Сборник статей (часть 1) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк

189
 
Жамиева Айжан Ергалиевна
Инновационный Евразийский университет, 
старший преподаватель, 
магистр экономики
региональные аспекты механизма формированиЯ и развитиЯ 
национальной инновационной системы
Основу конкурентоспособности национальной экономики составляет наряду с природны-
ми и человеческими ресурсами и научно-технический потенциал страны. На современном этапе 
стремительной интеграции Казахстана в мировое экономическое пространство увеличивается 
значимость инновационной деятельности, развития наукоемких производств, что, в конечном 
счете,  является  важнейшим  фактором  обеспечения  условий  для  нового  качества  экономиче-
ского роста. Инновационная политика является важнейшей составной частью государственной 
научно-технической и социально-экономической политики. Без эффективной государственной 
поддержки невозможны крупномасштабное освоение и распространение инноваций, переход к 
инновационному типу развития экономики и, на этой основе, улучшению качества жизни на-
селения.
Механизмы инновационного развития в разных формах были реализованы в 20 веке во 
многих  странах,  каждая  из  которых  пыталась  создать  эффективную  систему  генезиса  и  реа-
лизации  инноваций  в  своей  стране,  создавая  научные  концепции  и  эмпирические  формы  хо-
зяйствования с целью содействия распространению инноваций в национальной экономике и на 
мировом рынке. Некоторые из стран вошли в группу экономически успешных именно потому, 
что они смогли реализовать свою национальную форму содержания такой системы (например, 
Финляндия в 1980 году, Ирландия в 1990 году и др.). Национальные инновационные системы 
имеют выраженную степень своеобразия. Это касается как институциональных норм и правил, 
так и организационных форм поддержки наиболее креативной части фирм, индивидов и инсти-
тутов общества (университеты, научно-исследовательские институты и др.).
Наличие ярко выраженных особенностей позволяет сделать вывод о нецелесообразности 
прямого институционального копирования какой-либо модели без адаптации к особенностям 
страны.  Ряд  звеньев  в  высококонкурентоспособных  странах  либо  просто  отсутствует  или  же 
функции в системе значительно отличаются. Особенности механизмов инновационного разви-
тия раскрыты в таблице 1.
Таблица 1 – Особенности механизмов инновационного развития 
в постиндустриальных странах
Показатель
США
Япония
Германия
Китай
Научная  концеп-
ция
Развитие националь-
ных  конкурентных 
преимуществ, созда-
ваемых в кластерных 
структурах
Интеллектуализация 
всех  отраслей  эконо-
мики
Инновации 
по 
блокам  развития, 
находящимся  в 
тесном  взаимо-
действии
Активизация  иннова-
ционных производств 
в экономике страны
Наиболее развитые 
элементы  инфра-
структуры
Технологиче ские 
парки, бизнес -инку-
баторы,  венчурные 
фонды
Города  –  технополи-
сы,  сосредоточившие 
НИОКР  и  наукоемкое 
производство
Корпоративные 
и н н о в а ц и о н -
ные  фонды  в  ра-
ках  кластерных 
структур
Индустриальные пар-
ки,  свободные  эконо-
мические зоны
Главные 
агенты 
инновационной 
системы
Университеты  и  ис-
с л ед о ват е л ь с к и е 
центры
Крупные корпорации
Отрасль  автомо-
билестроения
Транснациональ
ные корпорации

190
Отсутствующие 
или  малозначимые 
элементы
Свободные экономи-
ческие  зоны,  техно-
полисы
Узконаправленная 
фундаментальная  на-
ука
Венчурные  ком-
пании,  технопар-
ки
Фундаментальная 
наука
Сравнительный анализ ведущих субъектов инновационного типа развития позволяет за-
ключить, что:
-  в американской системе функционирует полный набор элементов национальной инно-
вационной системы, между которыми настроено эффективное сообщение;
-  в японской и немецкой системах слабую роль играют венчурные компании, а лидерами 
являются отраслевые кластеры в автомобилестроении, электронике, информационных системах. 
В то же время в немецкой системе технопарки не играют значимой роли, а в японской системе 
существуют целые города – технополисы, но фундаментальная наука до сих пор не создана;
-  китайская система шла по пути формирования производственной инфраструктуры на 
основе индустриальных парков, а в настоящее время пытается на этой основе стать инновацион-
ной фабрикой, поскольку реальная эмпирическая база для осуществления проектов у нее есть, 
а в рамках добавочных инноваций она может состояться как самостоятельная инновационная 
система.
Сравнение институциональных образцов разных стран позволяет сделать вывод, что Ка-
захстану с его доминированием крупных  компаний  в экономике и  разнородными и немного-
численными прорывными проектами в разных отраслях, необходимо продуктивно использовать 
опыт именно развивающихся стран. Но для Казахстана задача формирования национальной ин-
новационной системы (НИС) непременно должна учитывать и региональные аспекты. Передача 
существенной  части  функций  по  решению  социально-экономических  проблем  на  региональ-
ный  уровень,  распределение  полномочий  между  центром  и  регионами  предопределяет  необ-
ходимость включения последних в формирующуюся национальную инновационную систему. 
В настоящее время на уровне правительства и в местных органов власти приходит осознание 
необходимости совершенствования научно-технической и инновационной политики. Создание 
региональных инновационных систем (РИС) может стать важным фактором устойчивого раз-
вития экономики страны. 
Мировые экономические процессы интеграции и глобализации ориентированы на совре-
менные конкурентоспособные знания, науку, технологии и производства. Регионы оказываются 
не только вовлеченными в процессы на уровне отдельной страны, но и испытывают влияние 
глобальных экономических явлений. Также существует необходимость сохранения и приумно-
жения научно-технического потенциала регионов, определяющего совокупный потенциал стра-
ны в процессе создания НИС.
Структура НИС имеет многозвенное содержание в зависимости от признака классифика-
ции. В этой связи общая структура НИС рассматривается как полиструктура, в составе которой 
можно выделить наиболее значимые структуры НИС:
-  Институциональная структура НИС представляет собой количественный состав субъ-
ектов НИС, находящихся в определенных отношениях между собой и другими субъектами, на-
ходящихся за пределами НИС.
-  Организационно-функциональная структура показывает организацию и функции эле-
ментов НИС в инновационном процессе.
-  Инфраструктура НИС включает элементы, обеспечивающие благоприятные условия 
выполнения этапов инновационного цикла. Сюда относят, например, подготовку и подбор ка-
дров, сбор и распространение информации, рекламу и т.д.
-  Иерархическая структура показывает степень зависимости элементов и звеньев НИС 
друг от друга.
-  Ресурсно-экономическая  структура  НИС  включает  совокупные  ресурсные  возмож-
ности системы и ресурсный потенциал отдельных субъектов НИС. В целом различают ресур-

191
сы  материальные  и  нематериальные,  которые  дифференцируются  на:  человеческий  капитал, 
материально-вещественные,  природно-сырьевые,  финансовые,  социокультурные,  информаци-
онные и другие виды. Экономическая составляющая НИС показывает результативность НИС 
– какое количество ресурсов вовлекается в НИС, какой результат достигается и как он распреде-
ляется.
-  Пространственная структура отражает размещение элементов НИС по территории го-
сударства. Здесь следует выделить элементы НИС межгосударственного, общенационального 
значения, регионального, местного и совместного использования. Кроме того, следует учиты-
вать кластерный, отраслевой, секторальный уровень и уровень предприятия.
Аспекты влияния административно-политического устройства государства на региональ-
ную инновационную систему имеют широкий спектр и определяются политикой, правом и эко-
номикой.
С учетом государственного устройства отношения между НИС и РИС, предположительно, 
будут строиться по двухступенчатой схеме: Национальная инновационная система – Региональ-
ная  инновационная  система.  Экономические  аспекты  построения  РИС  также  носят  многооб-
разный характер. Здесь следует выделить, во-первых, значительную дифференциацию регионов 
республики по уровню социально-экономического развития, что приводит к «закрытию» адми-
нистративных границ, миграции населения, оттоку специалистов и т.п.
