ЭТНОКУЛЬТУРНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ

194 
Современные  философские,  культурологические  и  лингвистические  концепции  обосновывают 
идею несводимости к унифицированному образцу различных культурных, языковых, этнопсихологи-
ческих, ментальных традиций и парадигм. 
Концептуальной для нашей работы является основная идея работ Э.Фромма о том, что будущее 
человечества зависит от того, осуществится ли гуманистическая переориентация общества, а необхо-
димым  условием  для  этого  становится  формирование  нового  человека
2
.  Также  значима  фундамен-
тальная  установка  А.Тойнби
3
  на  культурологический  плюрализм.  Им  доказывается  уникальность 
жизненного опыта каждой цивилизации, многообразие форм социальной организации человечества, 
каждая из которых имеет своеобразную систему ценностей. 
Концепция  онтологической  относительности  У.Куайна
4
  на  основе  принятия  разных  онтологий 
утверждает существование соответствующих им разных языков. Язык понимается им как один из ти-
пов человеческого поведения. По его мнению, которое мы полностью разделяем, невозможен абсо-
лютный перевод с одного языка на другой, их самобытность не может совсем исчезнуть. 
Общим для этих концепций является аксиологический плюрализм — идея многообразия несво-
димых друг к другу, самодостаточных и эквивалентных ценностей. Это методология допущения од-
новременного существования конкурирующих «картин мира» и консенсуса при ориентации на общее 
благо
5
. 
Мы также опираемся на идею «коллективного бессознательного» К.Юнга о существовании ар-
хетипов, образов-символов, которые уходят корнями в историю народа. Они существуют самостоя-
тельно, выполняя функции и первооснов мироздания, и фундаментальных структур психики. Мента-
литет этноса базируется на этих архетипах
6, 7
. 
При выдвижении идеи использования Казахстаном культурного и лингвистического плюрализма 
необходимо  учитывать  гипотезу  этнолингвистической  относительности  Э.Сепира  и  Б.Уорфа
8
,  кон-
кретизирующую методологию культурного плюрализма в сторону обращения к национальным язы-
кам. Они выдвигают тезис о корреляции языка и культуры, языковых и поведенческих моделей. Ос-
новная версия гипотезы: различные языки строят различные «реальные миры». Сеть культурных мо-
делей любой цивилизации закодирована в языке, который выражает цивилизацию. 
На основе этих теоретических представлений появилась концепция поликультурного образова-
ния Д.Бэнкса
9
. Главная цель поликультурного образования — помочь развитию межкультурной ком-
петентности. Она также направлена на сохранение этнической идентичности, эффективное функцио-
нирование в рамках общей культуры. Поликультурное образование поддерживает этнический плюра-
лизм. Его содержание составляет усвоение совокупности специфических ценностей, которой облада-
ет каждая культура. Справедливо его утверждение о том, что вместе с тем это усвоение и сходных 
ценностей, общих для этнических культур, которые являются базовыми ценностями всего общества. 
В Российской Федерации эта концепция применяется и как мультикультурное образование, что пред-
полагает предоставление людям различных национальностей, этнических культур и социальных сло-
ев  равных  возможностей  в  получении  образования,  позволяет  выработать  культуру  отношений. 
Г.Д.Дмитриев  противопоставляет  концепциям  поликультурного  и  мультикультурного  образования 
многокультурное образование, которое, на его взгляд, в силу своей обращенности к большему коли-
честву групп и более личностно значимой ориентации располагает широкими возможностями в сни-
жении уровня конфликтности в обществе, в развитии толерантности по отношению ко всем культур-
ным отличиям и своеобразию в создании условий, гарантирующих свободный выбор индивидом сво-
ей идентичности и путей ее самоактуализации
10
. 
Межкультурное образование формирует, с одной стороны, способность к межэтническому диа-
логу, этническую толерантность, многогранность личности, с другой — возможность идентификации 
с разной культурой, сохранение этнокультурной самобытности учащихся
11, 12
. Вместе с тем всем этим 
концепциям присущ недостаток, который является не столь уж и редким для многих западных уче-
ных — это европоцентризм. Поэтому их методологические подходы использовались с учетом исто-
рико-культурных особенностей и специфики ментальности, характерных для восточной цивилизаци-
онной парадигмы. 
В.Шадриков правильно подчеркивает, что «все общества, затронутые научно-технической рево-
люцией, в той или иной мере сталкиваются с весьма явными признаками одичания все большего чис-
ла представителей маргинальных социальных слоев общества и целых этносов… В этой драматиче-
ской ситуации мы нуждаемся в новом определении культуры, новом понимании этнокультурных по-
требностей и в новой концепции образования»
13
. Сказанное в большей степени относится к этносам и 
этническим группам суверенных государств, недавно обретших независимость. 

195 
В Республике Казахстан учеными разработан ряд концептуальных документов по реформе обра-
зования
14–22
. Среди них можно назвать концепции, утвержденные Национальным советом по государ-
ственной  политике  при  Президенте  страны:  гуманитарного  образования,  государственной  идентич-
ности  и  языковой  политики,  этнокультурного  образования  в  Республике  Казахстан.  Представляют 
интерес  также  концепции  развития  среднего  образования,  содержания  образования  общеобразова-
тельной школы, этнопедагогического образования студентов высшей школы и другие, разработанные 
группой казахстанских ученых
18
. 
Важным является подход А.Нысанбаева к реформе содержания образования в Казахстане: «Об-
ращаясь  к  опыту  мировой  педагогики  и  лучших  образцов  отечественного  преподавания,  используя 
педагогические идеи Востока и Запада, предполагается сделать акцент на казахской народной педаго-
гике, идеях выдающихся гуманистов земли казахской — аль Фараби, Яссави, Абая, Шакарима, для 
которых определяющим принципом был принцип совестливого разума, или разумного сердца»
19
. 
Для  нашего  исследования  большое  значение  имеет  концепция  общего  образовательного  про-
странства  государств-участников  СНГ,  разрабатываемая  Международной  академией  наук  высшей 
школы. Ее президент В.Е.Шукшунов считает, что эта концепция должна ориентироваться на между-
народные принципы сотрудничества, признание права каждой страны на избираемую ею модель раз-
вития, обеспечение культурной самобытности каждого народа. Среди них применительно к высшей 
школе он называет принципы свободного доступа молодежи стран Евразии к высшему образованию 
в любой из стран, входящих в содружество; право выпускников вузов этих стран на трудоустройство 
в любой из них; мобильности студентов и преподавателей вузов в рамках СНГ; взаимное признание 
дипломов и ученых степеней и званий
20
. 
Новая парадигма образования Казахстана может с учетом международных принципов сотрудни-
чества  и  этнокультурной  самобытности  страны  стать  частью  общеобразовательного  пространства. 
Для  этого  необходимо,  в  первую  очередь,  разработать  модельные  законы  в  области  образования  и 
культуры, заключить двух- и многосторонние договоры между государствами этого региона. 
Нельзя не согласиться с утверждением А.А.Айталиева о том, что «национальное бытие и нацио-
нальное  самосознание  существуют  у  любого  народа  и  формируются  с  детских  лет.  Национально-
этническое  «мы»  проявляется  благодаря  тому,  что  есть  некоторые  «они».  Так,  национальное  само-
сознание казахов содержит восприятие русских, немцев, белорусов, узбеков, киргизов и других, с ко-
торыми  они  имеют  опыт  исторического  общения»
21
.  А.П.Марков  наиболее  тревожным  симптомом 
кризиса  идентичности  видит  неспособность  человека  отождествить  себя  в  национально-государ-
ственном плане. Обретение идентичности (как на индивидуальном, так и на общественном уровне), 
по его мнению, «предполагает три вектора духовных усилий личности и общества в целом: воссоеди-
нение (или идентификация) со своей историей, прошлым; обретение идентичности в настоящем; ви-
дение своего будущего»
22
. 
Значительный вклад в разработку этнопедагогических и культурологических аспектов этнокуль-
турного  образования  вносят  труды  К.Б.Жарикбаева,  С.Калиева,  С.А.Узакбаевой,  М.Х.Балтабаева, 
К.Ж.Кожахметовой,  А.Табылдиева  и  других.  Богатейший  опыт  воспитательного  гения  казахского 
народа  сконцентрирован  и  проанализирован  в  книге  К.Жарикбаева  и  С.Калиева  «Қазақ  тəлім-тəр-
биесі»
23
. Авторы подробно рассматривают казахскую народную педагогику и ее составные части: фи-
зическое и гигиеническое воспитание; трудовое и художественное воспитание; умственное воспита-
ние; гуманизм и нравственное приобщение к воспитанию красоте и прекрасному. Значительное вни-
мание уделено личному примеру учителя, воспитанию в семье, традициям казахского народа. Много 
новых и интересных материалов по казахской народной психологии содержится в разделах о соци-
альной  психологии,  психологии  искусства  и  здоровья.  Представляют  большой  интерес  и  разделы, 
посвященные истории педагогической и психологической мысли в Казахстане, ее сегодняшнему со-
стоянию, в том числе и в этнокультурном плане. 
По  мнению  К.Ж.Кожахметовой
24
,  этническая  педагогика  берет  свои  теоретические  истоки  в 
классической  педагогике,  основным  ядром  которой  является  принцип  народности.  Идеи  принципа 
народности пронизывают насквозь работы казахских педагогов и общественных деятелей, в которых 
на первом месте — забота о сохранении языка, культуры, самобытности. Важность развития социо-
культурных основ образования на интернациональной (не монокультурной), поликультурной почве с 
сохранением национального колорита подчеркивается в работе Г.А.Бейсеновой «Образование в кон-
тексте социально-философских проблем»
25
. Интересна позиция В.Я.Нечаева
26
, понимающего учение в 
качестве вида социокультурной деятельности. Ученый опирается на культурно-историческую концеп-
цию Л.С.Выготского, развитую впоследствии Э.В.Ильенковым. Согласно этому подходу, обучение оз-

196 
начает передачу культурно-исторического опыта от поколения к поколению посредством, прежде все-
го,  языка.  И  особое  значение  имеет  при  этом  овладение  культурой,  накопленной  предшествующими 
поколениями, сохраненной в письменной или устной форме. Знание это приобретает значение ценно-
сти, без которой невозможны ни сохранение знания, ни его передача. Принимая деятельностную трак-
товку образования, В.Я.Нечаев пытается интерпретировать моделирование образования в качестве мо-
делирования деятельности. Им выделяются следующие этапы моделирования образования: концептуа-
лизация  модели,  моделирование  реального  состояния,  прогнозирование,  оптимизация,  нормативное 
обоснование модели. 
Для  нашего  исследования  большой  интерес  представляют  идеи  об  образовании  М.Хайдеггера. 
Наиболее ценная из них заключается в следующем: «Образование только тогда выполняет свою мис-
сию, когда оно выводит к высшим, сверхпрагматическим, духовно-нравственным смыслам, достраи-
вается  до  культурно-исторического,  гуманитарного,  гуманистического  уровня,  единственно  способ-
ного превратить человека в человека, а не в самодовольного и самонадеянного дельца, преследующе-
го сиюминутные, своекорыстные интересы и лишенного исторической ответственности за свои дея-
ния»
27
.  Осознание  опасности  техницисткой,  абстрактно-гносеологической  и  утилитарно-прагмати-
ческой направленности современной культуры и образования и признание жизненной важности для 
судеб  человечества  наполнения  образования  духовно-практическим,  культурно-смысловым,  нравст-
венно-ценностным содержанием являются важнейшей заслугой его концепции. 
 
 
Список литературы 
1.  Макаев В.В., Малькова З.А., Супрунова Л.Л. Поликультурное образование — актуальная проблема современной школы 
// Педагогика. — 1999. — № 4. — С. 5. 
2.  Вульфсон Б.Л. Стратегия развития образования на Западе на пороге ХХI века. — М., 1999. — С. 29. 
3.  Toynbee A. Study of History. — London, 1961. 
4.  Guine W. Ontological Relativity and Other Essays. — N.-Y., 1969. 
5.  Despress L.A. Ethnicity and Resource Competition in Plural Societies. —Paris, 1975. 
6.  Юнг К.Г. Архетип и символ. — М., 1991. 
7.  Jung K. The Collected Works. — London, 1953–1964. 
8.  Barre M.C. Ethnic Groups and the Nation State. — Stockholm, 1987. 
9.  Banks G. Teaching Strategies for Ethnic Studies. —Newton, 1987. 
10.   Дмитриев Г.Д. Многокультурность как дидактический принцип // Педагогика. — 2000. — № 10. — С. 4. 
11.  Сигуан М., Макки У.Ф. Образование и двуязычие / Пер. с фр. — М., 1990. 
12.  Суньига М. Образование коренных народов в Перу: политика и эксперименты // Перспективы: вопросы образования. — 
1993. — № 3. —С. 123–135. 
13.  Шадриков  В.  Конфликтующие  и  сотрудничающие  образовательные  политики // Народное  образование. — 1991. — 
№ 3. — С. 22. 
14.  Концепция гуманитарного образования в Республике Казахстан. — Алматы: Казахстан, 1995. 
15.  Концепция государственной идентичности в Республике Казахстан. — Алматы: Казахстан, 1996. 
16.  Концепция языковой политики Республики Казахстан // Қазақ тiлi: Энцикл. — Алматы, 1998. — С. 492–495. 
17.  Концепция «Этнокультурное образование в Республике Казахстан» // Казахстанская правда. — 1996. — 7 авг. 
18.  Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Концепция этнопедагогического образования студентов высшей школы. — Алма-
ты: ИПК «Алатау», 1997. — 19 с. 
19.  Нысанбаев А. Философия взаимопонимания. — Алматы: Қазақ энцикл., 2001. — С. 370. 
20.  Шукшунов  В.Е.  О  концепции  общего  образовательного  пространства  государств-участников  СНГ // Вестн.  МП. — 
1996. — № 3. — С. 75. 
21.  Айталиев А.А. Формирование этнокультурных ориентаций студентов // Саясат. — 1998. — № 3. — С. 34. 
22.  Марков А.П. Кризис идентичности и ресурсы гуманитарного образования // Педагогика. — 2001. — № 7. — С. 14. 
23.  Жарықбаев К., Қалиев С. Қазақ тəлiм-тəрбиесі: Оқу құралы. — Алматы, 1995. — 352 б. 
24.  Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория и практика. — Алматы: Ғылым, 1998. — 260 с. 
25.  Бейсенова Г.А. Образование в контексте социально-философских проблем. — Алматы: Қазақ ун-тi, 1999. — 56 с. 
26.  Нечаев В.Я. Социология образования. — М., 1992. — 200 с. 
27.  Кошелев В.Л. Хайдеггер: Феноменологическое осмысление современной культуры и проблемы образования // Филосо-
фия образования для ХХI века. — М., 1992. — С. 117–130. 
 
 
 

197 
ƏОЖ 37.01(574) 
К.Ж.Ыбыраева  
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен 
ЖҮСІП  БАЛАСАҒҰННЫҢ  ЭСТЕТИКАЛЫҚ  ТƏРБИЕ  ЖАЙЫНДАҒЫ  ОЙЛАРЫ 
В статье рассматриваются проблемы воспитания молодежи, отраженныя в идеях тюркско-
го мыслителя Жусупа Баласагуни, и применение их в воспитательной работе школы. 
In the article the problems of education of youth represented in ideas of Zhusup Balasuguni and their 
realization are considered. 
 
Ж.Баласағұнның «Құдатғу білік» шығармасы — өз дəуірі мен əдеби дəстүрінің, өз мəдени орта-
сының  жемісі,  көркемдік  үлгісі,  эстетикалық,  этикалық  қадір-қасиеті  жағынан  да  бірегей  əрі  бүтін 
дəстүрдің құбылысына айналған жазу. Бұған дейін халқымыздың рухани мақтанышына айналып əлем 
мəдениетінің жұлдыздары қатарында шоқтанып көрінген асыл заттардың ерекше аталатындары Ор-
хон-Енисей  жазбалары.  Осы  орайда  əл  Фарабидің  даналығы,  педагогикалық  ой-пікірлерінің  кəусар 
тұнығы  сонау  бес  ғасырдың  өлмес  дарындары,  Абай  қарасөздері  еді.  Біз  асыл  ғаламаттардың  қата-
рындағы ауқымды орны бар ғұлама Жүсіп Баласағұн деп санаймыз. 
Дүниенің ұлы Аристотельден, кейінгі ұстазы Əбу Насыр Əл Фараби педагогикалық ой-пікірлері, 
жалпы ғылымның əр саласындағы ой-толғамы əлемге мəжһүр. Қоғам, бақытты мемлекет туралы бір-
қатар  шығармаларында  ұлағатты  ойлар  толғаған  дана  ғұлама.  Осы  əл  Фараби  даналық  толғамдары 
мен Жүсіп Баласағұнның эстетикалық көзқарастарының арасындағы үндестік, сабақтастық желісі бү-
гін де айдан анық. Неге десең ежелгі дүние əдебиетінде де ақыл, ой, білім, сана, бақыт туралы тебіре-
ністер дəстүрлі тақырып арналары болған деуге оңай. Ой-толғам табиғатының, эстетикалық көзқарас-
тың  білгірі  дейміз.  Фараби  эстетикалық  трактаттарында  ғылыми  толғам,  ғалымдық  көзқарас  пен 
ақыл-білімнің негізі, пайдасы адамның құт-бақыты, жақсы əкімдердің құлық табиғаты туралы құнды 
көзқарастарын білдірсе, «Құтты білікте» сонау əлеуметтік мəні күшті талғам-пікірлері өлеңмен, ди-
дактикалық поэзия үлгісімен жырланады. Əл Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарас-
тары», «Данышпандықтың маржаны», «Ақылдың мəні туралы трактат», тағы басқа əйгілі туындыла-
рының ой-идеялары мен «Құтты білік» дастанындағы аналогиялық толғам, «Ақыл-ісі баянды, құлқы 
тура, жолатпайды аярды», «Қайда барса — іс қиюын табады, сөйлесе ақыл-тіліңнен бал тамады» (18, 
50, 206) т.б. түйіндер пікірімізге толық дəлел. Екі ғұламаның ел басшысы, қоғам туралы мұраттары-
ның ортақ принциптері мынандай адамгершілікті, адалдық, мейірімді қасиеті жоғары қоғамды тұлға-
ны тəрбиелеу жолын қарастырады. 
Баласағұнның ақылдық қасиеті туралы жазған ойларында «ақылдылар ақылды əркез мақтайды: 
«Ең ізгі дос сенен ешкім артпайды!», пейілің — түзу, бар ісің — оң, солың жоқ, достарыңа күйіндірер 
сорың жоқ! — деп əділдік, білімдікке жүгінеді. (Əрине, IХ–Х ғғ., басқаша материалистік, таптық көз-
қарас тұрғысынан осынау болмағаны, тарихи-əлеуметтік алғышарттардың өзі оған жібермегені түсі-
нікті де жəне де білімге құштарлық ояту керектігін байқаймыз. 
Сонымен  бірге  Баласағұнның  ойында  барша  халықты — бай  мен  кедейді, ғалымдар  мен  қолө-
нерші, малшы, əскери, қара халықты — тең ұстады, тең көріп, еңбегіне, білім-парасатына сай баға-
лауды дұрыс көреді. Ғұламаның барлық өлеңдерінде — халық қамын ойлау, жалпы халықтық, адам-
заттық мұраттарды жырлау. Жүсіп Баласағұнның өзіне дейінгі ғұламалардың асқар тауы əл Фараби 
еңбектерімен таныспауы мүмкін емес, өйткені өмір сүрген замандары жалғас, туып-өскен, тұрған ор-
талары да бір. Ол кезде Отырар мен Баласағұн Сұяб аймақтары мəдени-танымдық мектеп негізіндей 
қарастырылады. Соған орай біз бұл зерттеуімізде «Құтатғу білікті» жеке-дара жалғыз туынды деп қа-
растырмай, оны Фирдоусидің «Шахнамəсынан» үйренді деп ойластырамыз. 
Дегенмен Орхон-Енисей, Фараби мұраларынсыз «Құтатғу біліктің» іргесі арасында елеулі мəде-
ни  дəстүр,  мектеп  жатыр,  танымдық,  эстетикалық  көзқарастың  ішкі  заңдылығы  болатыны  белгілі. 
«Құтатғу білік» классикалық көне түркі поэзиясының алғашқы кітабы деп қарағанымыз дұрыс. 
Бұл түркі мəдениетінің осынау ұлы ескерткіштерінің ішкі байланыстары мен үрдіс, дəстүрі əлі 
де тереңдей үңілуді қажет ететін сирек универсалды құбылыстардың бірі. Бұған адамзат өркениеті əр 
саласының ғалымдары бүгінгі психология, салыстырмалы педагогика, этнопедагогика проблемалары-
ның астарында зер сала қарағанының куəсі болармыз. 

198 
Əзірше, бұл Орхон-Енисей, Талас жазба мұра ескерткіштері туралы əдебиет саласындағы ғалым-
дар:  Ғ.Айдаров,  Ə.Нұрымжанов,  М.Томанов,  С.Е.Малов,  орыс  ғалымдары  Н.Ядринцев,  В.В.Радлов-
тың  еңбектері  қарастырғанын  байқаймыз.  Біздің  ойымызша, «Құтты  біліктің»  жолдарына  үңілген 
сайын туған елдің, өскен жердің рухани байлығының өшпес қайнар көздерін сезіне түсесіз. Халық ат-
ты ұлы атауға ұласқан қадір-қасиеттің тəлім-тəрбие мектебін түсінесіз. Ал бұл жақтан зерттеген ең-
бектер бүгінгі күні жоқ деп білеміз. Орхон-Енисей жазбалары негізінен қазіргі оқырманға да ұғынық-
ты.  Ал  одан  бес-алты  ғасыр  бертіңгі  «Құтатғу  білік»  де  өзінің  тəлім-тəрбие,  нақыл  сөздерімен  тар-
тымды, жастарға  түсінікті  деп  білеміз.  Бұл  этикалық  тыныстағы  этико-философиялық дастан,  түркі 
тілінің  эмоционалды  ескерткіші.  Кезінде  ғұлама,  жазушы  Мұхтар  Ауезов  ол  ескерткіштерді  «ерлік 
жыры», «батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар» деп бағалаған
1
. 
Біздің халқымыздың да барша жұрт сүйіспеншілігіне бөленген жүректің тереңінен орын алған, 
ғасылар бойы біріншіден дамып қалыптасқан ұлттық өнері бар. Халқымыз ертеден-ақ өнерді ерекше 
қастерлеп, жез таңдай əншілер мен күйшілерді, тілге жүйрік шешендерді құрметтеген. Қазақтың ше-
шендіктерін көптеген ғалымдар зерттеп, ерекше назар аударған. Атақты түркітанушы ғалым В.В.Рад-
лов былай деп жазды: «Қырғыздар да, қазақтар да сөзге шешендіктерімен шынында да таңқалмасқа 
болмайды. Қазақтар сөйлегенде ешбір бөгелмей, мүдірмей, күрмелмей сөйлеп кетеді. Өлең шумақта-
рында ғана ұшырайтын сөйлем түрлері жай сөздердің өзінде ұйқасып келіп жатады да, тыңдаушыға 
өлең тəрізді əсер береді... Сондықтан да қазақ халық поэзиясының дамуы жоғары сатыға жеткен... 
Сонымен бірге қазақтың суырып-салмалық өнері мейлінше кең тараған»
2
. 
Халықтың талай ғасырларды тамсандырған даналығы шешендік сөздері мен ақындықты да, ой-
шылдықты  да  айнытпай  танытып  келген  қанатты,  тапқыр  сөздері,  мақал-мəтел,  жыр-толғамдары 
осындай құнарлы топырақтан өскен. Эстетикалық тілінің қуаттылығы бір себеп болса, сонымен бірге 
табиғи тамырластықтың, сана-сезім мен жан дүние жаратылысының да даналығын байқаймыз. 
Бұл жерде халықтың мақал-мəтелдері бізге ең көне мұра болып көрінетін «Құтты біліктен» тара-
ған деген ұғым тумауға тиісті. Неге десеңіз, бұл кітаптың дүниеге келуінің өзіндік тарихи-əлеуметтік, 
мəдени,  əдеби,  тілдік  алғышарттары  бар.  Бұл  туралы  белгілі  ғалым,  академик  А.Н.Кононовтың: 
«Автор „Кутатгу билиг” широко использует для своих дидактических целей народную мудрость, уст-
ное поэтическое творчество тюркских народов, пословицы, поговорки, крылатые слова и т.д.», — деп 
дəлелдеді
3
. 
Ж.Баласағұнның  тəрбие  жөнінде  айтылған  жақсы  мінез-құлық  қағидаларын  да  кездестіреміз. 
Олар  мынадай:  Іште  біткен  əдет,  қылық,  ойлы  жан,  бірге  кетер  қара  жердің  қойнына? (883); Ақ 
сүтпенен сіңген қылық, жақсылық айнымайды, алғанша ажал қайсырып (88) деген сөздеріне үңіл-
сек, мақал-мəтел, нақыл сөздер өмір тəжірибесінен туған, белгілі бір сыннан өткен көркемдік, эстети-
калық қасиеттің үстіне өмірлік, тəжірибелік маңызы қосылады. 
Біз назар аударатын ерекшелік, Ж.Баласағұн шығармасында тарау не бір бөліктің тақырыбы бол-
ған ұғымдар (əділдік, əдеп, қанағат, сыйластық, табиғатты қорғау т.б.) жеке-жеке туынды аттарына 
айналған. Қазіргі жастарға да қажетті Ыбырай Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық» өлеңі Жүсіп 
Баласағұнның білім туралы ойының идеясына ұқсайды: Мал дəулеттің байлығы бір жұтасаң жоқ 
болар, оқымыстының байлығы күннен күнге көп болар, еш жұтамақ жоқ болар. Аяңшыл ат арымас, 
білім деген қарымас... жөн білмеген наданға Қыдыр ата дарымас. Осы сияқты «Құтты біліктегі» Ай-
толдың өсиетіндегі мұраға менің сөзімді, ақыл кеңесімді ал, дүние-мүлікті қайтесің, тозар, қалар де-
ген, күміс қазына əлі-ақ таусылып қалады деген мына өлеңмен «асыл дара, кім жарысар, таласар?! 
Қолға  тисе,  барша  адамға  жарасар», — өздіктен  тек  жауыздық  турады,  ал  жауыздық  ізгілікті 
буады. Қадырсыз зат шеттеп, жерде қалады, Асыл нəрсе төрден орын алады (900). Осындай Бала-
сағұнның  пікірлерін  қарасақ,  қазіргі  кезде  егеменді  елімізде  жастарға  əсемдік  тəрбие  беруде  қазақ 
халқының мəдени мұрасы айрықша роль атқарады. 
Эстетика қазақ өміріне де өз алдына тəрбие ғылымының дербес саласы болмағанмен, қазақ ауыз 
əдебиетіндегі  өсиет  сөздерде,  ертегілерде  кең  орын  алып,  ғасырлар  бойы  тыңдалып,  өрленіп,  қазір 
бұл мұраларды жас ұрпаққа эстетикалық тəрбие берудегі маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Эстети-
калық пікірлердің қазақ ауыз əдебиетіндегі мақал-мəтелдерде де көп кездесетінін байқаймыз. Мыса-
лы: «Өнер алды қызыл тіл» дегенде, қазақ халқының сөз өнерін өте жоғары бағалағанын, жастарды 
шешендікке,  сөз  тапқырлыққа  баулығанын  көруге  болады.  Бұның  бəрінің  көрсеткіші — əртүрлі 
сайыстар, айтыстар, əн, би ошақтары, байқаулар, сəн көрмелер т.б. 
Ж.Баласағұн  дастанының  əрбір  өлеңінде  жарқылдап  қорықтырардай  асыл  даналық  ойлары, 
ақыл, парасаттың негізі — халық даналығы екенін аңғартады. Ақын түркі халықтарының сол Х–ХI ғғ. 
эстетикасын, дүниеге көзқарастарын алғашқы поэзия кітабына жазған. Бұл жөнінде қадірлі академик 

199 
А.Н.Кононовтың пікірі де бəрімізге мəлім. Келтірілген мысалдардағы сабырлық, қанағатшылдық, зи-
янқорлыққа қарсылық, тағы да басқалардың қай-қайсысы да халықтың ұзақ жылдар бойы түзіліп, ор-
тағасырлардың  өзінде-ақ  қағидаға  айналған  қорытындылар. «Жамандықты  қусаң — азап  шегесің, 
жамандыққа — жақсылық қыл: жеңесің!» (929). Жақсылық ет, есерліктен безгейсің. Сонда ізгілік 
келер, іздеп  кезбейсің! (1295). «Сыннан  өткен  кісілермен жолдас  бол,  пайдасы — мың,  ал араммен 
оңбас жол» (1300), «Сабырлы бол, сабыр бастап мұратқа!, Күйіп-пісіп, өзіңді отқа құлатпа!, Тіліңді 
тый,  қарай  жүргін  көзіңе,  Нəпсіңді  тый,  құлқыныңды  жұт  өзіңе» (1310). «Шолжаңдатпа,  білсін 
тəртіп, талапты, Талап қысқан бала құтты, талантты!» (1491), «Кісілерді кісі еткен — кісілік, Кі-
сілікпен аты шығар кісінің!» (1600) — осы ойлардың барлығы халық санасындағы түйінді тұжырым-
дардың, жұрт аузындағы қанатты сөздердің өзегінен тамыр тартқан. 
Қорыта  айтқанда, қазіргі  жастар  тəрбиесін басқару  халықтың  педагогикасының  озық  идеялары 
мен тəжірибесін қолдану принциптерін ескере отырып жүзеге асырылуы қажет. Х–ХI ғғ. озық дəстүр-
лерді қазіргі жағдайдағы жаңадан қалыптасқан дəстүрлермен ұштастыру, қоғамдық-тарихи тəжірибе, 
халық даналығы берілісі сабақтастығын жастардың тəрбиесінде қамтамасыз ету, оқушыларды алдың-
ғы қатардағы дəстүрлерге жəне оларды белсенді қызметіне тарту — біздің мақсатымыз. 
Қоғамның  рухани  байлығын  арттыруға  жəрдемдесетін  халықтық  педагогиканың  озық  идеялары 
мен жағымды тəжірибесін, жекелей алғанда, дəстүрлерін, əсіресе еңбек, қолөнер жəне мəдениет, əдет-
ғұрыптар мен мінез-құлық нормаларын, əрі қарай зерттеу үшін іріктеген жөн жəне жоғары оқу орында-
ғы педагогтарға, магистранттарға, аспиранттарға ұсыну керек. Осыған орай халқымыз осы мəселелер-
дің мəн-жайына терең бойлап, өзінің ойлауы мен əрекет ету қажеттілігін сезінуі, өркениеттіліктің ұлт-
тық бейнесін жасап, ұлтымыздың мəдениеті мен өнерін əлемге таныту жөні бүгінде келген сияқты. 
Қазіргі таңда ұлттық сананы оятуға, ортақ мүддені қорғауға ықпалын тигізетін ұлттық тіл мен ді-
німізді, мəдениетіміз бен өнерімізді сөзбен емес, іспен анықтап қолға алу өтпелі кезеңнің күн тəрті-
біндегі міндеттердің бірі болып табылады. Ол үшін: 
− жастарға эстетикалық мəдениет саласынан білім беру жəне оны қалыптастыруға сай деңгейде 
ғылыми-əдістемелік орталықтарды құру керек; 
− мəдени мекемелер тарапынан жүйелі түрде оқу-ағарту салаларына əдістемелік көмек көрсетуі; 
− əр халықтың мəдени көздерімен ошақтарының жұмыстарын жақсартып, қаржыландыру; 
− эстетикалық  мəдениетті  қалыптастыруға  білім,  мəдениет,  министрліктер  мен  ғылыми-ағарту 
институттары бірігіп жұмыс істеулері қажет. 
Сонда біз Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «2030 жылы біздің ұрпақтарымыз 
бұдан былай əлемдік оқиғалардың қалтарысында қалып қоймайтын елде өмір сүретін болады. Олар-
дың Қазақстаны Еуразияның орталығы бола отырып, жедел өркендеп келе жатқан үш аймақтың — 
Қытайдың, Ресейдің жəне Мұсылман əлемінің арасындағы экономика мен мəдениетті байланыстыру-
шы  буын  ролін  атқаратын  болады», — деген  пікірі  жаңа  идеялық-практикалық  бағыттың  санасын 
арттырамыз.  Ол  үшін  жалпы  ұлттық  идеяларымызды  көп  болып  қолға  алсақ,  сонда  ғана  оның 
идеялық мазмұны байып, өмірлік құндылығы, əлеуметтік бағдары артады. Ортағасырлық замандар-
мен жаңа дəуірдің арасындағы сабақтастықпен ұрпақтар байланыстылығы жарасымды жалғасын та-
бады. Оның бай тарихы, баға жетпес рухани асыл мұрасы, мəдениеті мен салт-дəстүрлері, жыраулары 
мен  ақын-жазушылары  жəне  өнер  адамдарының  шығармашылық  табыстары  халқымыздың  рухани 
мəдени құндылықтары ретінде бүгінде жастар тəрбиесінде жан-жақты пайдалануы тиіс дейміз. 
Қоғамдық-əлеуметтік, моральдік-этикалық проблемалардың бəрі де Жүсіп Баласағұнның өзі өмір 
сүріп отырған ортаның табиғатынан туындаған, қоғамдық өмірдің заңдылықтарынан бастау алған. Қа-
зіргі қазақ халық əдебиетінде, халық аузында жүрген терең философиялық ойлардың тамырын, таным-
талғамдардың нəр алған бастауларын, қазіргі даналық мақал-мəтелдердің өзегін сезінгенде эстетикалық 
түсініктің, дүниенің сонау Х–ХII ғғ. танымның құдіретіне байланысты екенін байқаймыз. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Əуезов М. Шығармалар. — 20 т. — Алматы, 1987. — II-т. 
2.  Радлов В.В. Образцы народной литературы Северных тюркских племен. — 1985. — С. 3–4. 
3.  Кононов А.Н. Слово об Юсуфе из Баласагуна и его поэме «Кутатгу билиг» // Сов. тюркология. — Баку, 1970. — Т. 4. — 
С. 7. 
 
 

200 
ƏОЖ 74.03(2к) 
А.К.Асаубаева
1
, Ə.М.Шарзадин
2
 
1
Еуразия гуманитарлық институты, Астана;  
2
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: