Олбунақ екпінідеп
атала-
ды.
Бунақтар
- өзіндік екпін, ырғақпен айтыла-
тын сөздер тобы. Сонда тек бір бунаққа енген
сөздердің аралығында қатар келген дыбыстар ғана
біріне-бірі ықпал ете алады, олар көбіне үндесіп,
үйлесіп тұрады. Егер әзара акустика-артикуля-
циялы қ жақтан икемделе алмаса, онда біреуі
(элсізі), кейде екеуі де алм асуға ұшырайды.
Мэселен, жоғарыдағы шумақта мынадай ырғақ-
ты қ топтардың аралы ғы ндағы дыбыстар алма-
суға ұшырайды:
айғабақ (ай қабақ), алтыңгірпік
(алтын кірпік), ал негайайын (неге аяйын), сара-
ғаш (сары ағаш)
дегендерде алдыңғы сөздің (неге,
сары) соңғы дыбысы эл и зи яға ұш ырап (лы қ-
сып) айтылмайды. Қалған ы рғақты қтоптарды ң
аралығындағы дыбыстар алмасуға ұшырамайды.
Сонда әлгі ш умағы мы зды ң айтылуы мынандай
болып шығады:
Айғабақ /алт ы ңгірпік/ қызылерін,
Кел десең /негайайы н/ат т ы ңт ерін//
Сарағаш /сазғабіт кен/секілденіп/
Қайжерде /от үрекен/бүраңбелім//
Ақшоқыда туған олең, өлең мен ән /сан са-
лалы ж ы рлар/ көшіріліп ж аттал ы п , әуендеп
толқы п, тар ап ж атты . /А л у а н с ы р л ы ж а ң а
с о з / арқаның қоны р желіндей /ж ай жылжып,
бірақ/ кең жайылып тарады (Әуезов). М ұндағы
үтірлер дауыс ы рғағы на тура келіп тұр.
Оқул ы қ гарда
ал, алайда, бірақ, әсіресе, тіпті,
көбінесе, тек
сияқты сөздерден баспасөзде сөң
үтір қөю ға болмайды деген ереже сақтала бер-
мейді. Олай болатыны, бұл сөздер жеке ырғақ,
екпінмен ерекшеленеді.
6 1
Б У Н А Қ Т Ы Ң Қ Ұ Р А М Ы
Сөйлеу кезінде бір бунақ құрап айтылатын-
дар алдымен күрделі создер және әр түрлі жол-
дармен тіркескен создер. Агагі айтқанда:
1. Біріккен создер:ә/?гш
(жазылуы -
әркім),
әрғаишн (әрқаіиан), әлдегім (элдекім), әлдеғашан
(элдеқаш ан), бетпүрыс (бетбүрыс), эңгүм ар
(энқүмар), қанғүмар (канғүмар), жаңгеіиті (жан-
кеиіті), алт ы ңғабақ (алт ы нқабақ), үйгүиіүк
(үйкүшік), орүмбасар (орынбасар), жыламбас (жы-
ланбас), қозғүйрық (қозықүйрық), кокейгесті (кокей-
кесті), шегара (іиекара), Дошшан (Досжан), Дос-
пол (Досбол), Сэтпай ( Сэтбай), Талдығорған (Тал-
дықорған), С арағаіи ( С ары ағаш ), Тілебалды
(Тілепалды), Қыжжібек (ҚызЖібек).
Бірсы пыра біріккен сөздер аралы ғы ндағы
дауыссыздар айтылуына жуықтатылып жазылып
жүр:
қолғабыс, қолғанат, жарғанат, алағатиық,
қарағүс, қолғап, неғып, саргідір, таңғүт, жегжат,
энеугүні, алагеуім, алагөбе, алагүдік.
2. Қос создер: қорағора (қора-қора), корөгөро
(көре-коре), беспестен (бес-бестен), етегжең (етек-
жең), бірдембір (бірден-бір), қызғырқын (қыз-қыр-
қын), үлкөңгііиі (үлкен-кіші), қолмағол (қолма қол),
көзбегөз (көзбе-коз), караптаңғарап (қараптан-
қарап), көптөңгәп (көптен-көп).
Еліктеуіш қөс сәзердің құрамындағы қатаң
дыбыстар өзгеріске ұшырамайды:
жарк-жүрқ,
жалп-жалп, дүңк-дүңк, ыңқ-ыңқ, зып-зып.
Тез айт-
қанда қатаңдануы, ұяңдануы мүмкін.
Достарыңызбен бөлісу: |