Инвестиционная политика страны реализуется в рамках государственных и местных про-
грамм, направленных на решение разнообразных задач: поддержки социальной сферы, развития 
отраслей экономики, создания рыночной инфраструктуры и т.д. Тенденции инвестиционных по-
токов последних лет свидетельствуют о том, что промышленно развитые регионы страны по-
лучают 2/3 капиталовложений страны. Низкие объемы инвестирования в слаборазвитые районы 
страны делают проблематичными задачи формирования РИС в данных районах. Очевидно, нуж-
на единая государственная целевая программа создания НИС, в рамках которой должны быть 
предусмотрены и разрешены проблемы экономики регионов при построении РИС.
Региональная инновационная система обладает следующими особенностями:
-  Посредством региональной политики осуществляется территориальная организация 
общества и общее управление государством, в регионах формируется государственная страте-
гия социально-экономического развития и научно-технической деятельности. Инновационная 
политика региона имеет обособленные границы, однако ее самостоятельность не может быть аб-
солютной – она должна быть сопряжена с общегосударственной политикой в сфере инноваций.
-  Региональная инновационная система в значительной степени связана с конкретными 
региональными факторами социально-экономического развития, среди которых существенное 
место занимают специализация на определенных сферах деятельности, природно-сырьевые воз-
можности (наличие полезных ископаемых и других природных ресурсов, благоприятные клима-
тические условия), геоположение региона, уровень образования населения и т.д. Это обуславли-
вает различия региональных инновационных систем друг от друга.
-  Региональная экономика включает многие отрасли и производства, определенным об-
разом связанные между собой и не обладает, как правило, достаточно гармоничной структурой. 
Многие регионы узко специализированы на тех или иных сферах деятельности. Поэтому РИС 
может иметь свойства, недостаточно совместимые с интересами экономики Казахстана или не в 
полной мере отвечать перспективам социально-экономического развития региона. Формирова-
ние РИС с учетом особенностей региона как раз и призвано устранить недостатки централиза-
ции управления.
Следует различать механизмы формирования инновационных систем на национальном и 
региональном уровнях. Механизм формирования инновационной системы на государственном 
и местном уровнях должен содержать задачи: а) постоянные – обязательные для всех регионов, 
независимо от их территориальных особенностей и состояния экономики; б) переменные – от-
ражающие особенности состояния экономики региона.

192
При  формировании  РИС  к  индикаторам  региональных  интересов,  которые  могут  быть 
потенциально  достигнуты,  следует  отнести:  обеспечение  соответствия  уровня  и  образа  жиз-
ни населения государственным или другим стандартам; сохранение и увеличение социально-
экономического потенциала, обеспечение стабильности общественно-политической ситуации; 
расширение потенциальных возможностей для использования имеющихся ресурсов, мест при-
ложения труда, интеллектуальных ресурсов; увеличение местных бюджетно-финансовых источ-
ников; расширение рыночной инфраструктуры.
Цели  и  задачи  региональной  политики  с  учетом  построения  РИС  представляют  собой 
управленческие действия по реализации региональных интересов и могут быть сгруппированы 
в виде стратегических, долгосрочных, среднесрочных, тактических действий.
При  оценке  результативности  функционирования  РИС  следует  учитывать,  во-первых, 
стартовое положение региона и основные тренды его развития. Основная сложность здесь со-
стоит в невозможности оценки его состояния по одному какому-либо показателю ввиду влияния 
внешних факторов и противоречивости происходящих в регионе процессов. Мировой опыт сви-
детельствует о необходимости использования совокупности комплексных оценок важнейших 
региональных ситуаций. Кроме того, процесс создания РИС не является одномоментным ак-
том, он состоит из целого ряда длительных самостоятельных этапов. В этой связи государство 
должно адаптировать свое законодательство с учетом построения НИС, проводить мониторинг, 
анализ и оценку последствий государственного воздействия на развитие регионов.
список использованных источников
Абдыгаппарова  С.Б.  Инновационный  потенциал  Казахстан:  механизмы  активизации:  Монография.  – 
1. 
Алматы: Экономика, 2001-158 с.
Инновации: теория, механизм, государственное регулирование. Учебное пособие /Под ред .Ю .В . Яков-
2. 
ца . – М .: Изд -во РАГС, 2000.
Региональные аспекты формирования и развития национальной инновационной системы. Н. Бекетов 
3. 
«Информационные Ресурсы России» №4, 2005.
Баймуратов У. Инвестиции и инновации: нелинейный синтез//Том 3. Избранные научные труды. – Ал-
4. 
маты: БИС, 2005. - 320 с.
Ставбуник Е.А. Инновации как экономическая категория и ее классификационная структура//Вестник 
5. 
КазНУ. Серия экономическая. №5 (45). 2004, с. 20-23.
Жанабаева Динара Мұхтарқызы
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті,
мәдениеттану бөлімінің Phd докторанты
мӘдениеттегІ дӘстҮр мен ЖаҢаШылдыҚ ҮрдІсІ
Тәуелсіздігімізді алғалы бергі уақытта өткен руханиятымыз бен мәдениетімізді түгендеуміз 
қажет деп қоғамдық ғылым саласы өкілдерінің жиі айтуының өзінде заңдылық бар. Соңғы жүз 
жылдықта жоғалта жаздаған дәстүрлі рухани-мәдени құндылықтарымызды қайтадан зерделеу 
қолға алына бастады. Шын мәнісінде, осы тұрғыда айтылған ғалымдарымыздың пайымдарын 
жалаң  ұрандар  емес,  жанайқай,  халықтың  өзін-өзі  тануы  мен  ұлттық  бірегейлік  жолындағы 
күресі  деп  түсінгеніміз  абзал.  Кеңестік  билік  тарапынан  реакцияшыл  деп  жарияланған  алаш 
мұрасымен  қайта  қауыша  бастағанымыз  өткен  ғасырдың  80-жылдарының  аяғында,  алып 
империяның  құлауымен  тұспа-тұс  келді.  Дәстүрлі,  озық  аталған  кеңестік  дүниетанымдық 
бағдарлар  өзінің  мән-мағынасын  жоғалтқанда  өзі  де  «ескіге»  айналып,  «ескі»  аталған  руха-
ни  дүниелерімізбен  табыстық.  Осындай  тұста  әлеуметтік-гуманитарлық  ғылым  салаларында 
дәстүр мен жаңашылдық көріністерін зерттеуге ерекше көңіл бөлініп, бұл ұғымдарды байып-
ты  бағамдауға  деген  рухани  сұраныстың  артқандығы  байқалады.  Бұл  бір  жағынан  кеңестік 

193
талаптарға сай келмейтін рухани жадысының барлығын терістеген қоғам үшін заңды құбылыс 
еді. «Дәстүрлер мен инновациялардың арақатынасын зерттеудің тек мәдениеттанулық маңызы 
емес, сонымен бірге, бұл мәселенің қазіргі кезде Қазақстан Республикасы үшін бағдарламалық 
маңызы  да  зор.  Дәстүрлі  құндылықтар  жүйесі  (мысалы,  социалистік  құндылықтар  жүйесі) 
дағдарысқа ұшыраған кезде: «Біз қайда баруымыз керек?», «Қандай мұраларды жаңғыртуымыз 
қажетті?», «Дәстүрлерді заман талабымен қалай үйлестіру керек» деген сияқты сұрақтардың ту-
ындауы қисынды. Осы сұрақтарға жауапты нақтылы Тарих пен Уақыт шеңберінен іздеу қажет». 
Қазіргі таңдағы қазақ халқының рухани жаңаруы, ұлттық сана-сезімінің өсуі − өз мәдениетінің 
рухани бастауларын іздеу, зерттеу, өзін-өзі тану үдерісімен бірге келе жатқаны да сондықтан.
Сонымен  қатар,  бүгінгі  таңдағы  жаһандану  үдерісінде  де  дәстүр  мен  жаңашылдық 
арақатынасы  мәселесінің  маңыздылығы  артып  отыр.  Жаһандану  әлеміндегі  мәдениет  пен 
өркениет, ұлттық құндылықтар мен бұқаралық мәдениеттің арасындағы сан алуан күрделі де 
қайшылықты қатынастар дәстүр мен жаңашылдық мәселесін қазіргі кезеңге сәйкес тереңірек 
қарастыруға  түрткі  болуда.  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаев  «мәселе  жаңа  тарих  толқынында  жаңа 
ұлттық  мәдениетті  қалыптастыру.  Ұлтты  осы  заманғы  магистралға  ескі  тәсілмен  жасап 
жөнелтуге болмайды... Дәстүрлікті ту еткен қоғамнан қазіргі заманғы қоғамға бет бұрдық. Сол 
себепті, біз үшін әр түрлі мәдениеттердің өзара қақтығысына жол бермей, ұлттық дәстүрлер мен 
модернизациялық қағидалардың үйлесім табуын қамтамасыз етудің маңызы зор» екенін атап 
көрсетеді. Мәдениетің тағы бір түпкі мәселесі мынада. Мәдениет наным, рәміз, символдармен 
(культ) байланысты, діни сенімнен басталады. Ол осы культтің мазмұнын жан-жақты айқындау, 
жіктеуден шығады. Философиялық ойлар, ғылыми таным, сәулет, сурет, мүсін, ән, өлең, мораль – 
органикалық біртұтастық қалыпта, әлі  бөлінбеген, ашылмаған түрде діни рәсімде қалыптасқан. 
Ең  ежелгі  мемлекеттің  бірі  Египетте  мәдениет  Храмда  басталды,  оны  жасаушылар  абыздар 
болды.  Мәдениет  ата-баба  культі,  өсиеті  және  дәстүрмен  байланысты.  Ол  киелі  символдарға 
толы,  онда  өзгеше  рухани  шындықтың  белгілері  мен  нұсқалары  берілген.  Барлық  мәдениет, 
тіпті материалдық болса да – рух мәдениеті: көрінген мәдениеттің рухани негізі бар, ол рухтың 
табиғат стихияларына бағытталған шығармашылық жұмысының  нәтижесі. [1, 68 бб.].
 Бірақ ең бастан мәдениеттің өзінде осы діни және рухани негіздерді бөлшектеуге, сим-
волдарды жоюға бағытталған тенденциялар бар. Ол адам санасы ерекшелігінің бір нәтижесі, 
ойлау қабілетінің өсуі әр зат, құбылыс, қатыныстарды жік-жіке бөліп, арасындағы байланыстар-
ды анықтап, реттеп отыруға итермелейді. Бұл рационалдыққа, ақыл-ойға аса үлкен мән беруді 
туғызады, әлемді ғылыми тану кезеңі басталады. Қазір ол қоғамның айрықша бір маңызды дербес 
саласына да айналды. Бұл аса қажетті үрдіс, себебі осы таным тәсілі ғана, ең негізгі қасиеттерді 
ажыратуға, өмірдің қайталана беретін байланыстарын, яғни объективті заңдарын табуға, соған 
сүйеніп жасанды қуатты техникалық құралдар, зәулім құрылыстар, жүйткіген көлік түрлерін 
т.б. жасауға мүмкіндік береді. Бірақ оның мәдениеттің тұтастық рухани негіздерін бөлшектеп, 
яғни жарымжан етіп, көп жағдайда қайтып үйлесімді біріктіре алмай қалатындығын да ескеру 
керек. Мұндағы жағдай да биологтардың клетканы тірі организмнен бөліп алып, яғни өлтіріп, ол 
аз болғандай, микроскоптың астында тілгілеп, бір элементтерді РНК, бірін ДНК деп, бүкіл тірі 
дүниені түсіндіруге, тіпті қайта жасауға ұмтылғанына ұқсас. Мәдениет және ғылым қатынасы 
мәселесінде де үлкен сақтылық қажет.
Антикалық және батыс еуропалық мәдениеттер «ағартушылық үрдістен өтті, онда ғылым, 
нақты реалдық білім аса дәріптеліп діни ақиқаттардан арылу, мәдениеттің символдарын ыдырату 
жүрді.  Мұнда мәдениеттің тағдырынан қаша алмайтын диалектикасы байқалады. Мәдениетке, 
белгілі – бір кезеңінде, өзінің  негіздеріне күмән келтіріп, оны бөлшектеу тән. Сөйтіп ол өзінің 
өмірлік бастауларынан алшақтап өз өлімін дайындайды, өз рухын жоғалтып, энергиясын шашы-
ратып алады. «Органикалық» сатысынан ол «сыншылдық» сатыға өтеді [2, 10-24 бб.].
Мәдениет  тарихи  үрдіс  және    халықтардың  тағдыры.  Бірақ  мәдениет  өзінің  гүлденген 
кезеңіндегі    орталық  биіктік  деңгейінде  сақтала  алмайды,  оның  тұрақтылығы  мәңгі  емес. 
Мәдениеттің барлық тарихи типтерінде үзіліс, кері кету байқалады, осы қашып құтыла алмай-

194
тын күйге өту жағдайын «мәдениеттің деп атай алмайсың. Мәдениеттің өз ішінде жаңа «өміргең 
билік пен қуаттылыққа, практикаға, бақыт пен рахаттылыққа аса зор ынтық – жігер байқалады. 
Не болсада билікке жету еркі – мәдениеттегі өркениеттілік бастама, тенденция. Мәдениет өзінің 
жоғарғы жетістіктерінде еш пайда іздемейді, ал өркениет әрқашан оған мүдделі. «Ағартушылық» 
ақыл-ой  «өмірді»  пайдалану,  «өмірмен»  рахаттану  жолындағы  рухани    кедергілерді  ысырып 
тастағаннан кейін, билік және өмірді ұйымдастырып игеру еркі өзінің жоғарғы күйіне жетеді, 
мәдениет  тоқтап  өркениет  басталады.  Өркениет  –  мәдениеттен,  «өмірден»  іздеуге,  «өмірді 
ұйымдастыруға»,  оның  ағымына  еріп  өмір  күшіне  ынтығуға  өту.  Мәдениетте  практикадағы 
утилитарлық, «реалдық», яғни өркениеттік қисаю байқалады. 
Үлкен философия мен үлкен өнер, діни символдар сияқты, енді қажетсіз, «өмірге» жат-
пайды. Мәдениеттің жоғары саналатын үлкен жетістігін сынау басталады. Әртүрлі жолдармен 
мәдениеттің киелі емес, символдыққа жатпайтын сипаты ашылады. Өркениет  кезінде рухани 
мәдениет қияли саналады,  еркіндікке жетпеген, тәуелді сананың өзін-өзі алдауы, ұйымдаспаған 
әлеуметтіліктің  елестік жемісі деп есептеледі. Ұйымдасқан өмір техникасы адамзатты мәдениет 
қиялы  мен  алдауынан  толық  босатуы  керек;    ол  шынайы    «реалдық»  өркениет  жасауы  тиіс. 
Мәдениеттің рухани қиялдары ұйымдастырылмаған өмір, оның әлсіз техникасының салдары, 
ол өркениетте жоғалады. 
Мәдениеттің өркениетке өтуі адамның табиғатқа қатынасының түбегейлі өзгеруімен бай-
ланысты. Өркениет эрасы адам өміріне машинаның жеңіспен енуінен басталды. Өмір табиғатпен 
үйлесімділігін жоғалтады, олардың ырғақтары  (ритмдері) сәйкес келмейді. Адам мен табиғат 
аралығында  табиғатты  бағындыруға  арналған  құралдардың  жасанды  ортасы  пайда  болады. 
Мұнда билікке ұмтылу, ортағасырлық аскеттік санаға қарсы, өмірді реалды пайдалану көрініс 
табады. Табиғатты бақылаудан адам оны игеруге көшеді, өмірді ұйымдастыруға, күшін өсіруге 
ұмтылады.  Бұл  адамды  табиғаттың  ішкі  дүниесіне,  рухына  жақындатпайды.  Ол  табиғаттан 
техникалық  игеру  үрдісі  кезеңінде  мүлдем  бөлінеді.  Ұйымдастырушылық  үйлесімділікті 
өлтіреді, өмір техникаға айнала береді. Машина өз бейнесін адам рухына, барлық іс-әрекетіне 
көшіреді.  [3, 324 бб.].
Өркениет табиғи және рухани негіздердің орнына машиналыққа көп сүйенеді. Өркениет 
заманында  рухты,  организмді  техника  жеңеді.  Өркениетте  ойлаудың  өзі  техникаға  айналады, 
барлық шығармашылық пен өнер техникалық сипатқа ие болады, мәдениеттің символдық өнері 
құриды. «Ғылыми» философия идеясының  өзі өркениеттің қуаттылыққа ұмтылу еркінің туын-
дысы, күш беретін әдістерді табудан шығады. Мұнда мәдениеттің рухани тұтастығын мамандану 
жеңеді, бар жерде мамандықты қажет ету басталады. Машина мен техника мәдениет ақылының 
жемісі ұлы жаңалықты ашудың нәтижесі. Бірақ мәдениеттің бұл жемістері оның біртұтастық 
негізін шайқалтады, рухын азайта береді. Сапа санмен алмастырылады. 
Таным,  ғылым  үстемдік  пен  бақытқа  ұмтылу  еркінің  құралына,  өмір  техникасының 
билігі  өмір  үрдісімен  рахаттанудың  ерекше  қаруына  айналады.  Өмір  де  өмір  техникасы  мен 
оны  ұйымдастырудың  әшекейіне  баланады.  Храм,  ғимараттармен  байланысқан  мәдениеттің 
сұлулықтары музейлерге көшеді, олар мәйіттің ғана сұлулықтары. Өркениет – музейлік, оны 
өткенмен тек осы байланыстырады. Мәні жоқ өмірге табыну басталады. Ешнәрсенің  де өзіндік 
құндылығы қалмайды. Өмірдің  ешбір сәті, еш күйзелісінің тереңдігі жоқ, мәңгілікпен қабыспаған,  
олар тек мәнсіз мәңгілікке ұмтылған өмір үрдісінің құралы ғана, ал қарқыны үдеген өркениеттің  
тарихы  мен  мәңгілікке    жолы  жоқ,  тек  «болашағы»    бар,  ал  мәдениет  әрқашан  руханилыққа 
ұмтылып мәңгілікті табуға талпынған.
Өркениеттің осы үдемелі дамуы, тек болашаққа ұмтылуы машина мен техниканың туын-
дысы.  Организм өмірі баяулау. Өркениетте өмір ішкі дүниеден сыртқа бағытталады, өмірдің  
мақсаты  өмір  құралдарымен  алмастырылады.  Өмір  мақсаттары  қияли  саналады,  құралдар 
реалдық болып есептеледі. Техника, ұйымдасу,  өндіріс – реалдық, ал рухани мәдениет реалдық 
емес.  Яғни мәдениет өмір техникасының тек құралы ғана. Бәрі «өмірң үшін, оның күші мен 
ұйымдасуына,  рахаттылығына  бағытталған.  «Өмірдің»  өзі  не  үшін  керек,  оның  мақсаты  мен 

195
мәні бар ма? – сұрақтары ұмытылады. Осыдан мәдениеттің жаны өледі, мәні өтеді. Машина 
адамды магиялық билігімен орап алды.
Өркениетті  жәй  жоққа  шығару,  машинаға  жәй  романтикалық  қарсы  шығу  нәтиже 
бермейді.  Мәдениетті  тек  жаңғырту  да  мүмкін  емес.  Мәдениет  әрқашан  романтикалық,  ал 
соңғысы мәңгілікке ұмтылудың  нәтижесі. Бұл толық мәнінде тек жан-жақты  үйлесімділікті 
қамтамасыз ететін сенім, руханилықтың негізі дінде беріледі.  Көптеген елдердің  дінге бет бұруы 
кездейсоқтық,  уақытша  құбылыс  емес,  ол  біржақты,  прагматикалық,  машиналық  «өмірденң 
шаршағандықтың белгісі. Бұған ғылыми білімнің шектеулі  екенін, үзіліссіз қозғалысты, өмірді 
бөлшектеп өлітіріп, бөлшектерін кейін механикалық жолмен қайта қосатынын, яғни реалдық 
дүниенің  толық  бейнесін  бермей  өлі  схемасын  (кестесін)  ғана  қарастыратынын,  табиғаттың, 
тіршіліктің  көп құпияларын аша алмайтынын қоссақ діннің мәні әлі де ұзақ уақыт жоғалмайтынын 
көрсетеді. Оның  этиканың, ал өнеге- моральдің мәдениеттің ең басты тұтқасы екенін ескерсек, 
дін нақты білімді жинақтайтын ғылым сияқты адамзаттың мәңгі бір тірегі екенін дәлелдей ала-
мыз. Мәдениеттің  күйреуін тоқтататын реалдық жол біреу-ақ, ол – діни  жаңару оны ғылыммен 
үйлестіру [4, 51-64 бб.]. 
Жер  жүзіндегі  мәдениеттердің  барлығы  құрылымы  жағынан  бір-біріне  өте  ұқсас.  Кез-
келген мәдениеттің белгілі бір ерекше тұсы келесі мәдениетте әлсіздік танытса, дәл осы әлсіздік 
өзге мәдениет өркендеуінің басты себебі болуы мүмкін. Демек, мәдениеттер әрдайым өзгерісте, 
олардың  өзіндік  ерекшеліктері  мәдени  белгілер  жиынтығының  ұдайылығы  мен  екпінінен 
айқын көрінеді. Өзгермелі мәдениеттің орны мен уақыты ауысқан сәтте, мәдениет субъектілері 
– этнос, социум, тұлғалар да өзгеріп отырады. Ол үшін біз мәдениет динамикасын өте жақсы 
меңгеруіміз қажет, тек осындай білім ғана бізге константты анықтауға жәрдем береді. Үздіксіз 
процесті меңгеру феноменнің үстемдік етуші белгілерін анықтайды, әрі бейімделуге қолайлы 
қозғалмалы-иілгіш қалыпқа келіп, терең зерттеуді талап етеді. Аталмыш өзекті мәселе біздің зерт-
теу жұмысымызда әлемдік мәдени-философиялық идеялар тұрғысынан талданып, өркениеттік 
негіздер арқылы көрініс тапты.
Кез-келген өзгеріс аталмыш процесті толық аяқтамасада өркениеттің ішкі қатпараларын 
игере алады бірақ, бұл өзгеріс мәдениеттің өзегіне айнала алмайды, оны мәдениет мойында-
майды да, себебі өзгеріске ұшырау барысында белгілі бір үйлесімділік заңдылығы бұзылады. 
Әртүрлі  өркениеттердің  қарым-қатынасы  кезіндегі  ең  керемет,  әрі  ең  қызықты  сәт,  жаңаға 
жолсерік болған жатық механизмдердің өзара ықпалдастығы мен ортадағы делдалдық қызметі. 
Біздің  ойымызша,  осындай  сәттерден  кейін  нағыз  шындыққа  айналу  мүмкіндігі  бар  тамаша 
мифтер, қиял-ғажайып ертегілер туындайды. Ұшатын кілем, мың шақырымнан дауыс естейтін – 
«саққұлақ», бір көлдің суын тауысатын – «көлсоғар», желден жүйрік – «желаяқ», су бетіне қарап 
ақпарат беретін – «мыстан кемпір» т.б. мысал бола алады. Кейде мұндай мифтер идеологиялық 
ағымға  немесе  бұқаралық  қозғалыстарға  ұмтылдырушы  күшке  де  айналып  кетеді.  Сонымен 
қатар, мифтер инициациялық қатынастардағы техника дамуының бастапқы көрсеткіштік сипа-
тына ие. 

жүктеу/скачать 5,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: