интересов. В целом теория защиты жиз-
ненно  важных  национальных  интересов  строится  на  первичном  выводе  о  том,  что  обеспечение  на-
циональной безопасности является главным условием развития Республики Казахстан как независи-
мого суверенного государства. 
Президент  Республики  Казахстан  Н.А.Назарбаев  в  историческом  Послании  народу  Казахстана 
отметил: «Весь  исторический  опыт  развития  человеческой  цивилизации  свидетельствует,  что  изна-
чальным из всех необходимых условий, в рамках которых осуществляется поступательный и устой-
чивый рост государства, является безопасность его нации и сохранение государственности». И в этой 
связи в стратегии страны на долгосрочную перспективу первым приоритетом объявлена националь-
ная безопасность. Именно такое понимание национальной безопасности утвердилось в мировой по-
литике, и Казахстан по идеям Президента страны Н.А.Назарбаева подошел к этой задаче через приз-
му стратегических, жизненно важных интересов личности, общества и государства. Безопасность на-
ции  и  государственности,  экономический  рост  и  благополучие  казахстанцев — в  такой  формуле 
можно  заключить  видение  национальной  безопасности  Президентом  Республики  Казахстан 
Н.А.Назарбаевым. В ней заключены не только выводы, но и важнейшие задачи по обеспечению безо-
пасности страны, и задачи эти весьма многоаспектны. 
 
 
 
 
 
Т.М.Əбдікəрімова 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана 
ҰЛАҒАТТЫ  АҚЫН-ЖАЗУШЫЛАРЫМЫЗДЫҢ  ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН  ОҚЫТУ 
В статье приводятся данные о структуре построения текстов в учебниках нового поколения 
«Ана тілі» и методика работы с ними. 
Information about the text building structure in the modern text-books «Ana tilyi» and about the 
methods of working with them is given in the article. 
 
Ұлағатты ақын-жазушыларымыздың шығармашылығынан оқулыққа көбірек мəтін алынатын се-
бебі:  классик  жазушылардың  шығармашылығы  əрқашанда  салмақтылығын  жоймайды.  Сондықтан 
бұл  ақын-жазушыларды  бір  тарауға  олардың  өздерінің  шығармашылығынан  мəтіндер  берілсе,  енді 
бір тарауға тəрбиелік мəні жоғары болып келетін ақындар, жазушылар белгілі деген азаматтар туралы 
деректер келтірілген. Тағы бір жерде белгілі классик жазушылардың шығармашылығының танымдық 
қасиеті ерекше болған соң, олардың өмірі немесе бір ісі, бала кезіндегі бір қылығы, бір үлгілі істері 
жайында əңгімеленеді. Оны жазатын да сол кезеңнің белгілі, атақты ақындарымыз бен жазушылары-
мыз болып шығады. 
Мысалға, жыл мезгілдерінде Абайдың өз өлеңдері, ал енді бір жерде Абай туралы дерек беріле-
ді. Дəлелдеп көрейік: М.Əуезовтан «Əке арманы» деген мəтінде əке мен баласы Əбіш екеуінің əңгіме-
сі.  Əңгімеден  Абайдың  сөзінен  баласынан  күткен  үміт-арманы  айтылады.  Мəтіннен  мына  үзіндіге 
зейін қоюға болады: «Əбіш, сен қараңғы кедей жұртыңның ең алғашқы емшісі екенсің. Сенің сол қа-
лың көпке, халқыңа арнаған ойың, жəрдемің бар ма? — деп Абай баласына барлай қарады. 
— Мен əлі оқуды тауысқам жоқ қой, — дейді Əбіш. 

188 
— Рас, тауысқан жоқсың. Бірақ тауысуға жақынсың. Оқуды тауысқанда халық туралы, бола-
шақ тағдыры туралы ойладың ба? Осыны айтшы! 
Əбіштің жауабы: 
— Аға, оқу бітіреміз де қызмет етеміз! Елге сол қызмет бабында пайдалы боламыз. 
— Қызмет  жандаралдың,  ояздың,  соттың  алды  ма?  Ондайларды  көріп  те  жүрміз  ғой.  Жаңа 
жол тауып, соны халқыңа сілтеу қайда!... Мен соны тосқан əкенің, ағаның бірі едім...» 
Міне, осы үзіндіде қаншама ой толғауы жатыр. Осының мəнісін балаға түсіндіріп, əңгімелеп бер-
се, балаларға да əсер етпей қоймас еді. Халқыңа деген сезімдері де оянар еді. Мəтін мына сұрақтар (1) 
мен тапсырмалар (2) арқылы əңгімеге тартылады. 
1. Əке мен бала не жөнінде əңгімелесті? Абай баласын не мақсатпен сынады? Ол үшін баласына 
қандай сұрақтар қойды? Əке баласының жауабына неге қанағаттанбады? Ол баласынан не күтіп еді? 
Əбіштің халқына қызмет еткісі келгенін неден байқауға болады? Ол Шоқан мен Ыбырай еңбектерін 
неліктен іздеді деп ойлайсың?  Əбіш  өз  мақсатын  əкесіне қалай  түсіндірді?  Абайдың баласына  риза 
болғанын қайдан білдің? Əкесінің үні неге өзгерді екен? 
2. Мəтіннен Абайдың баласының жауабына қанағаттанбаған тұсын тауып оқы. Əбіштің Шоқан 
мен Ыбырай жөнінде əкесіне айтқандарын мəтінге сүйеніп əңгімеле. Мəтіннен Дəркембайдың сөзін 
тауып оқы, оның мəнісін түсіндір. Мəтіннің соңғы бөлігін əкесінің баласына айтқан сөзін оқы, оның 
мəнісін түсіндіріп көр. Мəтінді бөлімдерге бөліп, əр бөлікке ат қой. Мəтінді рольге бөліп, мəнерлеп 
оқыңдар.  
Тағы да басқа жұмыстар жүргізіліп балалар əңгімеге тартылады. Əңгіме мазмұны өте қызықты, 
тартымды, адам сезіміне əсер етпей қоймайды. Талдау бұнымен шектелмейді, тағы да түрлі жұмыс-
тар жүргізіле беріледі. 
Келесі  Кəмен  Оразалиннің  «Абай  шаңырағы»  деген  мəтіні  берілді.  Мəтінді  берерде  бұл  жерде 
басқа мақсат көзделді. Абайдың өз өлеңін бергенде ақынның өлең мазмұнымен бірге сөз көркемдігін 
таныту болса, екінші тақырыпта Абайдың арты, ұрпағының жалғасы жəне бір ерекшелігі мəтіннен тұ-
нып тұрған еңбек түрлерін ескере отырып, əрі ұлттық шаңырағымыздың қаншалықты мəні, маңызы 
барлығы ашыла түседі. Онда да қаншама тəрбие түрі де жатыр. Осы мəтінді алу үшін «Абайдан соң» 
деген К.Оразалиннің кітабын бастан аяғына дейін оқып шығуға тура келді де, үзінді алынды. 
Сол сияқты Медеу Сəрсекеевтің «Рəсім» атты мəтіні де сол бағытта. Қаныш туралы мəтін құру 
үшін бұл жазушының Қанышқа арналған кітабы оқылды да, одан «Рəсім» деген мəтін құрылды. Бұл 
мəтінде тек Қанышты ғана танытып қоймайды, сонымен бірге Қаныштың шыққан ортасы жəне өнер 
иесі Жаяу Мұса туралы да таныстырылып кетеді. Үлкенді құрметтеу арқылы Қанышты адамгершілігі 
жəне оның өнерді сүйетіндігі Жаяу Мұсаға деген ілтипат-кішіпейілділігі көрінеді. 
«Əліппенің  атасы»  деген  мəтінде  А.Байтұрсыновты  таныту  болды.  Ал  «Тарту»  деген  өлеңінде 
А.Байтұрсыновтың өлеңінің мазмұнын оқуға, өнерге тарту сөздерін көрсету болды. Келесі бір тұста 
А.Байтұрсыновтың мысалдарынан берілсе, онда ол кісінің шығармашылығындағы мазмұнымен бірге, 
тіл  көркемдігін  ашу  мақсаты  көзделді.  Сонда бір А.Байтұрсыновтың  шығармашылығы 3 түрлі  мақ-
сатпен берілді. Дəл бұл жерде негізгісі — осы кісі 70 жыл бойы қаншама еңбегі, өмірі халықтың ойы-
нан шығып ұмытылып кеткені баршаға белгілі, оқулықтарға беру себебі — Байтұрсыновты бүкіл ел-
ге, жұртқа қайыра таныту мақсаты көзделіп, еліміздің қайраткері əрі ғалымы деген оймен оған баса 
көңіл бөлінді. Сəкен, Ілияс, Бейімбет, Мұхтардың да сол сияқты бір жерде сөз көркемдігін танытуда 
шығармашылығы берілсе, енді бір жерде оларды халық қайраткері ретінде таныту. 
Жалпы  мəтінді  оқулыққа  алуда  тараулардың  мазмұнына  қарай  берілгендіктен,  түрлі  мақсаттар 
көзделіп  орындалады.  Мысалы, 3-сынып  бойынша  «Туған  елім,  туған  жерім»  жыл  мезгілдеріне  ар-
налған тараулардың мазмұн-мақсаты туралы жоғарыда түсіндіріліп кетті. Тараулардың келесісі «Бі-
лім — өмір шырағы» бұл тарауға білім, өнер, мəдениет туралы жазылған шығармалар топталынды. 
Онда  «Тарту» (А.Байт.), «Шоқан» (С.Бегал.), «Ауылға  келген  мұғалім» (М.Жұм.), «Өнер-білім  бар 
жұрттар» (Ы.Алт.), «Күмəн» (М.Гумеров), «Жақсылардың жақсысы» (Р.Босиклектен, болгар жазушы-
сы), «Мұғалима» (Қ.Мырз.), «Аққұс туралы аңыз» (О.Бодықов), «Қарағым» (М.Жұм.) жəне жаңылт-
паштар, жұмбақтар, мақалдар. Сонымен бірге тарау соңы қорытынды сұрақтар мен тапсырмалардан 
тұрады. Сол сияқты əр мəтіннің соңында да тапсырма мен сұрақтар беріліп отырылады. Тағы бір айта 
кететін мəселенің бірі басқа да, туысқан елдердің жазушыларынан мəтіндер де беріліп отырылады. 
Тараудың келесі мəтіні «Ауылға келген мұғалім». Бұл мəтінде Мағжанның бала кезі, оның əке-
шешесі, ортасы, əкесі — Бекен жай адам емес, балаларын оқыту үшін мектеп ашып, қаладан мұғалім 
əкеледі. Міне, осы тұста кішкентай төрт жастағы Мағжанның да қарап отырмай, ағаларымен бірге хат 
тануға  тырысады,  оқуға  деген  құмарлығы  артады.  Мектепке  бермесе  де,  ағаларымен  бірге  партада 

189 
отырып, əріп үйреніп жазады. Оқуға зерек болып, ағаларының орнына сұраққа жауапты Мағжан бе-
ріп отырады. Міне, əкесі мен мұғалім арасында Мағжанның зеректігі əңгіме болады да, оны сол күн-
нен бастап сабаққа үнемі қатысуға рұқсат етіледі. Мағжанның балалық бал шағы қызық өтеді. Бұл си-
яқты мəтінді оқулыққа беру өте орынды деп есептеледі. Осы мəтінге төмендегі сұрақтар қойылады: 
1. Мағжан ауылына келген кім, оны баланың əке-анасы қалай қарсы алды? 
2. Мағжанның оқуға деген ынтасы қандай істерінен көрінеді? 
3. Мектепке түскеннен кейін Мағжан қалай оқиды? Мағжан қандай тілдерді үйренеді? 
Тапсырмалар: 
1. Мəтінге сүйеніп, Мағжанның əкесінің өз ауылында мектеп ашуын əңгімелеп бер. 
2. Мəтіннен Мағжанның атасының батасын тауып оқы. 
3. Мəтінді «Мағжанның ауылында мектеп ашылуы», «Мағжан — оқушы» деген бөлімдерге бө-
ліп əрі бөлімнің шегін тауып көр. 
«Аққұс туралы аңыз» Оразбек Бодықов мəтіні. Бұл өнер саласына арналған мəтін. Оның ішінде 
əн айту, əннің құдіреті, əн əуенін айта келіп, Шəмші Қалдаяқов туралы əңгіме болады. Жақсылық пен 
жаманшылық, көре алмаушылық көрінісі əңгімеден байқалады. Əннің құдіреті осындайларды жеңеті-
ні, əннің əуені, құдіреті қандай қаталдық болса да, жеңетінін əңгімелейді. Ең негізгісі — əн жазған 
композитор Шəмшінің өнердегі құдіретімен таныстырады. Шəмшіні балаларға танытады. 
Мəтін сұрақтары: 
1. Шəмші Қалдаяқов кім? Ол жайында не білесің? 
2. Əншінің бойында қандай ерекше қасиет болған? 
3. Автор Шəмші ағадан не жайлы сұрады? 
4. Ол қалай жауап берді? 
5. Шəмші аға «Аққұс туралы аңызды» кімнен естіген? 
6. Аңыздағы аққұстың əніне табиғат қалай табынған? Адамдар ше? 
7. Қарақұс неліктен Аққұстың көзін жоймақшы болды? 
8. Ақққұстың ақырғы өтініші не еді? 
9. Аққұс ажалдан қалай құтылды? 
10. Əңгімеге басқа тағы қандай ат қоюға болады? Автор аңыз əңгімедегі əннің құдіреттілігін не 
арқылы көрсеткен? Қандай əнші құстарды білесің? 
Тапсырмалар: 
1. Əңгімедегі музыканттардың аты-жөнін ата. 
2. Мəтіннен табиғаттың Аққұс əніне табынған жерін суреттейтін тұстарды тауып оқы жəне дəп-
теріңе жазып ал. 
3. Ш.Қалдаяқовтың əндерін тауып, күй табақтан тыңда. 
4. Жұмбақты шеш: 
а)  Ұзын, ұзын, ұзын жол 
  Ұшына жеткен бар ма екен? 
  Түбі терең қара су, 
  Түбіне жеткен бар ма екен? 
  Түбіне жетіп бұл судың, 
  Қанып ішкен бар ма екен? 
ə)  Қабат-қабат қаптама, 
  Ақылың болса аттама. 
Бөлімдегі  барлық  мəтіндерге  тоқталмай-ақ,  бөлім  соңында  қайталауға  арналған  сұрақтар  мен 
тапсырмалар берілді. Мəтіндерден кейін «Жаңылтпаш айтып, жұмбақ шешіп, мақал-мəтел жаттайық» 
деген айдарға бірнеше жаңылтпаштар, жұмбақтар жəне мақалдар келтірілген. Бөлімнің қайталау сұ-
рақтары: 
Əрбір мəтінде автордың не айтқысы келгені жөнінде негізгі ой болады. Мысалы, осы бөлімдегі 
жазушылардың шығармашылығындағы негізгі ой — білім, білімді адам — ол ақылды, оның бəрінен 
де күшті болатынын көрсету, соны басқаларға үлгі етіп, білім көздері — кітапты, мектепті т.б. дəріп-
теу. 
1. «Дүниедегі мүліктің бəрі еңбекпен, біліммен табылады» негізгі ой сөйлемде берілген шығар-
маны ата. 
2. О.Бодықовтың «Аққұс туралы аңыз» мəтіні шығарманың қай түріне жататынын тап: 
− аңыз; 
− əңгіме; 

190 
− ертегі. 
3. «Оқу — білім азығы», «Өнерлі өрге жүзеді» мақал-мəтелдерінің мағынасы ашылатындай əңгі-
ме құрастырып көр. 
4. Бөлімдегі əдептілік жөнінде жазылған шығармаларды ата. Қандай əдептілік ережелерін біле-
сің? Дəптеріңе жазып ал. 
Ереженің бір түрінен мысал: Өзіңнен үлкен кісімен үйде немесе басқа жерде кездескенде: — Сə-
леметсіз бе? — деп өзің алдымен амандас т.б. деген сияқты тəрбиелік мəні бар ережелер беріп отыру 
да артық етпейді. 
Келесі блоктың бірі: «Өткен өмірден». 
Бұл  тарау — өте  тартымды,  қызықты  бөлімнің  бірі.  Бұндағы  топталған  мəтіндер өткен өмірге, 
тарихқа байланысты мəтіндер болып келеді. Қазақ халқының басында нендей тарих, өмір болса, со-
лардың əрқайсысынан дерек, белгі берерліктей мəтіндер жинағы болды. Мысалы, тарау мына мəтін-
нен  басталады: «Қазақ,  қалмақтың  тыныштығы  болсын» (Мəшһүр-Жүсіп  Көпейұлы)  дегенде  атына 
сай, Абылайдан басталған бір өмір көрінісінен белгі береді. Мəтін негізі бейбітшілікке, достыққа ша-
қырады. 
Сұрақтар: 
1. Абылай хан қалмақ ханына не үшін елші жіберді? 
2. Қалдан Серен келген елшілерге Қарабас ханымды не үшін жіберді? 
3. Қарабас ханым елшілердің ішінен кімдерді қалмақ ханына алып келді? 
4. Ханым Қазыбек, Тайкелтір туралы не дейді? Тұрсынбай, Жəнібек туралы ше? 
5. Қалдан Сереннің Абылайдың өтінішімен келіскенін неден аңғардың? 
6. Оны дұрыс шешім қабылдануына кім себеп болды? 
Тапсырмалар: 
1. Əңгімедегі қазақ, қалмақ хандарының аттарын ата. 
2. Мəтіннен Абылай ханның ақылдылығын көрсететін тұсты тауып оқы. 
3. Əңгімедегі кісі аттарын теріп жаз жəне олар туралы білетініңді əңгімелеп көр. 
4. Сөз мағыналарын ұғып ал деген тапсырма беріледі. Олар: 
Құлағы жоқ шұнақ — бұл жерде: туысқаны жаман. 
Шолақ — бұл жерде: бала жоқ дегені. 
Жауы желкесінде — бұл жерде: тұлдыр жалаңаш кедей дегені. 
Төмен бұғу — бұл жерде: жасқану дегені. 
Сырттан — бұл жерде: сұлтаны, төресі. 
Бітім — келісім, тоқтам, байлам дегені т.б. 
Бөлімде Қабанбай, Бөгенбай, Ақжолтай, Ағыбай, Махамбет пен Исатай, Амангелді батырлар ту-
ралы, азаттық жолындағы Тоқаш Бокин, ашаршылық туралы Күлпəш (Б.Майлин), жазықсыз қиянат 
көргендер — С.Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов; сонымен бірге Отан соғысының қаһармандары — Нүр-
кен Əбдіров, Бауыржан Момышұлы, Рақымжан Қошқарбаев, сол сияқты желтоқсанның құрбандары, 
тағы  басқа  да  өтілген  өмірлерден  алынған  əңгімелер  топталынды.  Бұлар  туралы  оқи  отырып,  біраз 
өмір еске түсіріліп, елінің азаматтарын қадірлеуге оларды құрметтеуге үйренеді, жеріне, еліне, хал-
қына деген сүйіспеншіліктері артады. Жоғарыда аталғандардың əрқайсысына арналған мəтіндер бе-
рілді. Олардың бəріне тоқтала беруге, көркем көтермеді, сондықтан тарауды қайталауға берілген сұ-
рақтар мен тапсырмалармен шектеліп отырылды. 
Блокты қайталауға сұрақтар мен тапсырмалар 
Мəтін қалай құрастырылады? деген мəтін теориясынан үзінді берілуі де баланың білімін толык-
тыра түседі. 
Сен мəтіндегі сөйлемдер бір-бірімен байланысты болып келетінін бұрыннан білесің. Сол сияқты 
шығармада сөз болып отырған оқиғалар да үзіліп қалмай, бірімен екіншісі байланысып отырады. 
Сен «оқиға желісіне қарай мəтінді бөліктерге бөл немесе мына бөлімдер бойынша мəтінді əңгі-
меле» деген сияқты тапсырмаларды орындап келдің. Бұдан мəтінді тек сөйлем деп қана емес, оқиға-
лар да бір-бірімен байланысып отыратынын көруге болады. 
1. Төмендегі жоспардың қай мəтінге қатысты екенін тап. Соған байланысты сол мəтінге қандай 
оқиғалар өзара байланысып тұрғанын айт: 
а) абақтыда; 
ə) айыптау қорытындысы; 
б) кездесу; 

191 
в) ана зары. 
2. Осы тараудағы бөлімдерге бөлінген мəтіндерді ата. Əр бөлімге қойған атауларыңды еске түсір. 
3. Қошқарбаевтың «Ту тіккен» əңгімесін оқиға желісіне қарай бөліктерге бөліп көр, əр бөлікке 
ат қой. 
4. Тарау неліктен «Өткен өмірден» деп аталған? 
5. Осы  бөлімнен  оқыған  мəтіндер  арқылы  халқымыздың  басынан  қандай  кезеңдерді  өткізгенін 
білдің? Əр кезеңді сипаттайтын шығармалардың аттарын ата. 
3-сыныптың ІХ-тарауы «Кім сендерді, балалар, сүйетұғын?» деген тараудың мазмұны атына сай 
болып  тұр.  Тарауда  берілген  мəтіндер: «Бесік  жыры» (халық  ауыз  əдебиетінен); «Бесік  жыры» 
(М.Мақ.), «Ана» (Ғ.Орманов), «Ақ шаш» (В.А.Сухомлинский, орыс жазушысы), Достық өлкесінің за-
ңы (М.Шаханов), «Əке туралы ой» (А.Шамкенов), «Əке мен бала» (ел аузынан), «мақал-мəтел оқып, 
жаттайық» деген айдармен мақалдар жинағы берілді. Бұл жерде ешқандай талдаулар берілмеді, себе-
бі көркем сөздерді талдау дегенде 4-сыныптың «Ана тілі» оқулығынан ана туралы мəтіндер салысты-
рыла талданған. Талдау үлгісі сол жерде бар. 
Бұл жерде 3-сыныпта блокты қайталауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар ғана берілді. 
1. Осы бөлімдегі мəтіндердің ұқсастығы неде? 
2. Əрбір мəтіннің бір-бірінен айырмашылығы неде? 
3. Бөлімдегі əженің қызықты ертегісі жөнінде айтылған мəтіннің атын ата. 
4. Ана туралы жақсы көретін əніңді айт. 
5. Бөлім неліктен «Кім сендерді, балалар, сүйетұғын» деп аталған? 
6. Ана туралы əңгіме не өлең жазып көр. 
Мына мақалды білгеніңше əңгімелеп бер. 
Атадан жақсы ұл туса 
Елінің қамын жейді. 
Атадан жаман ұл туса 
Елінің малын жейді. 
Қарт кісіні қадірле, 
Өзің де қарт боларсың. 
М.Дулатовтан «Қырдан келген жас қазақ» деген мəтін. 
Мəтінді оқулыққа берудегі мақсаты: Шоқанның кім екендігін таныту. Шоқанды басқа ұлттың ға-
лымдарының жақсы көргендігін, ұстаздарының қандай, кім болғанын, кімдермен бірге жүретіндігін, 
Шоқан туралы достарының пікірлерін болашағына ұқтыру, мақтаныш ету. Жалпы Шоқанның ерекше 
ұл екені, халқымыздың үлкен мақтанышы екендігін таныту болды. Ал осы мəтінді жазған М.Дулатов-
тың  да  тегін емес екендігін көрсету.  Шоқанның  өмірі  мен  оның  достары  туралы  деректі  өте жақсы 
берген. 
Сұрақтар: 
Шоқан қайда, қандай оқуға келді? Ұстаздары жайында не айтуға болады? Шоқан сабақтан бос 
уақытында қайда барып жүрді, онда неге барып жүрді деп ойлайсың? Шоқанның өз жұртын жақсы 
көргенін неден байқауға болады? Шоқанның талабы қандай? 
Тапсырмалар: 
Шоқанның зеректігін көрсететін жерлерді тауып оқы. Потаниннің сөзін оқы жəне əңгімелеп бер. 
Шоқанның өз сөзін оқы, оның мəнін айтып көр. Мəтіннің бөлімдеріне ат қой жəне олай аталуының 
себебін дəлелде, мəтіндегі кісі аттарын дəптеріңе жазып ал. 
Сапарғали Бегалиннің «Шоқан» деген мəтінінде Шоқанның балалық бал шағы суреттеледі. Кіш-
кентай кезінен бастап дастан, эпос жырларды оқи алатыны, сол кезде түрікше, арапша кітаптар оқи-
тыны, алғыр, ұғымтал екендігі баяндалады. 
Шоқанның  Айғаным  əжесінің  де жай  емес,  немересінің  оқыған  қиссасын  зейінмен  тыңдап,  əрі 
өзі де оған «Ер Тарғын» жырын шебер тілмен əңгімелеп бергенін, оған Шоқан разы болып, əжесіне 
ризашылығын білдірді. Əңгіменің ана мен бала арасындағы қарым-қатынасы, бір-біріне деген риза-
шылығы білініп тəрбиелік мəні ерекше көрінеді. 
Сұрақтар: 
1. Шоқан қай тілде оқи бастады? 
2. Шоқанның оқыған қисса-əңгімелерін не істеуші еді, оны ол кімнен үйренді? 
3. Əкесі əуелі қай тілді дұрыс үйренсін деді? Ол кісі Орынбордан кімді, не үшін көшіріп əкелді? 
4. Шоқан əжесіне қандай қисса оқыды? 
5. Əжесі немересіне не айтып берді? 

192 
Тапсырмалар: 
1. Мəтіндегі жыр, қисса, дастандардың аттарын тауып, дəптеріңе жазып ал. 
