ИНТОНАЦИЯ 8 ИНТОНАЦИЯ Кез келген тілдін фонетикалык жүйесі оның
се гм е н ттік б ө л ш ек те р ін е н , я ғ н и сөздердің
д ы б ы с т а р ы н а н ғ а н а (д а у ы ст ы , д а у ы с сы з)
тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегменттік
деңгейін, сөйлемдердің, мәтіннің жалпы инто-
нациялы қ сипатын да қамтиды.
Әуелде “ и н то н а ц и я ” терм ині латы н н ы ң
“ іпіопаге” “ қатты сөйлеу” деген сөзінен пайда
болғанымен, бұл терминнің қазіргі мағынасы әрі
күрделі, әрі сан қырлы. Әуен (мелодика), пауза,
қарқын (темп), интенсивтілік, екпін, ырғақ, про-
содикалық тембр интонацияны ң компоненттері
болып табылады. С оны мен, интонация - кеп
ф ункциялы күрделі құбылыс. Тілдің басқа эле-
менттерімен салыстырғанда интөнацияның өзіне
ғана тән қасиеттері мен ерекшеліктері бар.
Интөнация мен сәйлеу дыбыстарының қай-
сысы бұрын пайда бөлғаны ж айында әр қилы
д е р е к т е р б а р . И н т ө н а и и я м ен с ө й л е у
дыбыстарының адамдардың бір-бірімен қатынас
жасауында атқаратын рөлі ерекш е. И нтөнация
дыбыстан бұрын пайда бөлған деп есептеледі.
Бұған дәлел ретінде дамуы ж өғары саналатын
үйірлі хайуанаттардың өзара қаты настары нда
өлардың дауыс интөнациясының құбылуының мэні
зөр екенін айтуға бөлады. Олар сол дауыс интона-
циясының өзгерістерін аңдап, өзара қатынастарына,
тіршіліктеріне сигнал қабылдайды.
Демек, сөйлеу тілінің пайда бөлуынан көп
бұрын үйірлі хайуанаттардың қарым-қатынасы-
на қы змет еткен интөнация деп жөрамалдауға
бөлады. И нтөнацияны ң адамдардың қарым-
қатынасындағы ең алғаш қы құрал екендігін өн-
төгенез корсеткіштері де дәлелдей түседі. Мыса-
лы, бесіктегі сәбилер алдымен уілдеуден бастап
қана қөймай, сөз мағы насы н түсінбесе де, ана-
сы ны ң дауыс ы рғағы н , сөздің интөнациясы н
ұға бастайды, сөған сай әрекет жасайды. О ған
біреу қатты сөйлесе, иегін кемсеңдетіп жылай
бастайды, ал енді біреу жағымды дауыспен “агу-
агу” , “ кіш -кіш ” десе және сөл сияқты анасы-
ның еркелеткен сөздерін естіп, өлардың мағы-
насын ұқпаса да, көздерін жаутаңдатып, езу
тартып күледі.
И н т ө н а ц и я т ө н ы н ы ң ( т ө н а л ь н ө с т ь )
адамдардың қарым-қатынасында үлкен өрын ала-
тыны мәлім. Бір сөздің айтылу интөнациясы на
қарап, ол создің қандай сезім мен айты лы п
тұрғаны н білу адамға қиын емес. Сонды қтан
интон ац и ян ы ң сөйлеуден, сөзден бұрын пайда
б өл ған ы н м өйы ндай өты рып, өн ы ң кейінгі
сөйлеу тіліндегі мэнінің зөр екенін де баса айту
керек.
И нтөнация сөйлеу тііінде естілуімен қатар
жазба тілде (сөйлемде, мәтінде) де өқылады.
Мысалы, жазушы жазғанының басқалар өқы ған-
да қалай естілетінін, өның қандай интөнациямен
айтььіатынын ескеріп, тиісті тыныс белгілерін
қөйып өтыруының себебі сөнда болса керек.
С ө й л е у тіл ін д егі и н т ө н а ц и я н ы н ж азба
мэтінде көрініс табуы табиғи нэрсе ж эне жа-
зы лған мәтінді м азм ұны на қарай дұры стап,
мәнерлеп өқу да өның интөнациясына баііланыс-
ты. Егер мэтіннің интөнациясын өзгертігі, яғн и
қатар тұрған сөздердің ырғақтықтөгітасуын, сө-
нымен байланысты паузасын жылжытса, өның
стилистикалық реңкі ғана емес, сөздерінің ф ам -
м атикалы қ м ағы насы да өзгеріп кетуі мүмкін.
Д е м е к , и н т ө н а ц и я л ы қ қ ұ б ы л ы с т а р м ен
фамматикалық құбылыстардың арасындағы бай-
ланы с өте күрделі және құбылмалы бөлып ке-
леді. К ү рд ел і м әтін д ер д егі и н т ө н а ц и я н ы ң
көмпөненттерін, өның көріністерін өған мейлінше
үңіліп, экспериментті зерттеу арқылы ғана анық-
тауға болады. Қ азақ тілі жүйесіндегі сан алуан
синтаксистік- коммуникативтік құрылымдарда
и н т о н а ц и я ж ә н е о н ы ң е д и н и ц а л а р ы м ен
компоненттері өзара эр қилы күрделі қатынас-
тарға түсіп өтырады. Түрлі синтаксистік құры -
лымдарда интөнациялы қ көмпөненттердің ала-
тын өрны ерекше. Оның сөйлемдегі сөздерді се-
м ан ти к а л ы қ -қ ұ р ы л ы м д ы қ тө п тар ға бөлуде,
өларды бір-бірімен байланыстыруда мэні зөр.
Күрделі мәтіндердегі сөйлемдердің түрлеріне
қарай интөн ац и я эр түрлі көм муникативтік,
эмөциялы қ м азм ұн ға не бөлып, өзара түрлі
қарым-қатынастарғатүсіп, мэтіннің жалпы маз-
мұны м ен э м ө ц и я л ы қ р ең кін түрлендіруде
айрықш а қызмет атқарады.
Ж алпы тіл білімінде интөнация сөйлемді
сөмдайтын ең маңызды универсалды фактөрлар-
дың бірі саналады , өны ң көм п өн ен ттерін ің
сөйлемнің эр алуан түрлерін түзіп, диф ф ерен-
циялауда ж эне бір-бірінен айырып ажыратуда
өрны ерекше.