ФОНЕТИКА Көмектес жалғауы қызметіндегі
-мен, -пен Ж алғаулы қ шылау қызметіндегі
мен, пен Қаламмен жазды Қалам мен карындаиі Асанмен бірге келді. Асан м ен Үсен Оракпен орды Орак пен балға Алтынмен аптап, алтын м ен күміс күміспен күптеп күміс пен алтын -мен, -пен түрінің қазақ тілінде
-менен, -пе- нен нұсқалары да бар. Септік ж алғауының қы з-
метінде жұмсалған кезде бұларға екпін түспейді.
Егер олар сөйлемнің екі бірыңғай
м ү ш е с ін ің
Көмектес септігі ж алғауының қарсы лы қты
және мезгіл бағы ны ңқы лы сабақтас құрм алас
сөйлем нің б ағы н ы ң қ ы
сы ңары ны н барғанмен, келгенмен (қарсы лы қ мәнді) және
барысымен, келісімен (мезгіл мәнді) секілді баяндауыш құра-
мында келсе, ол екпінсіз айтылады. Мысалы:
Сен айтканмен, ол тыңдаған жок. Сен барысымен, ол мында келсін. Баяндауыш тұлғалары көмектес жалғауының
екі буынды нұсқасы мен айтылса, екпін орны
өзгеріссіз қалады:
барғанменен, келгенменен; ба- рысыменен, келісіменен. Етістікке ж алғаны п, оны ң өтініш мәнді
тұлғасы н жасайтын
-шы, -ші ж ұрнағы да екпін
қабылдамайтын қосымш алар қатарына жатады.
Мысалы:
созіме кұлак койшы, айткан тілдіалшы, сұрағанын берші. Сөзге қосымша жалғанған кезде, екпін түсіп
тұрған дауыстылардың қазақ тілінде редукцияға
ұш ырайтын кездері болады. М ұндай ж ағдайда
да екпін сөзге ж алғанған қосы м ш аға ауысады:
мұрын-мұрны, ауыз-аузы, ойын-ойнаі.Ь. Еш бір қ о сы м ш асы з ай ты л ған сөздерде
екпіннің сөздің соңғы буыннан өзге буындарда
кездесуін араб, парсы тілдерінен ертерек уақыт-
тарда енгена
пбетте, хатта, әмен, һэммә, бэлки, бэлкім, лэкин (бірақ) тәрізді бірен-саран сөздердің
құрамынан байқаймыз.
Ш еттен келген сөздердің ана тіліміздің ак-
центуациялық табиғаты на бейімделуі жайында
мағлұмат алғы м ы з келсе, әдеби тілден горі ха-
лы қты ң ауызыекі тілінің дерегіне жүгінгеніміз
абзал. Дұрысында, әдеби тіл мұндай құбылыс-
арасын дәнекерлеуші жалғаулық шылау қызме-
тінде жұмсалса, екпін қабылдайды және екпін
мұндай жағдайда олардың соңғы буынына түседі.
Мысалы:
тар жөнінде объекгив дерек бере алмайды, өйткені
ол шет сөздерінің айтылуы мен жазылуын көбіне
белгілі бір заңдастырылған ережелердің өлшемі-
не салып барып қабылдайды.
Орыс және еуропа тілдерінен енген создердің
соңындағы екпінсіз айтылған
а дауыстысы қазақ
тілінің өткен бір кезеңдерінде түсіп қалатын заң-
ды лы қ қалы птасқан:
газет (газета), эптек (ап- тека), кэмпит (конф&па), школ (школа), пар (пара), старшын (старшина), минут (минута), секунд (секунда), кір (гиря), сипыр (цифра), цитат (цита- та). Ж оғарыдағы мысалдарда олардың бастапқы
нұсқасы ны ң бәрінде де екпіннің кейінгі
а - ға
түспей, соны ң алды ндағы буы нға түскен. Ал
қосымшасыз айтылған есім сөздердің екпіні қазақ
тілінде сөздің аяғы нда тұрады. Осы тұрғыдан
алғанда, аяғы түпнұсқасы ндағы екпінді буын-
мен шектелген бұл сөздердің қазақша нұсқасында
сөз соңындағы екпінсіз айтылған
а дауыстысы-
ның еленбеуі заңды. Оның үстіне бұл кірмелердің
бәрі де зат есімдер.
^ Е к п ін с із айтылған сөз соңындағы буынның
қы сқары п түсіп қалуы ж оғары дағы лар секілді
тек кірме сөздерде ғана емес, ана тіліміздің төл
сөздерінің бойынан да байқалаты н кездері бар:
Етістіктің бірінші жақтық
барғанмын//барғамын, келгенм ін//келгем ін, барамын, келемін, үшінші
жақтық
барады, келеді деген сияқты жіктіктұлға-
сыны ң соңы ндағы буынның түсіп қалып
бар- ғам , келгем, барам, келем, барат, келет түрінде
қы сқаш а айтылуы - жиі кездесетін құбы лы сЛ
Көмектес септігі қызметіндегі
Ж алғаулы қ шылау қызметіндегі
-менен, -пенен менен, пенен атпенен келді ат пенен арба сеніменен ол акылдасты м а? сені менен ол ожауменен кұй ожау менен касық шыбықпенен шыпкырт шыбык пенен іиырша