.5 . С Ө З Д І Ң Б У Ы Н Қ Ұ Р А М Ы

БУЫН
95
үйлесіп, бунақ арасы н дәнекерлеп, кіріктіріп, 
біріктіріп тұрады.
Дауыссыздан басталатын аш ық (ВА), тұйық 
(ВАВ ВАВВ) үш буын озінің алдындағы буынға 
дыбыс та бермей, дыбыс та алмай, дыбыстық 
құрамын әрқашан сақтап тұратын болса, тек сөздің 
басында ғана келетін қалған үш буын (А, АВ, 
АВВ) өзінің алдындағы сөздің (буынның) соңын- 
дағы дауыссызды ылғи да өзіне қосып алады: 
нәтижесінде көрші екі буын да сандық, сапалық 
өзгеріске ұшырайды, буын құрамы өзгереді.
Түсінікті болуы үшін оларды шартты түрде 
(А-дауысты, В-дауыссыз) өрнектеп, мысалдар- 
мен дәлелдеп көрелік.
1. ВА+А=АВ: сар-ры +а-ла=са-ра-ла, са-ры- 
+ е=зу=са-ре-зу, ад-ты + е-лі= ал-те-лі, ад-ты +а- 
сы қ= ад-та-сы қ.
2. ВА+АВ=ВАВ: е-к і+ еш -к і= е-к еш -к і, е- 
кі+еу=е-кеу, ад-ты + ау= ал-тау, е-к і+ ад -м а= е- 
кал-ма, е-кі+ үй= е-күй, е-кі+ай=е-кай.
3. ВА+АВВ=ВАВВ: е-кі+айт-ты =е-кайт-ты , 
қа-ра+ійт=қа-рійт.
4. ВАВ+А=ВА-ВА: б ес+ а-д ам = б е-са-дам , 
бар-м ақ+е-дім =бар-м а-ғе-дім .
5. ВАВ+АВ=ВА-ВАВ: бес+ад-ма=бе-сал-ма, 
бес+ай=бе-сай.
6. ВАВВ+А=ВАВ-ВА: тарт+а=тар-та, ерт+е- 
=ер-те, қант+ы =қан+ты , қант+а-ла-ды =қан-та- 
ла-ды.
7. ВАВВ+АВ ВАВ-ВАВ: тарт+ы п=тар-ты п, 
ерт+іп=ер-тіп, қант+ы м=қан-тым, төрт+ай=төр- 
гай, төрт+еш -кі=тор-теш -кі.
8. В А ВВ +А ВВ = ВА В-ВА ВВ: т о р т + а й т - 
ты =төр-тайт-ты .
9. АВ+А=А-ВА: ат+ ы = а-ты , ү ш + а-сы қ= ү- 
ш а-сы қ, үш +е-лі-ү-ш е-лі.
10. АВ + А В = А -В А В : үш + ай = ү -ш а й , 
үш+үй=ү-ш үй.
11. АВ+АВВ=А-ВА: үш+айт-ты=ү-шайт-ты.
12. АВВ=А=АВ-ВА: а н т+ ы = а н -ты , ай т+
-а= ай -та, ант+ і-ш іп= ан-ті-ш іп.
13. АВВ=АВ=АВ-ВАВ: ан т+ ы м = ан -ты м , 
айт+ы п=ай-ты н, ант+іш -ті=ан-тіш -ті. _
14. АВВ+АВВ= АВ+ВАВВ: ант+айт-ты =ан- 
тайт-ты.
БұдаһНйШқайтьінымыз, дауыстыдан баста- 
латын буын (сш ) өзінен бұрын тұрған буынның 
сөңындағы дауысеызды өзіне қосыгі алады. Олай 
болатын себебі: бір бунаққа енген сөздер күрделі 
бір сөзге айнадады, ал сөз ішінде буын дауыс- 
тыдан басталмайтын болғанды қтан, аддыңғы 
буынның соңғы дауыссызын озіне селбестіріп, 
қосып айтуға мэжбүр болады.
М ұның озі бір бунаққа енген сөздер кірігігі, 
тұтасып, бір ырғақпен айтылады, сөз ішінде буын 
дауыстыдан басталмайды деген тұж ырымның 
ақиқатты ғы на аны қ коз жеткізеді.
Бұлардың ара'сында жылысатын тек дауыс- 
сыздар болатындықтан, буын жылысуы дыбыс 
жылысуы болып табылады.
Ж ы лы сатын дауыссыз - бунаққа енген әр 
түрлі создердің (буындардың) арасын жымдас- 
тыратын, кіріктіретін дәнекер. Соны ң арқасы н- 
да: 
сарала
(сары ала) мен 
сарала
(етістік), 
алтай
(алты ай) мен 
Алтай
(жалқы есім), 
сатыбалды
(сатып алды) мен 
Сатыбалды
(жалқы есім), 
тіле-
балды
(тілеп алды) мен 
Тілебалды
(жалқы есім) 
айтылуы ж ағы нан аса ұқсап тұрады.
Келесі буынға жылжыған дэнекер дауыссыз 
бастапқы үнін, реңін (жуан не жіңіш ке, қатаң- 
ұяң, еріндік-езулік қалпын) кейде сақтап, кобінесе 
өзгеріп тұрады. Буындар жігіндегі м ұндай ды- 
быстар фонөлөгиялық қызмет атқарады.
Мәселен: 
бі-ре-лі (бір елі), е-кі-іиек (екі ішек),
ү-іиү-кү (үш үкі), төр-пгүй (төрт үй), бе-се-се
(бес есе), ал-т ал-м а (алты алм а), жү-зүиі (жүз
үш), о-най (он ай), же-ті-іиік (жеті ішік), м ы -
ңал-ты (мың алты)
бунақтарда (соз тіркестерін- 
де) келесі буы нға жылж ыған р, к, ш, т, с, л, а, 
н, ң дауыссыздары бастапқы қалпы н сақтап, 
реңін бермей, екі буынның (дыбыстың) арасын 
желімдеп, жымдастырып тұр. Соның арқасында 
жылдам сөйлеуге жағдай жасап, дыбыстау мүше- 
лерінің жұмысын жеңілдетіп, сөздер кідіріссіз бір 
сөз сияқты айтылады. Тіл, ерін қатысы ж ағы - 
нан бірдей буындар арасында келген бұл дыбыс- 
тар ф өнөлөгиялы қ қызмет атқарып тұр. Бірақ 
ылғи да бұлай бөла бермейді. Көрші буындар 
тіл, ерін қатысы ж ағы нан түрліше бөлып келуі 
эбден мүмкін. Мәселен: бі-рай (бір ай), бі-рэн 
(бір эн ), бі-ре-лі (бір елі), бі-рө-рұн (бір өрын), 
бір-рө-лөң (бір өлең), бі-рұ-рұ (бір ұры), бі-рү- 
кү (бір үкі), бір-ры -лақ (бір ылақ), бі-ріс (бір 
іс). Дәл өсылай айтагын бөлсақ, бір ға н а р фө- 
немасы 9 дауыстының ы нғайы на қарай 9 түрлі 
реңге ие бөлады.
Бұдан жеке сөздің (сөзф өрм аны ң) аралас 
буынды (жуан-жіңішке жэне керісінше) бөлуы- 
на төзбейтін біздің тіліміз эр түрлі түбірлерді 
(буындарды) қатар айта алаты ны н (бірай, бір- 
өрын, бірұры, бірылақ), жеке сөз тіркестерінің 
(бунақтың) арасында ұқсастық пен қатар өзіндік 
ерекшеліктер де бөлатынын аңғарсақ керек-ті.
Жиі қөлданылатын бунақтар (сөз тіркестері) 
тіл қатысы ж ағы нан үйлесіп кетуі де заңды 
құбылыс. Мысалы: 
Күлэш (гүл аш), Күлэйім (гүл
айым), Күлэй (гүл ай), Жүмэділ (ж үмаэділ), бы-
рак (бір-ак), бірэз/быраз (бір аз).
Енді 
екі
сөзімен айтып көрейік: 
е-кай (екі ай),
е-кэн (екі ән), е-ке-лі (екі елі), е-ко-рүн (екі орыи),
е-ко-лөң (екі олең), е-кү-рү (екі үры), е-кү-кү (екі
үкі), е-кы-лақ (екі ылақ), е-кійт (екі ит).
Бұл бунақтардың арасында жат буындар бар. 
Олар: 
кай, кэн, ко, кү, кы.
М ұндағы 
кон
буыны

96

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: