П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет152/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   148   149   150   151   152   153   154   155   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

л ә л і п и т ( к о н -
ф ета), лголене (копна), лэ/;зеңке (корзинка), ре- 
зеңлге (резинка), д о ға (дуга), 
қаяаш
(калач), 
ллрындаш (карандаш), люшір (кучер), сіріңл*е(се- 
рянка), ш
оген
(чугун) т.б.
Осы сөздердің баршасы жоғарыдағы 
(ка, ко,
га, ку, гу) 
жат буындарды жатырқаудан туған 
дыбысты қ өзгерістер екені түсінікті.
Сонда байырг ы сөздердің жігіндегі әлгіндей жат 
буындар қалай айтылу керек? Мәселе - осында.
Айталық, 
ақ алма, екі алма, күзгі алма.
Ды- 
быс жылысуының арқасында 
а -ға л-м а , кө-гал-
ма, е-кал-ма, күз-гал-ма
болады.
Ендеше, аталған тоң дыбыстар жылысып 
барған буынымен үндесе алмайтын жағдайда 
буын құрай алмайтын әлсіз қысаңдармен орай- 
ласып айтылады.
Сөйтіп, жат буындар м ы надай түрге енді: 
-қ ы ә, -қ ые-, -қ ь,ү-, -қ ы і-, - г ые-, -ғ ыі-, -к 'а-,
-кЛ)-, -к 
'ұ-, 
-к_іы-, -г 'а-, -г 'о, -г 
'ұ-, 
-г Ъі-.
Ал 
теққана, коққарға, түққылмады, тіққа-
сықта кқ 
тіркесінің ққ-ға айналуын былай түсіну- 
ге болады. 
Қ 
- тіл арты жуан, 
к 
- тіл ортасына 
бейім, жіңішке. Оның үстіне көрші дыбыстар-
дың ауаның шығу бағытымен айтылғаны ыңғай- 
лы, яғн и мұнда акустикалы қ та, артикуляция- 
лы қ та ықпал бар.
Қалайда жалпы заңға шәлкес бұл буындар - 
сөйлеу кезінде тек бунақтар ішінде пайда бола- 
тын уақы тш абуы ндар. Сондықтан да олар өзге 
буындар сияқты жеке айтыла алмайды.
Қазақ тілінде ұяң б, 
ғ, г 
дыбыстары сөзді 
аяқтай алмайды, ал сөз, бунақ ішінде буын со- 
ңында тұра алады. Мәселен, сөз ішінде: 
аб-дыра,
аб-жауқын, аб-зал, ағ-за, ағ-зам (көне), дағ-ды,
жағ-дай, дег-ді, дег-бір, ег-де;
бунақ ішінде: 
көб-
жасар, жаб-жаңа, толыб-жатыр, ағ-дала, көг-
дөнен.
Сондай-ақ үнді 
й, у, ң, р, л 
дыбыстарынан сөз 
басталмайды, ал сөз ішінде буын бастала береді: 
а-йы, а-йық, да-уа, да-уыл, мса-ңа, жа-ра, жа-ла.
Бұдан 
буын ішінде, олардың арасында түрлі дыбыстық 
құбылыстар кездесетінін аңғаруға болады.
Сөйтіп, байы рғы сөздеріміздің буын құра- 
мы: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   148   149   150   151   152   153   154   155   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет