ИНТОНАЦИЯНЬІҢ ҚЫЗМЕТІ
107
жоқ, интонема - ол таңба, оның формасы да,
мазмұны да бар. Интонеманы морфемамен неме-
се сөзбен салыстыруға болады. Сөйлемнің бар-
лы қ түрлерінде де интонеманың өзіндік орны,
атқаратын қызметі бар. Сөйлемнің қай-қайсысы
да интонемасыз сомдала алмайды, олардың әрқай-
сысының өзіне тән интонациясы бар.
Сөйлемнің
қай түрінің болса да, сомдалып, аяқталып, ком-
муникативтік ф ункцияға ие болып тұруы үшін
интонеманың мәні ерекше. Бір сөзден тұратын
атаулы сөйлемдерді сөйлем етіп тұрған интона-
ция екені белгілі. Мысалы:
Өрт! Көктем!
Қай тілде де сөйлеушінің жадында сол тілдің
негізгі интонемалары сақталады және бұл инто-
немалар сөйлесудің эталоны болып табылады.
И нтонемалар ф онем алар сияқты өзінің просо-
дикалы қ өлшемдері және ерекшеліктерімен ва-
риантгарында көрініс табады. Ал ол
варианттар-
дың қайсысын қолдану-қолданбау сөйлеуш інің
мақсаты мен еркіне байланысты. И нтонеманың
да фонема сияқты дифференциялау қасиеті бол-
ғанды қтан, негізгі қызметі сөйлемдерді ажыра-
ту болы п табы лады . Б ей тан ы с тілдің сөзін
түсінбегенмен, интонемасын аңғарған адам оның
интонациясыны ң, әуенінің ерекшеліктерін бай-
қай алады. Интонема әрқашан синтагмада көрініс
табады. С интагма қай тілдің болса да сөйлем -
дерінің синтаксистік
құры лы сы мен он ы ң ма-
ғы насы н терең зерттеп түсінуге көмектеседі. Ең
ш ағы н синтаксистік мағы налы қ сөз, сөз тіркесі
және сөйлем синтагма түрінде ин тон ац и ялы қ
формаға ие болады. Синтагмалар - үлкенді-кішілі
паузалармен бөлінетін тілдің интонациялық маз-
м ұнды қ үзінділері ретінде жай сөйлемде, ж ай-
ылма сөйлемде, құрмалас сөйлемде,
сондай-ақ
біртақырыпты күрделі синтаксистіктұтастықтар-
да сөзді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді қам ты п,
оларды бір интонациялы қ жүйеге бағы нды ры п
ұстап тұратын тәсіл. Мәтін ішіндегі синтагм а-
лардың интонациясы н
құбылтып, түрліше мән
беріп о қ ы с а , о н д а ғы сөздердің и н то н а ц и я
арқы лы түрліш е топ талуы н ы ң н әти ж есін де
шекарасы өзгеріп, басқа бір стильдік мағына алуы
м үм кін. Әдетте синтагм ада көрін етін и нто-
немалардың түрлерін анықтауда, айыруда инто-
нацияны зерттеудегі белгілі
құры лы мды қ және
глобальдық екі әдістің соңғы сы , я ғн и глобаль-
ды қ әдісі қазақ тіліне лайы қ. Бұл әдіс интона-
цияны зерттеуде сөйлем дегі е к п ін н ің оры с
тілін д егід ей ж ы лж ы м алы о р н ы н а қ ар ам ай ,
сегменттерін бүтіндей алып қарайды.
Мұны қазақ
ж ән е б асқ а да түркі тілдерін де сөйлем дегі
сөздердің басын қосы п тұратын ерекш е тәсіл -
үндестік заңыны ң болуыментүсіндіруге болады.
Достарыңызбен бөлісу: