П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет153/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   149   150   151   152   153   154   155   156   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

А, АВ, ВА, АВВ, ВАВ, ВАВВ 
түрінде ұш ы- 
расады, орыс тілінен енген сөздер арқылы бес, 
алты дыбысты буындар пайда болды.
6. БУНАҚ
Сөйлем сөздерден тұрады. Сөйлеу кезінде 
сол сөздер кейде жеке тұрып, көбіне екіден, тіпті 
үш-торттен топ құрап айтылады. Мысалы, Үш 
күндік жолдың бүгінгі, соңғы күніне, шәкірт бала 
барын салды (М.Әуезов). Осында: 
үш күндік жол,
соңғы күн, шэкірт бшіа, барын
салдь/дегендер өза- 
ра тіркесіп, топ құрап тұр. Сөйлеу кезінде де 
бұлар жұбын жазбай, әрқайсысы өзіндік ырғаққа 
ие болады. Тек бастауыш болып тұрған 
бала
сөзі 
өзінің алды -арты нда тұрған анықтауыш , баян- 
дауышпен 
шэкірт бала барын салды
түрде тұтаса 
айтылуға тиіс. Бұдан сөйлемдегі сөздердің сөйлеу 
кезінде тұтасып немесе жеке-ж еке тұрмай, топ 
құрап, әрқайсы сы өзіндік екпін, ырғақпен ай- 
тылатынын аң ғаруға болады. Осындай топтар 
ы рғақты қ топ делініп жүр. Мұны 
синтаксистік
тіркес, синтагма 
(гр. 
зупЩ та - тұтасқан бірде-
ме),
фраза 
(гр. 
рһгазіз - сөз, сөйлеу орамы)
деп 
те атайды.
Ырғақ 
- кейбір белгілері ж ағы нан өзара 
бірдей немесе біршама жуық элементтердің қай- 
талануы. Бұл әсіресе өлең жолдарынан жақсы 
аңғарылады. Өлеңге тән буын, бунақ, ырғақ си- 
яқты негізгі элементтердің әр тармақ, шумақта 
қайталануында белгілі бір тәртіп, жүйе болады.
Олай болса, ы рғақты қ топ деп оты рғаны - 
мыз - бунақ. Сонда сөйлем бунақтарға, бунақ 
создерге, сәздер буындарға, буын дыбыстарға 
ажырайды. Әрине, қара сөздегі бунақ пен өлең- 
дегі бунақтың ұқсастығымен қатар озіндік ерек- 
шелігі де бар.


БУІІАҚ
97
Қазақтың қара өлеңінің әр тармағы (жолы) 
үнемі үш бунақты болып, он бір буыннан құра- 
лады жэне әр бунақтағы буындардың қайтала- 
нуында да заңды лы қ бар. Олар көбіне 4-4-3, 3- 
4-4 ж эне 4-3-4 буынды болып келеді де, өзара 
ритм (ы рғақ), ағы м ы (әуені) ж ағы нан ерекш е- 
ленеді. Мысалы:
/Л й қабақ/, алтын кірпік /қы зы л е р ін /
/К е л десең/, неге аяйын /ат т ы ң терін/,
/С ары а ға іи / сазға біткен /секілденіп/,
/Қ а й ж ерде/ отыр екен /бүраң б е л ім /
(Халық өлеңі)
Бұл шумақтың әр тармағында үш бунақ бар 
(олар таяқшалармен ажыратылған). Бунақтарда- 
ғы буындардың саны - 3-4-4. Әр бунақ өзіндік, 
екпін ырғағы мен ерекшеленеді. Я ғни әр бунақ- 
та (ол бір сөз де, бірнеше сөз де болуы мүмкін) 
бір-ақ екпін болады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   149   150   151   152   153   154   155   156   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет