П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет188/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   184   185   186   187   188   189   190   191   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

8-кыстырма сегментгер
8.8. К Ү РД Е Л Е Н ГЕ Н С Ө Й Л Е М М Е Н ҚҮРМ АЛАС 
С Ө Й Л Е М Н ІҢ Ж Ә Н Е К Ү РД Е Л І С И Н Т А К С И С Т ІК
Т Ү Т А С Т Ы Қ Т Ы Ң И Н Т О Н А Ц И Я Л Ы Қ
Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І
Қ а з а қ т іл ін ің с и н т а к с и с ін д е қ ұ р м а л а с
сөйлемдер: салалас, сабақтас және аралас құр- 
малас деп бөлінеді. Соңғы кезде жай сөйлемдер 
мен құрмалас сөйлемдер аралы ғы нда тұрған
үиірлі м үш елер деп атал аты н күрделен ген
сөйлемдер қайсыбір зерттеулерде жай сөйлем 
құрамында қарастырылса, енді бір зерттеулерде 
құ р м ал ас сө й л ем д ер д ің қ ұ р а м ы н д а қар ас- 
тырылады.
Ал күрделі синтаксистік тұтастықты алсақ, 
бұлар бір тақырыпқа байланысты бірнеше дербес 
жай және құрмалас сөйлемдерден тұратын, көп 
компонентті құрылымдар болып табылады.
8.8.1. Күрделенген сойлемдердің
интонациялық ерекшеліктері
К үрд елен ген сө й л ем д ей тін д ер д ің есім 
қаб ы сп ал ы о р ал ы м д ар , есім ш е қаб ы сп алы
о р а л ы м д а р ж ә н е к ө с е м ш е л і ж а н а с п а л ы
оралымдармен күрделенген үш түрі бар.
1) 
Аз мөлшерлі оралым, яғни есім қабыспалы 
оралыммен күрделенген сөйлемдер.
1. Ішкі сыры берік Ботагөз//оған~жолықіт?ьі (Мұқанов).
2. Жүзінде әжімі көп дала//құтырынбай сүлық жатыр (Мүсірепов).
3.^Биіктігі екі жарым кез, //көлденеңі төрт-ак кез//тар үңгірде//төрт-
ақ адам сыйып//жүмыс істей алады (Сонда).
4. Ой да ~1жок,//үміт те ж ок,//ерік те ж ок//, билік те жоқ
Сандыбай//қарғаның түзын екі қолымен үстап,//айнаға қарағандай жымиып
отыр (Сонда).
Бірінші,
құрылымы ықшам, есім қабыспалы 
о р ал ы м м ен к ү р д ел ен ген екі с ө й л ем , / 1 , 2 /
әрқайсысы пауза арқылы екі синтагмаға бөлініп, 
ө з ін е т ә н к ө т е р і ң к і - б ә с е ң т о л қ ы н д ы
и н то н а ц и я м е н ө р н е к те л ге н . 
Л а уза бірінш і
синтагманы көмкеріп, көтеріңкі тонмен айтылып, 
есім оралымды өзіне бағындырып тұрған негізгі 
сөйлемнің бастауышынан(7>0тагөз, 
дала,)
кейін 
жасалған. Бастауыштың алдында келіп, өнымен 
қ аб ы су а р қ ы л ы б а й л а н ы с ы п т ұ р ғ а н есім
о р а л ы м ы н а
с ұ р а қ
қ о й с а қ , 
ол 
б а с қ а
анықтауыш тар сияқты “ қандай ” деген сұраққа 
жауап берер еді.
Ү іи ін ш і, т ө р т ін ш і
м ы с а л д а р д а е с ім
қабыспалы оралым біреу ғана емес, бірнеш еу, 
б ір ы ң ғ а й м ү ш е л е р т ү р ін д е о л а р н е г із г і 
сөйлемнің затесімнен бөлған мүшесіне (
үңгірде,
С а н д ы б а й
) қ а б ы с а ж а л ғ а с ы п т ұ р . Бұл 
мысалдардағы есім қабыспалы оралым бірнешеу 
ж ә н е б ір ы ң ғ а й б ө л ғ а н д ы қ т а н , ө л а р д ы ң
әрқайсысы жеке синтагма ретінде өзара кішірек 
п а у за м е н б ө л ін іп , с ө ң ғ ы с ы ғ а н а н е гізгі 
сөйлем нің өзіне қаты сты мүш есімен қабыса 
б а й л а н ы с ы п т ұ р
.Ү ш ін іи і
м ы с а л д а ғ ы есім
қабы спалы өралы м ға 
үңгірде
деген жатыс 
септігінде тұрған сөз қатысты бөлып “мекендік” 
мағынаны көрсетіп тұр,ал 
төртінші
мысалдағы 
есім өралы м ға қатысты 
Сандыбай
деген сез, 
негізгі сөйлем нің бастауы ш ы бөлғанды қтан 
“ кім ?” деген сұраққа жауап береді. Бірнеше 
б ір ы ң ғ а й е с ім қ а б ы с п а л ы о р а л ы м м е н
күрделенген көп синтагмалы сөйлемдер өзара 
елеулі кідіріспен бөлініп, көтеріңкі-бәсең бірнеше 
төлқы нды интөнациям ен өрнектеліп, сөңына




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   184   185   186   187   188   189   190   191   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет