П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


ИНТОНАЦИЯ 1. Қазіргі шақта жасы қырыққа т ақалған//, бақ-дәулеті барынша шалқыған Оспанпың//



Pdf көрінісі
бет190/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   186   187   188   189   190   191   192   193   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ИНТОНАЦИЯ
1. Қазіргі шақта жасы қырыққа т ақалған//, бақ-дәулеті барынша
шалқыған Оспанпың// бір үлкен арманы бар (Әуезов).
2. 
Жолаушылар қозылары ж амыраған//, иттері үріп ш улаған//,
қүлындары шіңгірле^Гкісінеген// көп үнді, даңғаза болған ауылдың//, үстінен
шықты (Сонда).
Ж о ғ а р ы д а к е л т ір іл г е н м ы с а л д а р д ы ң
біріншісінде екі бірыңғай оралым, ал екіншісінде 
төрт бірыңғай оралым бар. Бірыңғай оралымдар 
анықталушы акценттелген создеріне (
Оспанның,
ауылдың
) өздерінің ең соңғы сы н ы ң атау есімше 
формасымен қабысып, бірыңғай мүшелерге тән 
біркелкі сызы қты, біркелкі әуенмен өрнектеліп 
б ір кел кі м өлш ерлі пау зам ен ай ты лы п тұр. 
Бірыңғай мүше түріндегі есімшелі оралымдар бәрі 
қ о с ы л ы п , ө зд е р ін е қ а т ы с т ы а к ц е н тт е л ге н
ж оғары да корсетілген есім сөздерді сипаттап
анықтап тұр.
Ж оғарыдағы мысалдарда бірыңғай мүшелер 
бір-бір синтагма құрап тиянақсызжэне қыстырма 
интонемалардың вариантгарына жатса, сөйлемнің 
о о ң ғы си н тагм асы ти я н а қ т ы и н то н ем ам ен
сипатталады.
3) 
Көсем ш елі ж анаспалы оралымдармен 
к ү р д е л е н г е н с о й л е м д е р д ің и н т о н а ц и я л ы қ
ерекшеліктерін қарастырайық. Мысалы:
1
Баласының 
түксиіп 
түрған 
түрін 
көріп//орнынан 
түрегелді
(Есенберлин).
2. 
Біз 
жаңбырдан 
қорғаны п,// 
табалдырықтан 
үзай 
алмадық
(Әбдіқадыров).
3. Он шақты кісі жолдас ертіп / / Абай Қарамолаға аттанбақ (Әуезов).
4. Баласының қолынан етікті жүлып алып, / / есікке қарай лақтырып
жіберді (Нұрпейісов).
Ж оғарыда келтірілген барлық мысалдардан 
көретініміз көсемшелі қабыспалы оралым негізгі 
сөйлемдегі бастауышқа ортақ болып, соның іс- 
қим ы лы ны ң түрлі си паты н, ам алы н, себеп- 
салдарын, мақсатын т.б. көрсетіп тұр.
Бұлардың и н тонациялы қ ерекш еліктерін 
алып қарасақ, көсемшелі оралым көбінесе өзі 
күрделендірген сөйлем інің басында тұрып, өз 
алдына интонациялы қ-м азм ұнды қ топ құрап, 
я ғн и
бір синтагма болы п, сойлемнің басқа 
мүш елерінен пауза арқы лы бөлініп тұр. Өз 
ал д ы н а бір с и н т а г м а б о л а т ы н к ө сем ш ел і 
қабыспалы оралымның интонациялы қ сызығы 
шамалы көтеріліп бары п, ең соңы нда пауза 
арқылы негізгі сөйлем нің басқа мүшелерінен 
бөлініп тұрады.
Көсемш елі оралы м дары бар мысалдарда 
көсемшеге аяқталған бірінші синтагма тиянақсыз
интонеманың варианттарымен сипатталады да, 
соңғы синтагмасы тиянақты интонемаға жатады.
Жалпы қабыспалы, жанаспалы оралымдармен 
к ү р д е л е н г е н с о й л ем д ер д ің и н т о н а ц и я л ы қ
модельдері бір-біріне ұқсас келеді. Көбінесе 
с ө й л ем н ің басы н да келетін орал ы м дард ы ң
интонациясы толқынданып келіп синтагманың 
с о ң ы н а қ ар ай к ө т ер іл іп , п ау зам ен н егізгі 
сөйлемнен бөлінеді де, өдан әрі сөйлемнің басқа 
мүшелері де өзінің төлқынды интонациясымен 
айтылып, соңында томендеп барып тоқтайды.
К ү р д е л е н г е н
с ә й л е м д е р д ің
ж а л п ы
интонациялық сызығы, ернегі ұқсас болғанымен, 
қаб ы сп алы (есім, есім ш елі) оралы м дарды ң 
ж а н а с п а л ы
( к ө с е м ш е л )
ө р а л ы м д а р д а н
айырмашылығы - есім, есімшелі тіркестер өздері 
анықтап тұрған акцентгелген анықталушы сөзбен 
қабысып, бірігіп, сонымен ортақ синтагма құрып,




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   186   187   188   189   190   191   192   193   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет