П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет165/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   161   162   163   164   165   166   167   168   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ФОНЕТИКА
Көмектес жалғауы қызметіндегі 
-мен, -пен
Ж алғаулы қ шылау қызметіндегі 
мен, пен
Қаламмен жазды
Қалам мен карындаиі
Асанмен бірге келді.
Асан м ен Үсен
Оракпен орды
Орак пен балға
Алтынмен аптап,
алтын м ен күміс
күміспен күптеп
күміс пен алтын
-мен, -пен
түрінің қазақ тілінде 
-менен, -пе-
нен
нұсқалары да бар. Септік ж алғауының қы з- 
метінде жұмсалған кезде бұларға екпін түспейді. 
Егер олар сөйлемнің екі бірыңғай 
м ү ш е с ін ің
Көмектес септігі ж алғауының қарсы лы қты
және мезгіл бағы ны ңқы лы сабақтас құрм алас 
сөйлем нің б ағы н ы ң қ ы
сы ңары ны н барғанмен,
келгенмен
(қарсы лы қ мәнді) және 
барысымен,
келісімен
(мезгіл мәнді) секілді баяндауыш құра- 
мында келсе, ол екпінсіз айтылады. Мысалы: 
Сен
айтканмен, ол тыңдаған жок. Сен барысымен,
ол мында келсін.
Баяндауыш тұлғалары көмектес жалғауының 
екі буынды нұсқасы мен айтылса, екпін орны 
өзгеріссіз қалады: 
барғанменен, келгенменен; ба-
рысыменен, келісіменен.
Етістікке ж алғаны п, оны ң өтініш мәнді 
тұлғасы н жасайтын 
-шы, -ші
ж ұрнағы да екпін 
қабылдамайтын қосымш алар қатарына жатады. 
Мысалы: 
созіме кұлак койшы, айткан тілдіалшы,
сұрағанын берші.
Сөзге қосымша жалғанған кезде, екпін түсіп 
тұрған дауыстылардың қазақ тілінде редукцияға 
ұш ырайтын кездері болады. М ұндай ж ағдайда 
да екпін сөзге ж алғанған қосы м ш аға ауысады: 
мұрын-мұрны, ауыз-аузы, ойын-ойнаі.Ь.
Еш бір қ о сы м ш асы з ай ты л ған сөздерде 
екпіннің сөздің соңғы буыннан өзге буындарда 
кездесуін араб, парсы тілдерінен ертерек уақыт- 
тарда енгена
пбетте, хатта, әмен, һэммә, бэлки,
бэлкім, лэкин
(бірақ) тәрізді бірен-саран сөздердің 
құрамынан байқаймыз.
Ш еттен келген сөздердің ана тіліміздің ак- 
центуациялық табиғаты на бейімделуі жайында 
мағлұмат алғы м ы з келсе, әдеби тілден горі ха- 
лы қты ң ауызыекі тілінің дерегіне жүгінгеніміз 
абзал. Дұрысында, әдеби тіл мұндай құбылыс-
арасын дәнекерлеуші жалғаулық шылау қызме- 
тінде жұмсалса, екпін қабылдайды және екпін 
мұндай жағдайда олардың соңғы буынына түседі. 
Мысалы:
тар жөнінде объекгив дерек бере алмайды, өйткені 
ол шет сөздерінің айтылуы мен жазылуын көбіне 
белгілі бір заңдастырылған ережелердің өлшемі- 
не салып барып қабылдайды.
Орыс және еуропа тілдерінен енген создердің 
соңындағы екпінсіз айтылған 
а
дауыстысы қазақ 
тілінің өткен бір кезеңдерінде түсіп қалатын заң- 
ды лы қ қалы птасқан: 
газет (газета), эптек (ап-
тека), кэмпит (конф&па), школ (школа), пар (пара),
старшын (старшина), минут (минута), секунд
(секунда), кір (гиря), сипыр (цифра), цитат (цита-
та).
Ж оғарыдағы мысалдарда олардың бастапқы 
нұсқасы ны ң бәрінде де екпіннің кейінгі 
а -
ға 
түспей, соны ң алды ндағы буы нға түскен. Ал 
қосымшасыз айтылған есім сөздердің екпіні қазақ 
тілінде сөздің аяғы нда тұрады. Осы тұрғыдан 
алғанда, аяғы түпнұсқасы ндағы екпінді буын- 
мен шектелген бұл сөздердің қазақша нұсқасында 
сөз соңындағы екпінсіз айтылған 
а
дауыстысы- 
ның еленбеуі заңды. Оның үстіне бұл кірмелердің 
бәрі де зат есімдер.
^ Е к п ін с із айтылған сөз соңындағы буынның 
қы сқары п түсіп қалуы ж оғары дағы лар секілді 
тек кірме сөздерде ғана емес, ана тіліміздің төл 
сөздерінің бойынан да байқалаты н кездері бар: 
Етістіктің бірінші жақтық 
барғанмын//барғамын,
келгенм ін//келгем ін, барамын, келемін,
үшінші 
жақтық 
барады, келеді
деген сияқты жіктіктұлға- 
сыны ң соңы ндағы буынның түсіп қалып 
бар-
ғам , келгем, барам, келем, барат, келет
түрінде 
қы сқаш а айтылуы - жиі кездесетін құбы лы сЛ
Көмектес септігі қызметіндегі
Ж алғаулы қ шылау қызметіндегі
-менен, -пенен
менен, пенен
атпенен келді
ат пенен арба
сеніменен ол акылдасты м а?
сені менен ол
ожауменен кұй
ожау менен касық
шыбықпенен шыпкырт
шыбык пенен іиырша




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   161   162   163   164   165   166   167   168   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет