П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет174/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   170   171   172   173   174   175   176   177   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

1 1 2
ИНТОНАЦИЯ
л ы қ тәсіл. Тембр арқылы қуаныш пен реніш 
ашу мен ирония, көңілдену мен мейірлену, сықақ 
пен м ысқыл т.б. сезімдер беріледі. И нтон ац и я- 
ның басқа ком поненттерімен салы сты рғанда 
тембр аз зерттелген. М ұның себебі тембрдің 
сойлемдегі таза мағыналық рөлінің жоқтың қасы 
болуымен байланы сты . Ол көбінесе сөйлем нің 
эм оциялы қ мазм ұны н беруге қатысады. Ал аку- 
стикалық деңгейде алып қарасақ, тембр спектрге 
сәйкес келеді. Тембрдің лингвистикалы қ ф унк- 
циясы әлі жете зерттелмегендіктен, оны ң бар- 
лы қ қызметі толы қ сараланбаған.
И нтонацияны ң компоненттері тіл-тілдердің 
бәрінде қолданылатын универсалды просодика- 
лы қ тәсіл болып табылады. Бұл ком поненттер 
н е г із і н е н т іл д е р д ің қ а й - қ а й с ы с ы н д а да 
сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай ажыратуға 
қатысады. Қай тілде болмасын интенсивтіліктің 
молаю ы да, негізгі тон жиілігінің көтерілуі де 
адамның артикуляциялық аппаратындағы дауыс 
ж елбезегіне түсетін ф и зи о л о ги я л ы қ әсердің
механизмімен автоматты түрде байланысты қара- 
л а ты н ы б ел гіл і. С о н д ы қ т а н да и н т о н а ц и я
ком понеттерінің барлы қ тілдерде универсалды 
болуы - адамдарды ң сөйлеу аппараты ны ң жал- 
пы ф изи ологи ялы қ қасиеттерінің бірдейлігіне 
бай ланы сты болса керек. Б арлы қ тілдердегі 
синтагм алар арасы ндағы м ағы н алы қ қары м - 
қаты насты білдірудің универсалды әдісі болып 
интонацияны ң, я ғн и просодикалық тәсілдердің 
әуені, қар қы н ы , паузасы саналады. М ысалы, 
си н та гм ан ы ң с о ң ғы созіне түсетін то н н ы ң
бэсеңдеуі, тиянақты әуені барлық тілдерде сөздің 
а я қ т а л у ы н ы ң б ел гісі б о л ы п т а б ы л а д ы , ал 
ф разаны ң соңы ндағы тонны ң көтерілуі аяқтал- 
мағандықты, тиянақсыздықты білдіреді. Барлық 
тілдерде де қарқы нны ң баяу, “байсалды” болуы 
информацияның маңыздылығынан хабар береді, 
ал қарқы н н ы ң жылдам, тез болуы оны ң маңы - 
зы, мәнінің шамалы екенін білдіреді.
Көптеген тілдерде бірдей болып келетін ин- 
то н ац и ян ы ң қ арам а-қарсы л ы қты , түсіндіру- 
анықтауды, санамалауды, логикалық белгілеуді, 
қ ы с т ы р м ал ы қ ты кө р сететін п р о с о д и к а л ы қ
тәсілдердің бар екені белгілі. Олардың қолданы- 
луында эр тілдің озіне тэн ерекшеліктері де бо- 
луы мүмкін.
Интонацияның эмоциялық түрлерінің эуені 
де тілдердің көбінде біркелкі не ұқсас болатыны 
белгілі. Б ұған мысал ретінде ж ағы м ды лы қ пен 
жағымсыздықты, қуаныш пен ренішті білдіретін 
ин тонац ияны ң әуенін алып қарауға болады.
Қуанышты, жағымды эм оцияны ң әуені жоғары 
регистрлі тонды болады да, ал реніш ті ж ағы м - 
сыз эм оцияны ң тоны төмен, “ ы зғарлы ” болып 
келеді. Бірақ, әрине, эр тілдегі просодикалы қ 
тэсілдердің көрінісі сол тілдің интонациясыны ң 
жалпы ерекшелігіне байланысты болатыны анық. 
М ысалы, орыс тілі интонациясы ны ң әуеніне 
эсер ететін, оның ерекшелігін түзетін осы тілдегі 
соз екпіні екені белгілі. Орыс тілінің бұл әмбе- 
орынды жылжымалы соз екпінінің сөздердің 
м орф ологиялы қ ф ормалары н ажыратуда ғана 
емес, олардың негізгі мазмұнын анықтаудағы 
мәнін айтуға болады.
Ал қазақ тілін алатын болсақ, мұнда әр сөзге 
түсетін екпін ж оқ екені белгілі. Қ азақ тілінде, 
ф ранцуз тіліндегі сияқты синтагманы ң соңғы
сөзіне түсетін синтагмалы қ екпін бар екені экс- 
периментті түрде дэлелденген.
Сонымен, түрлі халықтардың сөйлеу тілінде 
интонацияны ң компоненттері, басқаша айтқан- 
да просодикалы қ тәсілдері эр түрлі қаты насқа 
түседі. Ал қандай ж ағдайда және қайсы тілде 
болса да, аталған просодикалық тәсілдердің қай- 
сысы қалай қолданылуы сол тілдің интонация- 
сының ерекшелігіне байланысты.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   170   171   172   173   174   175   176   177   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет