193
Біртұтас түркі әлеміндегі оның құрамдас бөлігі бірегей Әзербайжан...
елді парсыландыру саясаты, ал солтүстікте орыстандыру саясаттары біртіндеп
жүргізіле бастады. Ресей империясы Әзербайжандағы түркі құрамдасты
бейтараптандыру үшін қолынан келген мүмкін
шараларының барлығын
жасап бақты. Ресей империясы Кавказдағы армян азшылығын күшейту үшін
және өзінің тірек пункті ретінде осы жерде христиандық Арменияны құрып,
Әзербайжан мен Түркияның арасында аралық аймақ ұйымдастырды.
Көрші елдерден Әзербайжанда құрылған Эривандық хандыққа армян қоныс
аударушыларының жаппай көшуін де Ресей өзі ұйымдастырып, оларды негізінен
Бакудің мұнайлы өңірлеріне қоныстандыруға күш салды. Бір сөзбен айтқанда,
бүкіл Кавказ патшалық Ресейдің орталығы Тбилисиде болған губерниялар
үлгісіндегі басқару жүйесіне енгізілді. Ал Әзербайжанда басқару жүйелері
негізінен орыс пен армяндарға тапсырылды. Осы жүйедегі саясат тіпті кешегі
кеңес кезеңінде де жалғасты. Ресейдің мақсатты түрде жүргізген саясатының
салдарынан 1872 жылдың өзінде Әзербайжан өнеркәсібі орындарындағы
армяндардың үлесі әзербайжандарға қарағанда 10 есеге көбейді. 1900 жылы
Мирзоев, Маилов, Лианозов, Арамянц, Таветосян мен Манташев секілді қоныс
аударушылар Баку губерниясының өнеркәсіп орындарының 3,2 пайызына
қожалық етті.
Әзербайжандықтар болса, осы кәсіпорындардың 18 пайызына
қожалық ете алды. Әзербайжан кәсіпкерлері Гаджи Зейналабдин Тагиев,
Муса Нагиев, Муртаза Мұқтаров, Шамен Асадуллаев,
Иса бек Гаджинский,
Сейид Мирбабаевтардың ұлттық капиталданудың қайнар басында тұрып,
елдің дамуына бағытталған демеушілік қайырлы істерде аса үлкен жұмыстар
жасаумен болды.
ХІХ ғасырдағы ұлттық-ағартушылық қозғалысты Мирза Фатали Ахундзада
бастап, ХХ ғасырдың басында ол табиғи эволюция жолымен ұлт-азаттық
қозғалысына айналды. Оңтүстік және Солтүстік Әзербайжанда болған
оқиғаларды шендестіре қарағанда, олардан өте бір қасіретті үрдістерді
байқаймыз. ХХ ғасырдың басында Ирандағы конституциялық революцияның
көшбасшысы Саттар-хан (1905-1911 ж.ж.) өз төңірегіне
азаттық жолындағы
күрескерлерді жинап, парсы езгісіне қарсы көтерілісті бастады. Конституциялық
революцияның мақсаты – ирандық әзербайжандардың ұлттық-конституциялық
жолмен келуі керек тәуелсіздігі еді.
Осы мақсатпен 1908 жылы Саттарханның басшылығымен жоғарғы әскери
Кеңес құрылды, сол жылы Тебриз революциясы да жеңіспен аяқталды. Осыдан
кейін кімдер мазасызданды дейсіздер ғой! Әрине,Иран билігі мен патшалық
Ресей және Англия!1910 жылдың 10 наурызында Англияның сыртқы істер
министрі Эдуард Грей Ирандағы осы елдің елшісі Джорджу Бирлиге Саттархан
мен оның серігі Багир-ханның көздерін жоюды бұйырды. Армян Ефрем
Давидьян Саттарханды ауыр жаралап, соңынан өзі де қаза тапты.
Дегенмен,
Әзербайжанның конституциялық революциясын қанқұйлы қатыгездікпен
басып тастау азаттық жолындағы екінші қозғалысты тоқтата алмады. Ол