2. Əңгімедегі жер-су аттарын ата. 
3. Əңгімедегі Шоқанның əкесінің сөзін тауып оқы. 
4. Əңгімеге сүйеніп, Шоқанға мінездеме беріп көр. 
С.Бегалиннің «Мейірім» деген мəтін өзінің атына сай Шоқан туралы. Мұнда Шоқанның мейірім-
ділігін, адамгершілігін əңгімелейді. 
Ауыл арасында, тұрмыс басында кездесе беретін жанжал-ұрысты Шоқан дұрыс түсініп, дұрыс-
тығын əкесі Шыңғысқа хабарлайды. Əкесі Шыңғыс та үлкен ұлылылығын, кеңдігін баласының сөзін 
қолдап, шаруалардың пайдасына шешеді. Туған ағасының қияңқылығымен өз мойнына алып, оған да 
сөз, дауыс көтермей, өтеуін өз мойнымен көтереді. Бұл жерде мына мəселелер байқалады. Шоқанның 
əкесінің өзі де əділ жəне кішіпейіл жан екендігі көрінеді. Оны мына сөздерден байқауға болады: 
«... Бейсен екі егінші ертіп келеді. Шыңғыс: 
— Сіздер именбеңіздер, мына Шоқанжан сіздерге жаны ашып, Шəкең жылқышыларының тен-
тектігін айтқан соң шақырып едім. Шəкең өзі келіп, сіздер түгілі бізге аталығын істеп кетті. Қа-
зақта бір қағида бар ғой — аға алдынан шықпайтын. Ол кісінің арыны тоқтағанша айыбын біз тар-
тамыз. Артынан сабасына түседі ғой. Бірақ сіздер күйзелмей аттаныңыздар. Егіндеріңіз көп бүлін-
ді ме? — деп, Шыңғыс жылы да, жұмсақ сөйледі. 
— Егін бүлінді, бар күн көреміз деп отырған астығымыз еді. 
— Сіз  жасымаңыз,  егініңіздің  шығынын  мен  өзім  берейін.  Шоқанжанның  мейірімінен  садақа 
кетсін». Бұл сияқты үзіндіден баласы Шоқан мен əкесінің мінездері ұштасып, мейірімділіктің ныша-
ны көрініп тұрғанын байқатады. 
Сұрақтар: 
1. Əңгіме кім туралы? 
2. Шоқан неге көп ілесе алмады? 
3. Шоқан қандай көңілсіз жайға кез болды? 
4. Оны неден байқадың? 
5. Талас неден басталды? 
6. Егіншілер нені талап етті? 
7. Шеген ауылының жылқышылары қандай өрескелдік көрсетті? 
8. Егіншілерге кім ара түсті? 
9. Болған жайды Шоқанның əкесі қалай естіді? 
10. Шыңғыс болған дауды қалай шешті? 
11. Оның шешім қабылдауына кім себеп болды, оны Шыңғыстың қандай сөзінен аңғардың? 
Тапсырмалар: 
1. Мəтіннен Шоқанның егіншілерге ара түсіп айтқан сөздерін тауып ал. 
2. Əңгімеден Шыңғыстың егіншілерге берген төлемі жөнінде айтылған тұсты тауып оқы. Шың-
ғыс сұлтанның шешіміне өз көзқарасыңды білдіріп қой. 
3. Мəтіндегі ұлттық əдеп туралы айтылған жолдарды тауып оқы жəне есіңе сақта. 
4. Əңгіменің əр бөлігіне ат қой. 
5. Мəтіндегі жер қорушының берген батасын тауып оқы. 
6. Өрескел, өктемдік, содырлық сөздерінің мағыналас қатарын тауып көр. 
Міне, бір Шоқан туралы үш түрлі əңгіме беріліп отыр. Біріншісінде Шоқанның ұстаздары ара-
сында Шоқанға деген сүйіспеншілік туралы əңгіме болса, екіншісінде Шоқанның балалық шағы, əже 
мен баланың арасындағы сүйіспеншілік; үшіншіде Шоқанның халыққа деген мейірімі мен кішіпейіл-
ділігі жəне əкенің Шоқан мінезіне деген ризашылығы көрінеді. Бұл үш тақырыптың əрқайсысы бө-
лек-бөлек тарауларда берілген. Əрқайсысы оқытуда да жеке-жеке мақсатты көздейді. Шоқан туралы 
мəтіндегі қандай мақсаттарды оқытса да, ең негізгісі — Шоқанды таныту, ол туралы деректерді білгі-
зу, елімізге мақтаныш ету бастауыштан басталады демекпіз. 
Оқулықтың блоктық тарауларға бөлінетіндігі туралы тоқталуға тура келіп тұр. Олар: «Жақсыдан 
үйрен» жəне «Жақсы ай мен күндей əлемге бірдей». Бұл тарауларда еліміздің бетке ұстарларымыз — 
Əбу Насыр əл Фараби, Құрманғазы, Дина Нүрпейісқызы, Абай, Ыбырай, Шоқан, Жаяу Мұса, Сұлтан-
махмұт, Сəкен, Тұрар, əнші Əміре, суретші Қастеев, Қажымұқан, Шəкəрім, Байтұрсынов, бертіндегі 
Жəнібек  Кəрменов  т.б.  туралы  деректер  берілді.  Жас  буындарға  бұл  кісілер  кімдер  болған,  қандай 
болғаны жайында айтылып түсіндіріледі. Бұларға арналған мəтіндердің əрқайсысының тəрбиелік мə-
ні жоғары болып келеді. Екі тарау негізгі мазмұндық жағынан бір-біріне жақын. Бұлардың ісі мен қы-

193 
лығы барлық халыққа бірдей ортақ, бəрі де халқы үшін күресіп əрі еңбек еткендер. «Жақсыдан үй-
рен» дегенде бұл кісілердің əңгімелерінен берілсе, ал «Жақсы ай мен күндей əлемге бірдей» деген та-
рауда бетке ұстарларымыздың өздері туралы берілген. Аздап болса да, екі тараудың осындай айырма-
шылығы бар. 
3-сыныптың оқулығында «Табиғат — менің өз үйім» деген блоктық тарау бар. Бұл блокқа таби-
ғаттың қыры мен сырын көрсететін мəтіндер берілген. Мысалға, «Өзеннің ағуы», «Қайырымдылық», 
«Киіктің  айласы», «Көкшенің  көрінісі», «Ақсақ  киік», «Алтай  аясында», «Бүркіт», «Қамқорлық», 
«Торғай»  т.б.  деген  мəтіндер  небір қызықты  сырлар шертеді.  Бүгінгі  күні  экологиялық  тəрбие беру 
мəселесі бүкіл дүние жүзінде əңгіме болып, табиғатты қорғау үшін небір жұмыстар жүргізілуде. Со-
ның бір бөлшегі оқулық арқылы оқушыларға сабақ барысында экологиялық тəрбие жүргізіле оқыты-
лады. Экологиялық тəрбие табиғатқа тиме, ананы құртпа, өлтірме, бұзба деген сияқты құрғақ жаттан-
ды сөздерді қолдана беру ешқандай тəрбиеге əсер етпейді. Оның есесіне жоғарыдағы аталған жерле-
рін тауып, əңгіменің негізгі идеясын анықтап оқытылып отырылса, əлде қайда маңызды, тəрбиелігі 
жоғары болады. Блокқа жүйеленген əңгімелердің мазмұны оқушылардың эстетикалық сезімін оятуға 
да үлкен үлесі болып отырылады. 
«Киіктің айласы», «Арқарға үлкен мүйіз неге керек?» жəне «Бетпақ далада» деген мəтіндерде та-
биғаттың сыры мен қыры адамдарды ерекше таңдандырады. Таңдана отырып, адамда аяушылық пай-
да болады. Мəтіннің аяшылық жері бала сезімдеріне қатты əсер етеді. Ал «Өзен», «Алтай аясында», 
«Көкшенің көрінісі» т.б. табиғат сұлулығын суреттейді. Сұлулықты, əдемілікті суреттей отырып, ба-
лаларды əсемдікті сезінуге, оны көре білуге, оны таптамай, бұзбай, сындырмай аялауға тəрбиелейді. 
Бір нəрсе əдемі болып, көз тартса, соны тиіспеуге немесе оның үстінен жүруге қимай, сырттай айна-
лып жүресің ғой, міне, айналанын бəрі əдемі болса, өз-өзіңнен түзеліп, əдемілікке сүйсінесің, тəртіп-
тілікке бұрыласың. Міне, соған орай осылардың мазмұнын ашатындай сабақ жүргізілуге тиіс. 
 
 
 
 
 
Ж.Ж.Наурызбай 
Жезказганский университет им. О.А.Байконурова 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: