Жолаушы көлігін диспетчерлік басқарудың

195
те автобустың жүріп өткен жолдары туралы автоматты түрде 
ақпарат алып отыратын компьютерлер бар, сол арқылы жүргі-
зушілердің жүру графигі мен кестесі бақылауға алынады, кə-
сіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін есепке алу жəне 
жоспарлау көрсеткіштеріне бақылау жасалынады. 
Автобустарды диспетчерлік басқаруға бірнеше мысалдарды 
қарастыруға болады, онда ОДБ мен ҚБҚ екі жақты байланысы 
мен көліктік құралдарды қамтамасыз ету принциптері қолданыс 
тапқан. 
1980-ші жылдарда М-6000 басқарушы есептеуіш кешен дерінің 
базасында Омбы өнеркəсіп автоматикасы тарапынан ДБАЖ-А 
жасалынды, оның құрамында функционалдық элементтердің 
типтік жинағы болды: ҚБҚ – қозғалмалы бірлік құралы; БПҚ – 
бақылау пункті құралы; ПОБОҚ – перифериялық объектілермен 
байланыс орнату құрылғысы. 
ДБАЖ-А жұмысы СМ-2М есептеуіш басқарушы кешеніне 
берілді жəне Ресейдің 18 ірі қалаларында іске қосылды. 
УВК СМ-2М өндірісі 1990 ж тоқтады, 1992 ж бастап кез кел-
ген жинақтайтын жəне сыртқы құралдарды шығару тоқтатыл-
ды. 1996 жылы барлық эксплуатациялайтын СМ-2М кешендері 
өздерінің амортизация мерзімін жасап шығарды. 
Техникалық құралдар кешенін дамытуға арналған мұндай 
бағдарлама көпшілік тасымалдаушы АБАЖ-ға тəн. Бұл жағдайда 
есептеуіш жəне ақпараттық ресурстарды басқару SСО Unix вер-
сиялы 3.2 жəне 5.0 операциялық жүйелеріне тəн; ЖЕЖ Ethernet 
– ТСР/IР алмасу хаттамасы пайдаланылады, ал мүмкіндіктің 
басшылықтандырылуы мен деректер базасын жүргізуді ДББЖ 
Оrасle 7.15 жүзеге асырады. 
− 
SСО Unix жəне ДББЖ-Оrасlе құралдарын таңдау келесі ар-
гументтерге қатысты: 
− 
SСО Unix 3.2 – недəуір тиімді, кең тараған серверлердің 
операциялық ортасы, көп міндетті, көпшілік тұтынушыларға 
арналған, жоғары талаптарға сай; 
− 
ДББЖ Оrасlе 7.15 тиімділік көрсеткіштері, мүмкіндікті ад-
министрациялау бойынша жоғары рейтингке ие; 
− 
ДББЖ Оrасlе көп платформалы болып табылады, деректер 

196
алмасудың бағдарламалық құралына ие, оның ішінде DВаsе-ға 
ұқсас жəне т.тб.; 
− 
ДББЖ Oracle-де жобалау тиімділігінің деңгейі жоғары, 
Oracle Developer/2000 бумасы бар Саsе-технологиясы ; 
− 
Республика аймағында SСО Unix жəне ДББЖ Оrасlе бойын-
ша сервис пен техникалық жабдықтаудың дамыған жүйесі бар. 
«АБЖ-Рейс» – ДБАЖ-А техникалық жүзеге асырылуының 
жəне бір мысалы. Оның үлгісі бірнеше жылдар ішінде Мəс-
кеуде сəтті эксплуатацияланған. Ол келесідей көріністе сипат-
талуы мүмкін: əрбір көліктік бірлік радиостанция тарапынан 
басқару орталығымен байланыс орнату үшін одометрмен, жа-
қын маңдағылармен байланыс орнататын қабылдағыштар 
мен, 
көліктік бірліктерге толтырылған датчиктармен жабдық талады. 
Маршруттағы көліктік бірліктің орнын анықтау одо метрдің 
жəне жақын радиустағы радиоканалдардың көме 
гі мен жүзеге 
асырылады. Көліктік бірліктің жүрісі кезінде радиомаяктың əсер 
ету зонасында жол координаттары көліктік бірлікте радиоканал 
бойынша жəне маяктың басып өткен қашықтығының сомасын-
да енгізіледі. Жақын радиустағы радиоканал 820 МГц жиілікпен 
жұмыс жасайды. Көліктік бірлікті басқару орталығымен байла-
ныстыру үшін 300 мГц жиі лік диапазонындағы екі радиоканал 
пайдаланылады; бірі дыбыстық формада сұхбаттар жүргізу үшін 
пайдаланылса, екіншісі – сандық ақпаратты беру үшін. 
Қалалық жолаушы тасымалын басқарудың жаңа мүмкіндік-
тері ақпараттандыру, радионавигация жəне байланыстың зама-
науи құралдарының негізінде жүзеге асрылады. 
Көпшілік қалаларда қалалық көлікті басқарудың авто мат тан-
дырылған радионавигациялық жүйелерін құру бастау алды. Жо-
лаушы көлігін басқару жүйесінің басқада қаты нас құралдарын 
– коммуналдық, кезекші-техникалық, авариялық-құтқарушы-
лық қатынастардың интеграцияланған шешімдер тенденция-
сы байқалды. Қолданбалы БЖ жасалды, ол ҚАЖ аймағындағы 
отандық жасалымдар мен радионавигациялық құ рал дарды пай-
даланды. Төменде ҚАЖ негізгі жүйелері кел тірілген: 

197
− 
Ақпараттық-технологиялық жабдықтау жүйесі – бағыттар, 
жүргізушілер мен аялдамалар үшін деректер базасының кестесін 
жүргізу жəне құру, сонымен қатар қозғалмалы құрамның жұмыс 
кестесін құру; 
− 
Жолаушы көлігін диспетчерлік басқару жүйесі – ба 
ғыт-
талған қозғалысты бақылауға алу, бағыттардағы жəне парктегі 
қозғалмалы құрамды басқару, жұмысты талдау жəне есеп беру; 
− 
Көлікті жүргізуші мен диспетчердің ды 
быстық байланы-
сындағы радиоканалды басқару жүйесі ( дербес режим, топтық 
режим, циркулярлық режим) – диспетчерлер мен жүргізушілердің 
сұқбаттарын деректер базасының архивіне басу; 
− 
Қаланың бейнеграммасын басқару жүйесі – көліктік құрал 
қозғалысы мен орналасуы, маршруттар туралы ақпаратты шы-
ғару, сонымен қатар көрсетілген көліктік құралдар туралы анық-
тамалық ақпарат жасау; 
− 
Жолаушы көлігінің жұмысы туралы есеп берушілік форма-
ларды құру жүйесі – көліктік кəсіпорындар, жүргі зушілер мен 
диспетчерлерге арналған есеп беру формалары. 
ОДБ бағдарламалық-техникалық құралдары қалалық көлік 
ке шенінің жұмысына қажетті технологиялық құ жат тарды шыға-
руды жəне жасауды қамтамасыз етеді жəне оның осы жұмыстарын 
орындауын парктен шыққан уақыттан қайтып паркке келгенге 
дейін қадағалайды.
ОДБ қозғалмалы объектілермен байланыстыру үшін радио-
матчтарда монтерленетін базалық бекеттер іске қосылады, 
олардың əрқайсысы өзінің оперативті зонасындағы жұмысты 
жабдықтайды. Қозғалмалы құралдар спутниктік навигациялық 
қабылдағыштары, борттық есептеуіш құрылғылары, радиомодем 
жəне УКВ-радиобекеттері бар борттық кешендермен жаб 
дық-
талады. Жұмыс кезінде навигациялық деректер автоматты ре-
жимде базалық бекеттер арқылы ОДБ-ға беріледі, кейін сұ раныс 
бойынша қаланың электрондық картасында көрсетіледі. Жүйе-
нің бағдарламалық құралдары көліктік құралдардың қозғалыс 
параметрлерін талдайды. Ақаулар болған жағдайда ол диспет-
черге сəйкес хабарлама жасайды, диспетчер жағдайға баға беріп 
адекватты əрекеттер жасайды. Ақау немесе апатты жағдай болған 
жағдайда ОДБ мен қоғамдық қауіпсіздікті сақтау бөлімшелеріне 

198
автоматты түрде дабыл қағылады. ОДБ жолаушы тасымалы бой-
ынша жұмыс нəтижелеріне баға береді жəне қала əкімшілігі мен 
көліктік кəсіпорын басшылығына ақпарат жеткізеді.
Жүйені қалалық масштабқа толық көлемде енгізу үшін 
5-6 радиоканал іске қосылады: 1–2 деректер алмасу үшін жəне 
4 – дыбыстық хабарламалар алмасуға арналған. 
Əрбір бірлігінің орны туралы деректерді жинау минутына 
бір рет жүріп отырады, бұл қоғамдық қатынасты диспетчерлік 
басқару жүйелеріне қойылатын жасаған талаптарға толығымен 
сəйкес келеді. Осы жағдайда төтенше дабыл сигналын беру 
қарастырылған. Көлік жүргізушісінің кез келген уақытта диспет-
чермен дыбыстық сұқбат жүргізу немесе формалдандырылған 
хабарламалар алмасуға мүмкіндігі бар. 
Көліктік құралдың борттық кешені жүргізушінің кабинасын-
да орнатылады, ол радиобайланысты күндіз де, түнгі уақытта да 
дене қозғалысын жасамай-ақ қо 
лайлы пайдалануға мүмкіндік 
береді. Борттық кешен модуль дық құрылымға ие жəне қосым-
ша модульдерді қосу есебінен функционалдық мүмкіндіктерін 
көтеруге мүмкіндік алады. 
Борттық кешен құралдары қарама-қарсы жүйе режимінде 
де жұмыс жүргізуге мүмкіндік жасайды жəне штаттан тыс жағ-
дайдарда түрлі алгоритмдер бойынша дабыл сигналдарын беруге 
жағдай жасайды. 
Деректер алмасу жəне байланыстырудың біріккен кешені 
ста ционарлық жəне жылжымалы объектілерде орнатылатын құ-
ралдарға ие, оларды төмендегі жағдайларға қолданады: 
- УКВ-диапазонды жіңішке жолақты толқын радиоканалда-
рын белгілеу; 
- өткізгіш арналары мен СЧВ-диапазонды кең жолақты радио-
каналдарды белгілеу; 
- жалпыға ортақ қолданысқа арналған коммутацияланатын 
телефон арналары. 
Жүйе компоненттерін іске қосу деректер алмасу жəне бай-
ланыстыру біріккен кешенінің көмегімен ақпараттық терминал-
дарды пайдалану арқылы қамтамасыз етіледі. Жүйе құрамында 
сериялық шығарылатын жабдық пайдаланылады, ол созылмалы 
қызмет мерзіміне ие жəне шынайы эксплуатация жағдайында 

199
тексерілген. Мұндай əрекет стационарлық инфрақұрылымды же-
ңілдетуге, жүйенің сенімділігін жоғарылатуға жəне оның эксплуа-
тациясына кететін шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. 
Байланыс құралдары мен деректер беру құралдары келесі ре-
жимдерде сөйлеу хабарламаларымен алмасады: 
- сөйлеу хабарламаларының циркулярлық жіберілуі; 
- сөйлеу хабарламаларын екі жақты алмасу; 
- берілген тұтынушы мекен жайына деректер жіберу; 
- тұтынушы топтар мекен жайына деректер жіберу; 
- циркулярлық деректер базасы; 
- электрондық пошта режимінде деректер алмасу; 
- деректер базасын өшіру мүмкіндігі; 
- аялдама тақтайшасына жолаушылар үшін ақпарат беру. 
Деректер алмасу жəне байланыстыру арналары бойынша 
бе рілетін барлық қызметтік ақпарат диспетчерлер мен жүргі зу- 
шілер арасындағы ауызша сөйлесуді қоса алғанда ОДБ-да тір-
келеді жəне сақталады. 
Бөлінген есептеуіш кешені стационарлер мен қозғалмалы 
объектілерде орнатылатын құралдарға ие жəне сериялы түрде 
шығарылатын техникалық құралдар мен компоненттер негізінде 
құрылады. 
Есептеуіш жəне навигациялық құралдар, көліктік құрал дарда 
орнатылады жəне келесі қызметтерді орындайды: 
- көліктік құрал жұмысы туралы навигациялық жəне басқа да 
деректерді құру жəне оларды берілген форматта басу; 
- жүргізушіні жүйенің ақпарттық ресурстарының оперативті 
мүмкіндігімен қамтамасыз ету; 
- деректер модификациясы – берілген алгоритмдерге сəйкес 
автоматты түрде жəне қолмен жаңарту жəне өзгерту; 
- сыртқы жады құралдарында навигациялық жəне басқа мə-
ліметтерді енгізу; 
- транспорттық құралдар арасында деректер алмасу; 
- көлік жүргізушісінің сұранысы бойынша деректерді көрсету; 
- жүргізуші мен жолаушыларға дыбыстық хабарлама жасау. 
АБЖ енгізуді дамытудың басты проблемасына нормативті 
құжаттарда көрсетілген шектеулерді жатқызуға болады. Олар 

200
радионавигациялық аппаратураның тіркелуін, көшірілуін, алу 
процестерін регламенттейді, бірақ мұндай аппаратураның жера-
сты көлік транспортында жаппай қолданылуын есепке алмай-
ды. Оны шектеулерді азайту жəне болдырмау тарапы жағынан 
қарастыру қажет. 

жүктеу/скачать 3,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: