Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

212
оценки качества образования, успешно функционирует трёхуровневая подготовка специалистов, 
изменены структура и содержание высшего педагогического образования. 
В  проекте  Государственной  программы  развития  образования  Республики  Казахстан  на 
2011-2020 годы поставлены цели, которые можно считать основополагающими, влияющими на 
качественное улучшение всей системы. Среди них – модернизация всех уровней образования, 
совершенствование системы педагогического менеджмента и финансирования, внедрение элек-
тронного обучения (e-learning), а самое главное – повышение социального статуса педагога.
Государственной программой 2005-2010 гг. планировался переход на 12-летнее образова-
ние. Для выработки концепции содержания и форм организации профильного обучения в усло-
виях 12-летнего образования в 104 школах РК, в том числе в трёх школах г. Тараза и в двух 
школах Жамбылской области, были созданы экспериментальные площадки, в которых осущест-
вляется апробация передовых научных идей. На базе школ № 12 и № 47 г. Тараза были созданы 
ресурсные центры, которые возглавили ведущие педагоги-новаторы Таразского государствен-
ного педагогического института. Результатом работы ресурсных центров явилось научное ис-
следование по профилизации образования, а также выпуск учебного пособия «Педагогика про-
фильного обучения». 
Однако переход на 12-летнее обучение в школах РК не был осуществлён по ряду объек-
тивных  причин:  не  разработаны  профессиональные  стандарты,  соответствующие  квалифика-
ционным требованиям по уровням конкретной специальности; материально-техническая база 
общеобразовательных школ не соответствует современным требованиям; недостаточно финан-
сируется высшее и общее среднее образование и т. д.
Проект Государственной программы развития образования РК на 2011-2020 годы связыва-
ет переход на 12-летнее образование с реформированием высшего педагогического образования, 
основной целью которого является подготовка будущих учителей новой формации. Результатом 
реформирования  должно  стать  решение  задачи  поэтапной  (от  первого  до  выпускного  курса) 
профессиональной подготовки будущих учителей, которая будет соответствовать реализации в 
Республике Казахстан новой структуры образования.
Но вместе с тем необходимо отметить, что ГОСО на сегодня не в полном объёме учиты-
вает особенности профессионально-педагогической деятельности. Наблюдается неоправданное 
увеличение дисциплин психолого-педагогического цикла и уменьшение часов по частным мето-
дикам преподавания школьных предметов. Необходимо обратить особое внимание на тот факт, 
что недостаточная ориентация на специфику профессиональной деятельности приводит к от-
сутствию творческого подхода в педагогической деятельности будущего учителя. 
В содержании педагогического образования следует учесть соблюдение основных требо-
ваний к квалификационной характеристике педагогического работника по уровням образова-
ния. В связи с этим необходимо доработать ГОСО по педагогическим специальностям с учетом 
основных требований компетентностного подхода. Для реализации данной задачи нужно учесть 
многоуровневость  формирования  конкретных  профессионально-педагогических  компетенций 
учителя. 
В  настоящее  время  многоуровневую  подготовку  педагогических  кадров  одновременно 
осуществляют более 65 вузов, из них профильными считаются только 8. В целях повышения 
качества подготовки педагогических кадров необходимо создание приоритетных условий фи-
нансирования педагогических государственных вузов, как и в сфере подготовки инженерных, 
медицинских кадров. Для этого предпочтительно размещение государственных общеобразова-
тельных грантов в педагогические вузы, которое будет способствовать масштабной модерниза-
ции их материально-технической базы: учебных лабораторий, специализированных кабинетов, 
программного обеспечения компьютерной базы и др. Имеющиеся в настоящее время в смете 
расходов институтов и университетов средства недостаточны для преодоления разрыва в осна-
щении  учебно-методическими  комплексами  педагогических  вузов  от  общеобразовательных 
школ. 

213
Отрадно, что в структуре затрат, заложенных в проекте Государственной программы на 
2011-2020 гг. для вузов, преобладают затраты на развитие информационно-коммуникационных 
технологий и электронное обучение (доступ и использование ИКТ в учебном процессе). 
В результате предпринятых на государственном уровне мер сейчас прослеживается ожив-
ление интереса молодежи к учительской профессии, подтверждением чего является высокий 
средний балл. Так, в Таразском государственном педагогическом институте эти показатели в 
этом году составили 78 баллов по государственному образовательному гранту и 69 баллов – на 
хоздоговорной основе, чего не наблюдалось в предыдущие годы. Подобная системная работа 
правительства РК должна быть проведена и в отношении педагогических вузов. 
Не секрет, что во все времена в подготовке учителей, тем более учителей новой формации, 
существенную роль играли и будут играть базовые учебники и учебные пособия нового поко-
ления инновационной направленности для общеобразовательной школы и высших педагогиче-
ских вузов. Хотя за последние годы в стране проделана большая научно-исследовательская и 
поисковая работа.
 Педагогическая общественность отмечает перегруженность учебников теорией и терми-
нологией, нарушение хронологии и отсутствие логики изложения, наличие значительного ко-
личества ошибок и др. Поэтому актуальной на сегодняшний день является необходимость соз-
дания правовой и нормативной базы для улучшения работы учебного книгоиздания и усиления 
требований к концептуальному содержанию учебников. Необходимо продумать и механизмы 
публичного обсуждения их содержания, так как реализация многоуровневой подготовки учите-
ля новой формации во многом зависит от качества учебников и учебно-методических комплек-
сов. Вышеобозначенная проблема настоятельно требует концентрации усилий ведущих учёных 
по проблемам 12-летнего образования с целью совершенствования содержания, форм и методов 
организации непрерывного педагогического образования.
Одной из важнейших задач является серьезная работа по укреплению фундаментальной 
составляющей  педагогического  образования,  а  именно  развитию  научно-исследовательских 
компетенций будущих учителей. Для этого должны быть выдвинуты и решены вопросы разви-
тия научных исследований в педагогических вузах, укреплены сети диссертационных советов, 
магистратуры и докторантуры PhD. Без соответствующей научной базы не может быть учителя 
новой формации, отвечающего требованиям сегодняшнего дня. В настоящее время назревает 
проблема дефицита высококвалифицированных педагогических кадров в педвузах, поскольку в 
институтах, согласно Закону «Об образовании», не разрешается готовить PhD докторов, маги-
стров. В связи с этим необходимо или осуществлять послевузовскую подготовку в институтах, 
или придать педагогическим институтам статус педагогических университетов. 
   Это обусловлено тем, что на сегодня по программам PhD педагогических специально-
стей готовят специалистов в основном по следующим направлениям: иностранной филологии, 
педагогике и психологии, биологии, математике, информатике, профессиональному обучению. 
Подготовку осуществляют национальные университеты либо региональные многопрофильные 
университеты.  В перспективе нам видится расширение реестра педагогических вузов, которые 
будут готовить докторов PhD. Для этого необходимо, чтобы региональные педагогические вузы 
соответствовали требованиям подготовки специалистов по этим программам.
Одним из существенных моментов модернизации подготовки педагогических кадров яв-
ляется введение дуальной системы обучения, подготовка специалистов-«смежников» на стыке 
наук и специальностей, подготовка англоязычных педагогических кадров для школ, колледжей 
и вузов через программу «Болашак», а также создание типовых специализированных программ 
инклюзивного образования. А это будет возможным, если учитель глубоко осознает самоцен-
ность образования, будет совершенствоваться в познании собственного предмета, его методики 
преподавания, педагогики и психологии, использовать личностно-ориентированные педагоги-
ческие технологии обучения, иметь мотивацию к дальнейшему профессиональному росту и раз-
витию своей личности. 

214
  Государственная  программа  развития  образования  в  РК  на  2011-2020  гг.  будет  способ-
ствовать формированию педагогов новой формации, умеющих успешно анализировать сложные 
психолого-педагогические ситуации в оптимально кроткий срок и принимать правильные реше-
ния. 
Новая траектория организации учебного процесса позволит сформировать компетентно-
го специалиста, который в системе непрерывного педагогического образования сможет опреде-
литься как духовно-развитая творческая личность, обладающая способностью к рефлексии, на-
делённая профессиональными навыками, педагогическим даром и постоянным стремлением к 
новому.
Все запланированные преобразования в проекте Государственной программы в системе 
высшего педагогического образования послужат формированию интеллектуальной нации, вы-
соких гражданских и нравственных качеств, чувства патриотизма и социальной ответственности 
будущих педагогов новой формации, а также явятся реальным вкладом в скорейшую реализа-
цию Президентской Стратегии вхождения Республики Казахстан в число 50 наиболее конкурен-
тоспособных стран мира. 
Жумашева Арманай Бериковна
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық
 университетінің экономика,бизнес және 
құқық колледжінің оқытушысы, заң ғылымдарының магистры
адамды саудаҒа салудыҢ тҮсІнІгІ
XX ғасырдың  90 жылдарынан бастап адамзат өзінің экономикалық, саяси, ғылыми және 
мәдени деңгейін көтеру жолында, еңбекпен қамтамасыз ету, неке және туристік компаниялар 
жамылғысымен  құрылған  ұйымдасқан  қылмыстық  топтардың  тұзағының  тұтқындары  болып 
қалды.
Адамды саудаға салу «trafficking in persons, trafficking in humang being» деп – адамдарды 
пайдалану мақсатымен адамдарды пайдалану үшін азғырып көндіру, түрлі мақсатқа пайдалану 
үшін әкету, өткізу, жасыру немесе адамдарды алу үшін күш көрсету арқылы қорқыту неме-
се басқа да мәжбүрлеу нысандары арқылы, сондай  ақ ұрлау, алаяқтық, алдау, билікті теріс 
және  асыра  пайдалану  немесе  дәрменсіз  жағдайды  пайдалану,  басқа  тұлғаны  қадағалайтын 
тұлғаның  келісімін  алу  мақсатында,  төлеу  түрінде  немесе  пайда  көздеу  арқылы  сатып  алу. 
Адамдарды пайдалану дегеніміз – басқа тұлғаларды жезөкшелікпен айналасуға немесе басқа 
да нәпсіқұмарлық өзгедей пайдалану үшін азғырып – көндіру, мәжбүрлі еңбек немесе қызмет 
көрсету, құлдық немесе құлдыққа ұқсас түрде, еріксіз күйде ұстау немесе тінін алу [1]. 
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 128 бабына сәйкес «Адамды саудаға 
салу»: «Адамды сатып алу – сату немесе оған қатысты өзне де мәселелер жасасу, сол сияқты 
оны пайдалану не азғырып –көндіру, тасу, беру, жасыру, сондай –ақ пайдалану мақсатында өзге 
де әрекеттер жасау». 
Украина Республиасының қылмыстық кодексінің 124-1 бабында адамдарды сатуға басқаша 
түсініктеме берілген : «Адамдарды ашық немесе жасырын иеленіп, тұлғаның келісімімен неме-
се келісімінсіз, Украина шекарасы арқылы заңды немесе заңсыз өту арқылы, нәпсіқұмарлық си-
патта пайдалану үшін сату, сондай – ақ порнобизнесте пайдалану, қылмыстық әрекеттерге тар-
ту, қарызды жүктеу, коммерциялық мақсатта асырап алу, қарулы шайқастарда пайдалану және 
еқбек етуге мәжбүрлеу» [2,б. 8].
“Құлдық” сөзі заң әдебиеттерінде “адамдарды сату” терминінің синонимі ретінде қолданылады. 
Әрине бұл терминді қолданудың өзінің себептері бар, өйткені, адамдарды сату барысында, пай-
даланушы өзінің иелігіндегі адамды дәл ерте кездегі құл иеленушінің іс – әрекетімен тұспа – тұс 

215
келеді. Яғни, мұнда бір тұлға екінші тұлғаның еңбегін, қызметін, физикалық қасиеттерін пайда-
ланады. Әрине олардың арасында ерекшеліктері бар. Оларды халықаралық құқық құжаттарында 
берілген дефиницияға сәйкес қарастырайық. 
Ұлттар Лигасымен 1926 жылы қабылданған Құлдық жайлы Конвенцияда, «құлдық» деп 
– меншік құқығы жүзеге асырылған адамның жағдайы немесе жай – күйі қарастырылады, ал 
еріксіздерді сату деп – адамдарды құлдыққа сату мақсатымен адамдарды кепілге алу әрекеті; 
адамдарды айырбастау және сату мақсатымен еріксіздерді иелену әрекету;  адамдарды айыр-
бастау  және  сату  мақсатымен  еріксіздерді  жіберу  әрекеті,  сату  немесе  еріксіздерді  алып  өту 
әрекеті.  [3,б.13]. 
Конвецияның мемлекет қатысушылары мынандай міндеттерді өзіне жүктейді: еріксіздерді 
сатуды алдын – алу және төтеп беру, құлдықтың барлық түрлерін жою, өзінің шекарасындағы 
суларында және және олардың тулары барлық кемелерінде еріксіздерді алып өтуді алдын – алу 
және төтеп беру.
Осы уақытта құл иеленуші құлдың жұмыс күші мен оның өмір бойы құл иеленушінің қол 
астында жұмыс істеп, оның әл – аухатын едәуір көреруін көздейтін. 1926 жылғы Конвенция дәл 
осындай құлдықтың жойылуын, адам ның адамды заңсыз қанауын болдыртпауға бағытталған 
еді. Өзінің уақытында аталған Конвенция кейбір елдерде әлі күнге дейін кездесетін классикалық 
құлдықтың  нысандарын  жоятын  негізгі  құжаты  болып  табылатын.Өткен  ғасырдың  ортасын-
да  бұл  Конвенцияға  әлемнің  барлық  елдері  қосылып,  ал  қоғамдық  санада  құлдық  ескіліктің 
көлеңкесі ретінде қалыптасты.
Сонымен қатар әлемнің көптеген елдерінде бір адамды екінші адамның қанауы сияқты 
үрдіске ұқсас, бірақ өзінің түр сипатымен классикалық құлдықтан алшақтау көптеген дәстүрлер 
мен институттар сақталды.1956 жылғы  БҰҰ құлдық жайлы Конвенция құлдықты, құлдарды са-
туды және құлдыққа ұқсас инстиутттар мен дәстүрлерді жоятын Конвенциямен толықтырылды. 
1956  жылғы  Толықтырылған  Конвенцияға  сәйкес  құлдыққа  ұқсас  институттардың 
түсінігіне  кіреді:  «құлдық  қамыты»,  яғни  қарыз  болған  адам  өзінің  қарызын  өтеу 
мақсатында  жұмыспен  өтеуге  негізделсе,  нәтижесінде  оның  жұмысы  қарызын  өтеуде 
есепке  алынбайды  немесе  жұмыс  істеу  ұзақтылығы  шектелмейді  және  анықталмайды; 
крепостнойлық жағдай, мұнда заң, дәстүр, келісім бойынша басқа тұлғаның жерін пайда-
ланушы тұлға сыйақы немесе сыйақысыз сол жерде жұмыс істеуге және тұруға міндетті, 
сонымен  қатар  басқа  тұлға  үшін  белгілі  жұмыс  атқаруға  міндетті.Ол  өзінің  жағдайын 
өзгерте алмайды; ақшалай немесе өзгедей сыйақы үшін әйелдің келісімінсіз, оның ата – 
анасының, қорғаншыларының, жанұя мүшелерінің немесе мүлдем басқа тұлғаның және 
бір топ тұлғалардың күйеуге беруі; ақшалай немесе өзгедей сыйақы үшін әйедің күйеуі 
оны басқа тұғаға бере алады немесе күйеуі қайтыс болғаннан кейін мұра арқылы басқа 
тұлғаға өтеді; 18 жасқа дейінгі баланың өзін немесе еңбегін пайдалану мақсатында ата – ана-
сы немесе қорғаншысы сыйақы үшін немесе сыйақысыз басқа тұлғаға беру институты немесе 
дәстүрі” [4]. 
Жоғарыда көрсетілген жағдайларда бәріне ортақ екені белгілі, ол – құлдық қамыты да, кре-
постной шаруа да, зорлықпен күйеуге берілген әйел және пайдалануға берілген бала да меншік 
құқығының фомальды атрибуттары жүзеге аспайды. Керісінше, мұндай қанауда жүрген адам-
дар заң бойынша тәуелсіз, ал “меншік иесі мен қаналғандар” арасындағы қатынастар заңмен 
реттелмейді және бекітілмейді.Толықтырылған Конвенция күшіне енбегенге дейін көптеген ел-
дерде мұндай іс – әрекеттер заңмен қудаланатын. 1926 жылғы Конвенцияда берілген анықтама 
бойынша жоғарыда аталған барлық тұлғалар формальды түрде «құл» және «еріксіз» деп те ата-
лынбайтын. Ал негізінде оларға таңдау еркі берілмегендігінен оларды қожайындарынан тәуелсіз 
деп те айтуға болмайды. 
Сонымен БҰҰ трансұлтты ұйымдасқан қылмыстық топқа қарсы Конвециясын толықтыратын 
(Палермо, 2000 ж.), адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын – алатын, жаза-
лайтын және тосқауыл болатын Хаттамада «құлдық» және «құлдарды сату» терминдері мүлдем 

216
көрсетілмеген, бірақ бұл Хаттамада көрсетілген құқыққа қарсы әрекет бір адамның екінші бір 
адамды қанауын және пайдалануын ескереді. [5]. 
 Бірақ  аталған  барлық  айырмашылақтардан  бөлек  екі  институқа  да  ортақ  ұқсастық  бар, 
ол – антикалық құлдық жағдайында да, қазіргі заманғы адамдарды қанау мен пайдаланудадағы 
еріксіздердің өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруларына мүмкіндік бермеу. «Адам-
ды саудаға салу» терминін “құлдық” синонимімен айырбастау арқылы, біз қоғамның бұл дертке 
теріс қарайтынын анықтай аламыз. 
 Адамдарды сату жайлы қандайда болмасын шатасуларды болдырмау үшін, біз нақтылайтын 
термин ретінде “қазіргі заманғы құлдық” түсінігін ұсынамыз. 
Аталған  сұрақ  жайлы  Е.Бадикова  былайша  тұжырым  жасайды,  яғни  «жоспарланған 
пайдалануға  еріксіздің  келісімі  назарға  алынбайды»,  яғни  бұл  келісімді  алу  мақсатында 
жоғарыда  аталған  барлық  жағдайларды  жасаған,  сонымен  қатар  азғырып  көндіру,  әр  түрлі 
мақсатқа пайдалану үшін әкету, өткізу, жасыру немесе баланы пайдалану мақатымен алу, оған 
әсер ету жағдайлары жасалмаса да – «адамдарды сату» болып табылады [6,б.4-8]. 
 К.Киязовтың  ойынша,  адамдарды  сату  Қазақстан  Республикасының  заңнамасына 
сәйкес құқыққа қарсы әрекеттердің жинағын көрсетеді, оған сәйкес ҚР ҚК мына баптарында 
көрсетілген 113, 125, 126,128, 133, 177, 270, 330 -2 (ауыстырып салу не өзгедей пайдалану үшін 
адамның органдарын немесе тінін алуға мәжбүр ету, адамды ұрлау, бас бостандығынан заңсыз 
айыру, адамды саудаға салу, кәмелтеке толмағандарды саудаға салу, алаяқтық, жезөкшелікпен 
айналасуға  тарту,  жезөкшелікпен  айналасу  үшін  арнайы  притондар  ұстау,  жеңгетайлық, 
заңсыз  көші  –  қонды  ұйымдастыру).  Адамдарды  сату  қылмысы  анықталған  жағдайда  басқа 
қылмыстардың да кездесуі әбден мүмкін, бұлар – адам өлтіру, зорлау, заңсыз кәсіпкерлік,соз 
ауруларын жұқтыр, ұйымдасқан топты құру және басқару, бандитизм және басқа да қылмыстар. 
Сонымен қатар адам сатушыларының құрбандары құқыққа қарсы әрекеттерді жасауға қатысуы 
мүмкін,  ҚРҚК  мынандай  баптарына  сәйкес:  325  –  бап(«Жалған  құжаттады,  мөртаңбаларды, 
мөрлерді, мөрқағаздарды, мемлекеттік наградаларды қолдан жасау, дайындау немесе өткізу»),  
330 – бап («Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарсынан әдейі заңсыз өту»), осыған 
орай бұл қылмыстың латенттілігі байқалады [7,б.18].
А.А. Рамазанов пен А.А. Барлубаевтың ойынша адамды саудаға салу дегеніміз – химикалық 
өндірісте, элиталық құрылыста, ауыл шаруашылығында және құлдық фабрикаларда мәжбүрлеп 
жұмыс істеу үшін әйелдер мен еркектерді сату, деп есептейді [8,б.46].
Е. Бадикова, К. Киязовтың, сонымен қатар А.А. Рамазанов пен А.А. Барлубаевтың ойла-
рымен келісе отырып, біздің ойымызша, адамды саудаға салу дегеніміз – адамның органдарын 
немесе тінін алуға мәжбүр ету, алаяқтық, жезөкшелікпен айналасуға тарту, жезөкшелікпен ай-
наласу үшін арнайы притондар ұстау, жеңгетайлық, заңсыз көші – қонды ұйымдастыру сияқты 
қылмыстардың адамдарды заңсыз пайдалануға бағытталуы. Аталған құқыққа қарсы әрекеттер 
адамды  ұрлау,  алаяқтық,  алдау,  билікті  теріс  және  асыра  пайдалану  немесе  жәбірленушінің 
дәрменсіз жағдайын пайдалану арқылы және басқа жағдайларда жүзеге асырылады.
Өте  көп  жағдайда  адам  сатушыларының  жәбірленушілері  қылмыскерлермен  жасалған 
түрлі қылмыстардың куәгерлерді немесе тіптен қатысушылары болып кетуі мүмкін, оған мы-
нандай қылмыстар тән – топтық зорлау, корлау және кинау.
Қарастырып  отырған  қылмыс  жөнінде  мерзімді  басылымдардың  деректі 
сауалнамаларының қортындылай келгендегі себептеріне мыналар жатады:  
а)  психологиялық,  дене,  экономикалық  зорлау  және  қысым  көрсету  арқылы 
қорқыту;
б) жеке басын куәландыратын құжаттарды адам саудасы болған жәбірленушілерден алып 
қою;
в)  қарызды мойнына іліп қою;
г)  еңбек етуге мәжбүрлеу;

217
д)  тұлғаның қозғалуға еркін шектеу немесе қауіпсіз қозғалу құқығын жүзеге асыра алмай-
тындай барлық жағдайлар жасау;
е)  сенімін алдау және ысырап ету;
ж)  құқыққа және қоғамға қарсы әрекеттер жасауға мәжбүрлеу;
з) тұлғаның тәуелді жағдайын пайдаланып, оны асырап алу немесе некеге тұру, сонымен 
қатар жалған некеге тұру;
и)  тұлғаның  құқыққа  және  қоғамға  қарсы  әрекеттерді  жасау  келісімін  алу 
мақсатында қатты әсер ететін есірткі заттары, алкогольды және медициналық пре-
параттарды қолдану. 
ҚР Қылмыстық кодексінің 31 бабының 2 тармағына сәйкес: «Егер қылмысқа бірлесіп жа-
сау туралы күні бұрын уағдаласқан адамдарқатысса, ол адамдар тобы алдын ала сөз байласып 
жасаған қылмыс деп танылады» және ол баптың 3 тармағына сәйкес: «Егер қылмысты бір не-
месе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол 
ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады ».
Адам сату бойынша, құқықа қарсы әрекет жәбірленушіні қанау, толығымен оны бағынуға 
ала отырып, еңбегін және қызметін пайдалану арқылы материалды немесе өзгедей пайда табу 
болып табылады. Қылмыстық ойларды жүзеге асыру үшін біріншіден, арнайы жоспарланған, 
реттелген және жалғасын таба алатын алдын ала сөз байласқан адамдар тобы қажет. Басқаша 
айтқанда  өз  мақсатына  жету  үшін,  қылмыстық  топ  нақты  уақытын  есептеп,  әрбір  қадамын 
жүйелеу қажет. Тәжірибеде жиі кездесетін аталмыш топ өзінің әртүрлілігімен ерекшеленсе де, 
оларға жалпы болатын ортақ құрылым – қатысушылардың санының шектеулігі.
“Тірі тауар” бизнесін жүзеге асыратын адамдар:
 – азғырып көндіруші;
 – жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға (адам сату  кезінде бір елден 
шығып, келесі елге аттанатын болса) ;
- жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және жәбірленушіні сататын тұлға;
- жәбірленушіні сатып алатын және оны пайдаланатын тұлға.
Сонымен  қатар,  жоғарыда  аталған  барлық  тұлғалар  бір  –  бірімен  сөз  байланыспаса  да, 
басқа қатысушылардың әрекеттері жайлы біліп отырады. Жоғарыда көрсетілген қатысушыларды 
неғүрлым тереңірек байланысын білу үшін келесі байланысты келтіреміз: азғырып көндіруші, 
сатып алушы/пайдаланушының сұранымындағы “тірі тауар” жайлы біледі, тіптен оны таныма-
са да, тікелей байланысқа түсу қажеттілігі туындамайды. Сонымен қатар азғырып көндіруші 
жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлғамен немесе жәбірленушіні келіскен 
мемлекетте қарсы алатын және жәбірленушіні сататын тұлғамен тікелей байланыста болады. 
Азғырып  көндіруші  өзіне  тиісті  үлесті  жәбірленушіден  немесе  жәбірленушіні  келіскен  мем-
лекетте  қарсы  алатын  және/немесе  сатып  алушы/пайдаланушыдан  алуы  мүмкін.  Төленген 
ақшаның  жартысын  жәбірленушінің  шекарадан  өтуін  қамтамасыз  ететін  тұлғаның  қызметіне 
төлеуі мүмкін, ал қалған жартысын кезекті азғараып көндіру әрекеттеріне жұмсауы мүмкін (мы-
салы, басылымдарға жарнама жіберу).
Жәбірленушінің шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға азғырып көндірушімен тікелей 
байланыста болады, сонымен қатар жәбірленушіні келіскен мемлекетте қарсы алатын және са-
тып алушы/пайдаланушымен таныс болмауы мүмкін.
Бірақ мұндай бейтаныстық кінәні жеңілдетпейді, өйткені көбінесе жәбірленушіні шекара-
дан өтуін қамтамасыз ететін тұлға бұл – лауазымды тұлға немесе шекарадан асатын тұлғалардың 
құжаттарын реттеуші немесе мұндай құжаттарды беретін жерге қатысты адам болып табылады.
Осыған орай заңсыз кету немесе өту кемінде лауазымды адамға тікелей немесе делдал пара беру 
болып тұр.
Жәбірленушіні  келіскен  мемлекетте  қарсы  алатын  тікелей  азғырып  көндірушімен  және 
сатып  алушы/пайдаланушымен  тікелей  байланыста  болады.  Сирек  кезде  тікелей  азғырып 
көндіруші және сатып алушы/пайдаланушы бір тұлға болып табылады. Аталған схемада азғырып 

218
көндіруші және жәбірленушіні шекарадан өтуін қамтамасыз ететін тұлға жеткізетін мемлекетте 
жұмысын жүргізеді,
Ұйымдасқан  қылмыстық  топтың  барлық  мүшелерін  тауып,  қылмысты  ашу  барысында 
құқық қорғау органдары көптеген кедергілерге тап болады, себебі бұл қылмыс бір елде баталып, 
екінші бір елде жалғасып, басқа елде аяқталуы мүмкін. Осыдан шыға отырып, шетел мелекетінің 
заңнамасының біздің заңнамамен сәйкес келмеуі де әжептәуір қиындықтарға әкеледі.
Қазіргі  таңда  көптеген  елдер  біріге  отырып  бұл  дертке  қарсы  шығуда.  Бұл  қылмыстық 
істерді тегеу барысында әр түрлі елдердің құқық қорғау органдары екі жақты арласу арқылы 
біріне – бірі құқықтық көмек көрсетуде. Бұл тәжірибелерге біздің құқық қорғау органдары да 
қатысып,  Қазақстанда  Интерпол  бюролары  прокуратура  мен  ішкі  істер  органдарымен  тығыз 
жұмыс істеп жатыр.
Соңғы  уақытта  Қазақстан  мен  басқа  Орта  Азия  елдерінде  адам  сату  қылмысы  жоғары 
деңгейде  аса  жиі  талқыланатын  тақырыпқа  айналып  отыр.  Ұлттық  заңнаманы  жетілдіруде 
қадамдар  жасалып,  құқық  қорғау  органдары  адам  сату  қылмысы  бойынша  істерді  ашып,  ал 
үкіметтік емес ұйымдар бұқара халық арасында адам сату қылмысын алдын алуға бағытталған 
ақпараттық кампанияларды жүргізіп жатыр.  
пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.  Протокол о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании 
за нее, дополняющий конвенцию ООН против транснациональной организованной преступности. 2000.
2.  Справочник по проблемам предотвращения торговли женщинами для консультантов «Телефон доверия». 
Вып. 4. Киев, 1999. 
3.  Ст. 1. Конвенции ООН относительно рабства. Женева, 25 сентября 1926 года. Юридическая поисковая 
система «Консультант Плюс» // Мир закона. 2005. №6.
4.  Ст. 1. Дополнительной Конвенции ООН об упразднении рабства, работорговли и институтов и обычаев, 
сходных с рабством. Женева, 7 сентября 1956года // Юридическая поисковая система «Консультант Плюс». 
5.  Ст. 3. Протокола о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и 
наказании за нее, дополняющего Конвенцию ООН против транснациональной организованной преступности. Па-
лермо, 15 ноября 2000 г. База данных MOM Алматы «Footnotes».
6.  Е. Бадикова. Торговля людьми как транснациональная организованная преступная деятельность // Мир 
закона. 2005. №2. 
7.  Киязов К. Почем нынче люди // Заң және заман. 2004. №6. 
8.  Рамазанов А.А., Барлубаев А.А. Теневые экономические отношения и собственность в сфере националь-
ной безопасности // Analytic – аналитическое обозрение. 2004. №2.
Зиядин Саябек Тәттібекұлы
Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң Университеті, 
«Қаржы және есеп» кафедрасының меңгерушісі, 
экономика ғылымдарының кандидаты
коммерциЯлыҚ банктердІҢ инновациЯлыҚ дамуындаҒы 
маркетингтІҢ рӨлІ
Маркетинг теориясының негізін американдық ғалымдар қалады, оған себеп болған ХІХ 
ғасырдың  екінші  жартысында  «тауарды  артық  өндірудің  өзекті  мәселесі»,  тауардың  тиімді 
айналымға түсе алмауы. Бұл терминді 1809 -1884 ж.ж.  Сайерс Маккормик енгізген болатын. Бұл 
ғылыми түсінік нарықтық қызметін басқаруды жетілдіру қажеттілігінен туындады. Ең алдымен, 
дербес кәсіпорындық құрылымдардың сату қызметін басқаруда жоғары деңгейлікті қамтамасыз 
ету.  Маркетинг  осы  мәселелерді  шешуге  бағытталған,  және  ХХ  ғасырда  АҚШ-тың  жетекші 
оқу  орындарында,  атап  айтсақ,  Мичиган,  Иллиной,  Гарвард  университеттерінің  дәрістерінде 
арнайы оқытыла бастады. «Тауар маркетингі», «Маркетинг әдістері» дәрістерінің курстарын-

219
да  сату  қызметінің  тиімділігі,  сауда  мен  жарнаманың  тиімділігін  қамтамасыз  ету  мәселелері 
қарастырылды. ХХ ғасырдың басы жаңадан туындаған маркетинг теориясының тәжірибе жүзінде 
іске асуының және ірі монополиялардағы нарықты зерттеу бөлімдерінің құрылу нәтижесі ретінде 
есептелді. Ал, 1908 жылы болса маркетингтік қызмет көрсету бойынша алғаш коммерциялық 
ұйымдар пайда болды. Егер дамыған елдерде маркетинг жарты ғасырдан аса бұрын өнеркәсіпте 
тарау алса, оның соңын ала, 40 – жылдай бұрын маркетинг ірі банктер аясында қолдауға ие бо-
лады. Қазақстандағы нарықтың экономиканың дамуы мен прогресі жағдайында банк маркетингі 
мен оның ерекшеліктерін үйрену – бұл қажеттілік және коммерциялық банктегі  менеджменттің 
ажырамас бөлігі болып саналады. 
Қазіргі экономикамыздың инновациялық даму барысында коммерциялық банктегі марке-
тинг толығымен маркетингтің жалпы қағидаларына негізделеді, алуан түрлі қызметтерді орын-
дайды, «маркетинг» жалпы түсінігінің құрамды бөлігі мен буынын білдіреді. Маркетинг – бұл 
өндіріспен және бәсекелестік ескере отырып тауарларды тұтынушыға жеткізумен байланысты 
кәсіпкерлік қызметтің түрі, кәсіпорындар қызметін ұйымдастыру мен басқару жүйесі. 
Коммерциялық банктегі маркетингтің ерекше саласы, клиентердің нақты қажеттіліктерін 
ескере  отырып,  банк  өнімдерінің  неғұрлым  пайдалы  нарықтарын  іздеу  және  пайдалануға 
бағытталған коммерциялық, сол сияқты барлық басқа банктердің қызмет түрлері қарау керек.
Шетелдердегі, сол сияқты біздің еліміздегі қазіргі заманғы банктердегі маркетинг алдыға 
қойылған  мақсаттарды  орындаудағы  өз  стратегиясы  мен  философиясының,  иделогиясы  мен 
саясатының жиынтығын білдіреді.
Маркетингтік қызмет көрсетілетін қызметтеріне активті және әлеуметтік сұранысты зерт-
теу мен талдаудан басталады. Маркетингтік қызмет жүйесі олардың өнімдеріне (коммерциялық 
банктегі  қызметтерге) сұраныс болуының арасында ғана өмір сүреді. Банк өз шығындарының 
деңгейіне  қатысты  олардың  бағасын  алдын  ала  белгілей  отырып,  қызметтердің  дайын 
қоржынымен нарыққа шығып және пайда алады. 
Соңғы уақыттарда барлық елдердегі ірі коммерциялық банктердің басым көпшілік саны 
клиеттерге кешенді қызмет көрсетуге көшуде. Бұл банктердің несие-есеп айырысу және кассалық 
қызмет көрсетуден тысқары өз клиенттеріне өзге де тұтастай қызмет түрлерін көрсететіндігін 
білдіреді. 
Кешенді  қызмет  көрсету  тәжірибесі  бізге  де  толық  түрде  қолдануға  қолайлы  екендігін 
көрсетіп отыр, сондықтан да отандық коммерциялық банктердің оны қолдауы, депозиттер мен 
жаңа салымшыларды тартудағы олардың бәсекеге төтеп беру қабілеттілігін артыратын сөзсіз. 
Бұл бәсекелестік күресте клиеттерге көрсететін қызметінің ауқымын тұрақты түрде кеңейтіп 
отыратын, олардың құнын төмендететін, несие-есеп айырысу және кассалық қызмет көрсету 
сапасын  жақсарта  түсетін,  несие  беру  кезінде  қандай  да  бір  жеңілдіктер  жасайтын  клиент-
терге әртүрі кеңестер беретін банк қана төтеп беріп, жеңіп шыға алатын болды, ондай болған 
жағдайда коммерциялық банктің несие ресурстарының көлемі күрт қысқарып, оның құрлымы, 
одан көзделетіндей, бухгалтерлік баланстың өтімдігі нашарлауы мүмкін. Ақыр соңында, мұндай 
банк банкротқа ұшырайды. 
Сөйтіп, коммерциялық банктердің нарықта жаңа қызмет түрлерін табысты түрде алдыға 
жылжытуы, банктердің нарыққа кешенді талдау жасауға және маркетинг теориясы мен практи-
касын қолдану негізінде оны қайта өңдеуге көшуімен ғана мүмкін болады.
Коммерциялық банктің маркетингтік әрекетінің негізін нарықтық сауда орнында қарыздық 
капиталдың орнын анықтау мақсатында маркетингтік зерттеуді қарастыратын, оның нарықтық 
мүмкіншіліктерін талдау құрайды.
Әдеттегі тәртіп бойынша коммерциялық банктің басшылары нарықтық сауда орындарын 
зерттеуді және соның негізінде мақсаттарды қояды, мысалы нарық, бәсекелестік, коммерциялық 
банктегі өнімдер мен қызметтер, статистиканы оқып білу, т.б. жайында ақпарат жинап талдау. 
Қойылған  мақсаттарға  сай,  ең  дұрысын  қабылдау  үшін  қолдағы  маркетингтік  ақпараттардың 
көздері талданады. Осы зерттеулер үшін екінші көзден алынған ақпараттар қолданылуы мүмкін, 

220
яғни  бұрын  жиналып  дайын  күйде  тұрған  ақпараттар.  Бұл  жағдайда  коммерциялық  банктің 
маркетингтік  бөлімінің  қызметкерлері  ақпарат  көздерінен  қажетті  ақпараттарды  таңдап  алды 
мысалы  әр  түрлі  анықтамалардан,  мамандандырылған  әдебиеттерден,  күнделікті  шығатын 
баспалардан,  коммерциялық  банктің  ішкі  құжаттарынан.  Екінші  көзден  алынған  ақпараттар 
өңделіп  іс  шаралар  өткізу  арқылы  жаңа  ақпараттар  дайындалады.  Банк  зерттеу  объектілері 
мен  субъектілерін,  бар  мәліметтерді  жинау  тәсілдерін  (сұрау,  тәжірибе  жасау  және  бақылау), 
жаңа ақпараттар алу тәсілдерін (анкета, сұхпат жүргізу т.б.), оларды қандай ақпарат құралдары 
арқылы алу керектігін (почта, телефон, факс, жеке кездесу арқылы т.б.) анықтайды. Одан кейін 
бірінші көзден түскен ақпараттар бір жүйеге келтіріп олардан банкке қажетті мағлұматтарды 
алу  мақсатында  талданып,  әр  түрлі  автоматтандырылған  және  статистикалық  тәсілдермен 
өңделеді.  
Халықтың  сұранысын  табу  нарықты  зерттеу  жұмыстарының  негізгі  бір  бағыты  болып 
табылады.  Қойылған  мақсаттарға  байланысты  кейбір  өнімдермен  қызметтердің  сұранысын 
анықтауға, белгілі бір коммерциялық банктің қызметіне, жеке бір аймақтың не болмаса барлық 
ішкі нарықтық сұранысты зерттеп білуге болады.
Коммерциялық банктің маркетингтік бөлімі тек қана қазіргі кезеңдегі сұранысты зерттеп 
қана қоймай, сонымен қатар оның келешектегі жағдайын оған әсер ететін микро және макро 
орталықтағы барлық факторларды іздене отырып болжайды.
Микро  орталық  –  ол  коммерциялық  банктің  ішкі,  банкпен  оның  бәсекелестері,  түйісу 
кеңселері, тұтынушылары арасындағы қатынастарының қорытындысы. Осылайша коммерциялық 
банктің маркетингтік бөлімінің қызметкерлері өздерінің қызметтерінің даму бағытын олардың бір 
бірімен қарым қатынасын қарастырады; коммерциялық банктегі  өнімдермен – ұқсас өнімдерді, 
бағаларының құрылуын және бәсекелестердің қызметтерді ұсыну тәсілдерін зерттейді; нақты 
тұтынушылармен ықтимал тұтыныушылар арасындағы қатынастарды болжайды.
Мынаны атап өту көзделеді, маркетингті енгізу кірістіліктің өсуіне, тәуекелдің төмендеуіне 
әкелмейді және әкеле алмайды. Аталмыш екі көрсеткіш банк капиталын басқаруға, актиу пен 
пассивті  теңестіруге  қатысты  болады.  Ұйымдастырушы  феномен  ретіндегі  маркетинг  банк 
қызметінің нарықтағы дамушы процесінің тепе-тендігін ұстап тұрар тетігі болып саналады.
Банктік  маркетинг  –  бұл  сол  өңірдегі  клиенттер  қажетсінетін  барлық  көрсетілетін 
қызметтердің  түрлерін,  қызмет  сапасына  қойылатын  талаптарды  коммерциялық  банктің 
жақсы  білуі.  Коммерциялық  банктегі    маркетинг  нақты  және  әлеуетті  клиенттерді  анықтауға 
бағытталған. Сонымен, коммерциялық банктегі  маркетингтің ерекшелігі – бұл клиенттерді тар-
ту және көрсететін өз қызметтері көлемінің аясын кеңейту болып саналады.
Коммерциялық банктегі  маркетингтің жалпы қағидалары келесідей 
 түрде берілген:
Нақты  мақсатттарға  жетудегі  барлық  банк  қызметкерлері  әрекеттерінің 
•
бағдарланушылығы;
Жоспарлауды,  талдауды,  реттеуді,  бақылауды  қамтитын  банк  қызметі  процесінің 
•
кешенділігі;
Маркетингті болашақ және ағымдағы жоспарлаудың біртұтастығы;
•
Қабылданатын шешімдерге бақылау жасау;
•
Жұмыскерлердің шығармашылық белсенділігін ынталандыру, олардың біліктілігін арт-
•
тыру.
Әрбір  банк  үшін  бәсекелестік  жағдайында  төмендегідей  маркетинг  мақсаттарына  қол 
жеткізу маңызды болып саналады:
нарықты зерттеу және сұранысты қалыптастыру;
1. 
банк қызметтеріне сұранысты ынталандыру;
2. 
қабылданатын шешімдер жоспарларының негізділігі;
3. 
клиенттерді тарту және клиенттерді ұстап тұра білуі;
4. 
банк кірісін көбейту және н
5. 
арықтағы үлесін ұлғайту.

221
Маркетингтегі келесідей нақты міндеттерді шешу кезінде мақсатарға жету мүмкін бола-
ды:
коммерциялық банктің тұрақты тиімді жұмысын қастамасыз ету;
- 
табысқа  жетудегі  кепілдік  ретінде  банк  өтімділігін  қамтамасыз  ету  және  клиенттер 
- 
арасындағы беделін көтеру;
көрсетілген қызметтердің көлемі, құрылымы мен сапасы бойынша клиенттердің талап- 
- 
тілектерін жоғары дәрежеде қанағатттандыру;
ұжымның міндеттері мен оның әлеуметтік проблеммаларын шешу.
- 
Коммерциялық банктер мен өзге қаржылық – несие институттары маркетинг мақсаттары 
мен  міндеттерін  жүзеге  асыруда  клиенттердің  қажеттілігіне  бағдарланудың  бірінші  кезекті 
келістерін  әзірлеп  –  жасайды,  осыған  орай  клиент  пен  коммерциялық  банктің  мүдделерін 
үйлестіре білу маңызды болып саналады. 
Коммерциялық банктегі  маркетинг «банк өнімдерін» көбейту бағытталған (банк операци-
ялары, қызметтер) қызметтердің нақты түрлерін жүзеге асыру арқылы өз қызметін жүргізіледі.
оған мыналар жатады:
маркетингтік зеттеулер жүргізу, ақпараттарды жинау, талдау.
•
Банк өнімін жасау. Коммерциялық банктегі  өз қызметінің сатушысы болуы.
•
Көрсетілетін қызметтер мен операцияларға баға белгілеу.
•
Банк өнімдерін таратуды ұйымдастыру.
•
Коммерциялық  банктегі    маркетингте  клиент  басты  орын  алады.  Банктегі  басты  тұлға 
–  коммерциялық  банктің  клиенттері  деп  айтуға  болады.  Банк  қандай  операцияларды  немесе 
қызметтерді көрсетуге тиіс екендігін солар алдын ала болжайды.
Банк клиенттері
үкіметік мекемелер.
1. 
корпорациялар.
2. 
банк-корреспонденттер.
3. 
депозиттер мен несие бойынша беру бағыттары тұлғалардың санаттары, ірі немесе ұсақ 
4. 
кәсіпорындар.
трест-қызмет бағыттары бойынша банк клиенттері болып саналатын заңды және жеке 
5. 
тұлға.
заңды және жеке тұлғалар , меншік иелері немесе қозғалмайтын мүлікпен операция 
6. 
жасаушылар.
Жаңа клиенттерді тарту нарықты жақсы білу мен клиенттер тарапынан сұраныс болған 
кезде ғана мүмкін болады. Өз клиенттерін ұстап тұру мен көрсетілетін қызмет түрлерін кеңейту 
мақсаты алдыға қойылуы тиіс.
Банк  қызметтері  –  қаржылық  мәселері  бойынша  сарапшы  және  оны  клиенттер  сезінуі 
қажет. Ең соңында, сенімді нығайтуға өзіндік әсерін тигізеді.
Банктердің  бәсекелестігі  жағдайында  баға  белгілеу  саясаты  маңызды  рөл  атқарады.  Ол 
келесідей алты кезеңнен тұрады:
баға белгілеу міндеттерін қою.
1. 
сұранысты анықтау.
2. 
шығындарды бағалау.
3. 
бағаларды және бәсекелестердің банк өнімдерін талдау.
4. 
түпкілікті бағаны белгілеу.
5. 
баға белгілеу әдісін талдау.
6. 
Бнк оларды меншікті бағаны анықтау ретінде пайдалану үшін бәсекелестердің бағаларын 
зерттейді. Осыған орай банк тәуекел дәрежесі, оны сақтандыру және банк үшін міндетті норма-
тивтер мен көрсеткіштер анықталады және салыстырылады.
Солардың  бірін  таңдап  алатын  баға  белгілеу  әдістері  келесідей  болуы  мүмкін:  «пайда 
қосылған орта шығындар», шығынсыздықты талдау және мақсатты пайданы қамтамасыз ету. 

222
Түпкілікті  баға  оны  клиенттердің,  банк  қызметкерлері  мен  бәсекелестердің  неғұрлым  толық 
өзіне қолайлы қабылдауын ескере отырып дәстүрлі түрде белгіленеді.
Нарыққа  кешенді  зерттей  жүргізіп,  клиенттердің  қажеттіліктері  мен  талап-тілектері 
анықталғаннан кейін барып банк шығындары мен көрсетілетін банк қызметтерінің болуы мүмкін 
бағасы анықталады.
Банк өнімдерін тарату маркетинг қызметінің қорытынды түрі болып саналады.
Коммерциялық банктегі  маркетингте соның көмегімен маркетинг мақсатына жетудің та-
быстары ашылып көрсетілетін дәстүрлі тәсілдер өмір сүреді. Бұл – клиенттермен қарым-қатынас 
жасау, қызмет тиімділігі, клиенттердің басымдыққа жетуі үшін өз акционерлерін дивидендтер-
мен қамтамасыз етуі болып саналады.
Коммерциялық банктегі  маркетингте маркетинг қағидаларына жауап беретін, төмендегідей 
маңызды ерекше нақыл сөздерді сақтай білу көзделеді:
«Тұтынушынікі әрқашанда дұрыс».
1. 
«Барлығы тұтынушы үшін».
2. 
Маркетингтік  қызметтің  түрлерін  қарастыру  маркетингтің  негізгі  тәсілдерін  зерттеумен 
қоса қабаттасып жүреді. Оқу әдебиеттері неғұрлым маңызды деген екі тәсілді – бірыңғайлау 
(типологизация), нарықтық сегменттеу тәсілін бөліп көрсетеді.
Бірыңғайлау  (типологизация)  –  әлеуметтік  сипаттамаларына,  демографиялық  және 
әлеуметтік – экономикалық факторларға сәйкес тұтынушыларды жеке ыңғайда қарастыру және 
топтастыру процесі.
Нарықтық  сегменттеу  –  банк  үшін  неғұрлым  болашағы  зор  болып  саналатын  нарық 
тұтынушыларын  нақты  топтарға  бөлу  процесі.  Банк  қызметінің  сипаты,  клиенттердің 
географиялық,  демографиялық,  психомәдени,  мінез-құлық  белгілері,  негізінен  ,  сегменттеу 
белгілері болып қатысады.
Банк қызметтерінің сипаты бойынша олар несие, операциялық, инвестициялық, делдалдық 
және басқа да сегменттерге бөлінеді.
Клиентуралық  белгі  нарықты  заңды  және  жеке  тұлғаларға,  корпорацияларға,  банк-
корреспонденттерге, мемлекеттік органдарға бөледі.
Коммерциялық  банктегі    маркетинг  –  бұл  бүкіл  пассивті  және  активті  операцияларды 
тиімді ұйымдастыру, банк қызметтерін көрсету нарығын талдау, тиімді қызмет түрлерін көбейту, 
көрсетілетін банк қызметтеріне бағалар белгілеу, өткізуді жоспарлау және ұйымдастыру, жарна-
ма.
Өткізу нарығын зетттеу немесе банк қызметтеріне сұраныс туғызу маркетинг объектісі 
1. 
болып саналады.
 Коммерциялық банктегі  маркетингтің негізгі қағидалары: стратегия мен тактиканың 
2. 
біртұтастығы,  пайдалылықты  қамтамасыз  ету,  тұтынушылардың  қажеттіліктерін  толық 
қанағаттандыу, сатып алушылардың қажеттіліктерін дәл білуге негізделген өнімдерді өндірі.
Активті маркетинг пен пассивті маркетингтің аражігі ажыратады.
3. 
Коммерциялық  банктегі    маркетингті  енгізу  және  пайдалану  процесінде  маркетинг 
4. 
тәсілдері: бірыңғайлау мен нарықты сегменттеуге айрықша орын беріледі.
Маркетинг  қызметінің  нарықтағы  табысы  көп  дәрежеде  ахуалды  жүйелі  түрде  ой 
5. 
елегінен  өткізуге,  коммерциялық  банктің  күш  жұмылдырушылығын  үйлестіруге,  мақсаттар 
мен міндеттерді алдыға дәл қоя білуге мүмкіндік беретін стратегиялық жоспарлау сапасымен 
айқындалады.
Олардың арасынан бұқара ақпарат құралдары жөніндегі компаниялар мен кәсіпорындарды, 
қоғамды,  мемлекеттік  мекемелерді,  несиелік-қаржылау  институттарын  және  ішкі  түйісу 
кеңселерін  (банк  қызметкерлері)  атап  өту  қажет.  Осы  түйісу  кеңселерінің  бір  бөлігі  банкке 
жақсы, басқа бөлігі бейтарап, күйде қарауы, ал үшінші бір бөлігі өзінің іс әрекетімен теріс әсер 
етуі мүмкін.

223
Осылайша,  жоғарыда  айтылғандарды  қорытындылай  келе,  коммерциялық  банктердің 
инновациялық дамуына маркетингтің тигізетін әсерін төмендегідей тұжырымдауға болады:
маркетингті,  кәсіпкерлерді  тұтынушылар  сұранысын  қанағаттандыру  арқылы  өз 
– 
мақсаттарына қол жеткізуге бағдарлайтын біртұтас басқару тұжырымдамасы ретінде қарастыруға 
болады; ұйымдарға арналған маркетинг – ұйым стратегиясының бағыты, коммерциялық банкті 
тұтынушының сұранысына арналған стратегиялық бағыт болып есептеледі;
бұрын  маркетинг  объектісі  –  тауарлар  мен  қызмет  түрлері  деп  есептелетін,  алай-
– 
да,  олар  –  қазіргі  заманғы  маркетинг  объектілерінің  бөлшектерінің  бірі  ғана,  сондықтан,  біз 
қазіргі заманғы экономикадағы маркетингтің 9 объектісін бөліп айтуға болады деп есептейтін 
экономистердің пікірлерімен келісеміз, олар: адамдар, қызмет көрсету, тәжірибе, жеке меншік 
мүлік, географиялық орналасу орындары, ұйымдар, мәлімет және жаңашыл ойлар.
Иванчук Ольга Владимировна
магистрант КазНУ им.аль-Фараби 
ФФиП специальности «культурология»
социокультурный анализ ночного клуба как формы организации 
развлекательного досуга
Ночной клуб представляет собой самую яркую и, пожалуй, самую развлекательную форму 
досуга. Трудно представить современного молодого человека в возрасте от 17-25 лет, который 
бы ни разу не посетил ночной клуб. И вот по каким причинам. Во-первых, конечно это прак-
тически неограниченный доступ к этой форме досуга и сравнительно недорогая цена на вход, 
далее это огромный выбор, ведь каждый ночной клуб ориентируется на определенную подборку 
музыки, представлений и, наконец, безусловно индустрия ночных клубов – это уже стиль для 
современного поколения.
Главной цель моего исследования по этой проблеме – рассмотреть историю этого фено-
мена, проследить изменения в его структуре в процессе смены эпох и поколений, показать его 
значимость и востребованность как формы досуга среди молодежи.
Ночной клуб – феномен 20 века. Современные ночные клубы прошли путь от элитарных 
американских джазовых клубов 20-х годов ХХ века до массовой индустрии, которая реализует 
право каждого активного горожанина на качественный отдых и бессонную ночь. Ночной клуб 
уже трудно себе представить без ди-джея и мощных световых потоков, в мире ночных клубов 
сложилось собственное понятие о респектабельности. И оно основывается на традициях, под-
крепленных временем и долгом развитии этой формы досуга. В США ночные клубы появились 
в связи с введением «сухого закона» и находились под запретом по причине продажи и употре-
бления алкоголя, из-за чего они работали подпольно. После поправок в законе, в 1933 году ноч-
ные клубы приобрели легальную основу. В США клубы являлись раздельными для темнокожих 
и белых американцев. Первый танцевальный пол, подвесные цветные спецэффекты появились в 
Парижском клубе «Whisky а Gogo», в 1953 году.
Танцы под музыку, произведенную из виниловых дисков, стали нормой клубной жизни 
ближе к 50-м годам ХХ века. Тогда же, но уже не в Америке, а в Европе, во Франции появилось 
название дискотека – ночной клуб, в котором главное – это музыка виниловых пластинок и тан-
цы под нее. Дискотека стала одним из самых распространенных видов клубной жизни в евро-
пейских и американских городах. 
Микс – неотъемлемая часть клубной культуры стал изобретением 60-х годов ХХ века. Тог-
да ди-джейское искусство переживало настоящий бум, а техника произведения музыки была 
значительно усовершенствована. Клубная музыка пошла без пауз, единым потоком, а новые тех-

224
нические системы микширования музыки позволили проявиться творчеству ди-джеев. Новым 
явлением, своим возникновением обязанным ночным клубам, стали хит-парады. 
А  в  80-е  годы  ночные  клубы  уже  начали  открываться  практически  во  всех  горо-
дах мира, не обошло это клубное движение и СССР. В Советском Союзе определить клуб было 
несколько проще, чем сейчас, поскольку клубы организовывались государством и они были не 
настолько разнообразными. Исследования советского периода (Н. Г. Михайлова, В. Ф. Чесвоко-
ва, В. Николаев, О. Ромах,Э. М. Сидорова, Л. Ф. Черкашенинов, М. Р. Савченко и др.) показывают 
разносторонность подходов к изучению клубной деятельности, но не рассматривают клубную 
деятельность как комплексный феномен и не дают четкого определения клуба как формы досу-
говой деятельности [1]. Ведь это был еще совершенно новый феномен для советской культуры. 
«И сама идея клубной организации развлечений была чужда идеальным принципам советского 
образа жизни. Так, один из ключевых принципов клуба – его автономность, сочетающаяся с 
принципами включения исключения, что противоречит принципам тотального политичес-кого 
контроля.  Ночной  клуб  объединяет  людей  сугубо  развлекательной  деятельностью,  предпола-
гающей потребление алкоголя, что противоречило ориентации конструировавшегося КПСС об-
раза жизни на объединение людей вокруг «общественно-полезной деятельности», на подчине-
ние досуга «задачам коммунистического воспитания молодежи»[3]. В начале 21 века в Москве 
имелось уже около 300 крупных и 100 относительно небольших ночных клубов [2, С.185]. 
А если говорить о состоянии подобных заведений на сегодняшний день, то их количество 
увеличивается с каждым днем. «Ночные клубы – это эмблема ночной жизни и неотъемлемая 

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: