1 1 2 ИНТОНАЦИЯ л ы қ тәсіл. Тембр арқылы қуаныш пен реніш ,
ашу мен ирония, көңілдену мен мейірлену, сықақ
пен м ысқыл т.б. сезімдер беріледі. И нтон ац и я-
ның басқа ком поненттерімен салы сты рғанда
тембр аз зерттелген. М ұның себебі тембрдің
сойлемдегі таза мағыналық рөлінің жоқтың қасы
болуымен байланы сты . Ол көбінесе сөйлем нің
эм оциялы қ мазм ұны н беруге қатысады. Ал аку-
стикалық деңгейде алып қарасақ, тембр спектрге
сәйкес келеді. Тембрдің лингвистикалы қ ф унк-
циясы әлі жете зерттелмегендіктен, оны ң бар-
лы қ қызметі толы қ сараланбаған.
И нтонацияны ң компоненттері тіл-тілдердің
бәрінде қолданылатын универсалды просодика-
лы қ тәсіл болып табылады. Бұл ком поненттер
н е г із і н е н т іл д е р д ің қ а й - қ а й с ы с ы н д а да
сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай ажыратуға
қатысады. Қай тілде болмасын интенсивтіліктің
молаю ы да, негізгі тон жиілігінің көтерілуі де
адамның артикуляциялық аппаратындағы дауыс
ж елбезегіне түсетін ф и зи о л о ги я л ы қ әсердің
механизмімен автоматты түрде байланысты қара-
л а ты н ы б ел гіл і. С о н д ы қ т а н да и н т о н а ц и я
ком понеттерінің барлы қ тілдерде универсалды
болуы - адамдарды ң сөйлеу аппараты ны ң жал-
пы ф изи ологи ялы қ қасиеттерінің бірдейлігіне
бай ланы сты болса керек. Б арлы қ тілдердегі
синтагм алар арасы ндағы м ағы н алы қ қары м -
қаты насты білдірудің универсалды әдісі болып
интонацияны ң, я ғн и просодикалық тәсілдердің
әуені, қар қы н ы , паузасы саналады. М ысалы,
си н та гм ан ы ң с о ң ғы созіне түсетін то н н ы ң
бэсеңдеуі, тиянақты әуені барлық тілдерде сөздің
а я қ т а л у ы н ы ң б ел гісі б о л ы п т а б ы л а д ы , ал
ф разаны ң соңы ндағы тонны ң көтерілуі аяқтал-
мағандықты, тиянақсыздықты білдіреді. Барлық
тілдерде де қарқы нны ң баяу, “байсалды” болуы
информацияның маңыздылығынан хабар береді,
ал қарқы н н ы ң жылдам, тез болуы оны ң маңы -
зы, мәнінің шамалы екенін білдіреді.
Көптеген тілдерде бірдей болып келетін ин-
то н ац и ян ы ң қ арам а-қарсы л ы қты , түсіндіру-
анықтауды, санамалауды, логикалық белгілеуді,
қ ы с т ы р м ал ы қ ты кө р сететін п р о с о д и к а л ы қ
тәсілдердің бар екені белгілі. Олардың қолданы-
луында эр тілдің озіне тэн ерекшеліктері де бо-
луы мүмкін.
Интонацияның эмоциялық түрлерінің эуені
де тілдердің көбінде біркелкі не ұқсас болатыны
белгілі. Б ұған мысал ретінде ж ағы м ды лы қ пен
жағымсыздықты, қуаныш пен ренішті білдіретін
ин тонац ияны ң әуенін алып қарауға болады.
Қуанышты, жағымды эм оцияны ң әуені жоғары
регистрлі тонды болады да, ал реніш ті ж ағы м -
сыз эм оцияны ң тоны төмен, “ ы зғарлы ” болып
келеді. Бірақ, әрине, эр тілдегі просодикалы қ
тэсілдердің көрінісі сол тілдің интонациясыны ң
жалпы ерекшелігіне байланысты болатыны анық.
М ысалы, орыс тілі интонациясы ны ң әуеніне
эсер ететін, оның ерекшелігін түзетін осы тілдегі
соз екпіні екені белгілі. Орыс тілінің бұл әмбе-
орынды жылжымалы соз екпінінің сөздердің
м орф ологиялы қ ф ормалары н ажыратуда ғана
емес, олардың негізгі мазмұнын анықтаудағы
мәнін айтуға болады.
Ал қазақ тілін алатын болсақ, мұнда әр сөзге
түсетін екпін ж оқ екені белгілі. Қ азақ тілінде,
ф ранцуз тіліндегі сияқты синтагманы ң соңғы
сөзіне түсетін синтагмалы қ екпін бар екені экс-
периментті түрде дэлелденген.
Сонымен, түрлі халықтардың сөйлеу тілінде
интонацияны ң компоненттері, басқаша айтқан-
да просодикалы қ тәсілдері эр түрлі қаты насқа
түседі. Ал қандай ж ағдайда және қайсы тілде
болса да, аталған просодикалық тәсілдердің қай-
сысы қалай қолданылуы сол тілдің интонация-
сының ерекшелігіне байланысты.