П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет197/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   193   194   195   196   197   198   199   200   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

кҮРДЬЛЬНІ Һ.Н С » И Л
1
!ЛҮ
1
 
1
¥
1
ЬП іу іг іг ш л л \.
ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СИНТАКСИСТІК ТҮТАСТЫҚТЫҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
133
1. Қыстаудың қасында// үлкен тоғай болатын. 2. 
Ол тоғайда
т ораңғы л,// ж ы ңғы л,// жиде^ағашы / / және нар камыстар өсетін. 3. Көп
жылдык жыңғылдар// үлкен терек ағаштар сиякты ж уан//, бұтақтары көп
тармақты,//^сөлемді болады. 4. Жыңғылды қы ст а// сексеуіл^сияқты//отын
есебінде пайдаланады.ЛіОның ж ылуы// сексеуілден кем түспейді.// 6. Тоғайда
түрлі жабайы аңдар жүреді. 
7. 
Оның ішінде//\жабайы ш ош қа,// қасқы р,//
қарсақ,// қояндар^баііатын. 8. Қ^стардан онда// қырғауыл көп болатын.
9. Қыстың күні т оғай ға// аңшылар шығатын.
Бұл 9 дербес сөйлемнен тұратын күрделі 
синтаксистіктұтастық бір “тоғай” деген тақырыпқа 
байланысты болып, сол тақырыпты жан-жақты 
өрбітіп тұр. М ұндағы сөйлемдер өзара ілікпелі 
байланы с арқы лы байланы сы п тұр. Ілікпелі 
байланыс сөйлемдердің арасындағы м ағы налы қ 
қатынастар оларға ортақ сөздердің немесе сол 
сөздердің орнына айтылып тұрған есімдіктердің 
(б әр і қ а р а ж азум ен б е р іл ге н ) қ а й т а л а н ы п
айтылуынан көрінеді. Келтірілген мысалдағы 9 
дербес сойлемді бір синтаксистік тұтастықта ұстап 
тұрған - олардың қайталанып тұрған сөздері мен 
и н т о н а ц и я л ы қ е р ек ш ел ік тер і. Бұл күрделі 
синтаксистік тұтастық бір абзац құрап тұр.
Ал и н то н а ц и я л ы қ ер екш елігін е келсек
тұтастыққа енген дербес сөйлемдер жай хабарлы 
с ө й л ем д ер д ің , б ір ы ң ға й м ү ш ел ерд ің и н то - 
нациялы қ моделімен айтылып, тиянақсы з және 
тиянақты интонемаларға ие болады. Тұтастыққа 
еңген жеке сөйлемдердің арасындағы паузалары 
онша көлемді болмайды да абзацты сияқты соңғы 
сөйлемнің аяғы н да көлемді пауза көмкереді. Ол 
пауза сөй лем нің бәсеңдейтін п р осо д и калы қ 
тәсілдермен бірге тұтастықтың аяқталған ы н
білдіреді. Күрделі синтаксистік тұтастықтардың 
бұл компоненттері ортақ семантикалық сөздер 
арқылы бір-бірімен іліктесіп тұратын түрінің тағы 
да бір айта кететін басты интонациялық ерекш е-
лігі - қайталанып мазмұн байланысын білдіріп 
тұрған сөздердің сабақтас құрмаластағы семанти- 
калық жалғаулықтар сияқты болып келіп, солар 
сияқты акценттеліп, молырақ ұзақтылықпен және 
интенсивтілікпен жоғары деңгейде айтылуы.
Мұндай тұтастықтың 
бастамасы, тақырып
өрбуі
және 
соңы
болады. Бастамасында - бірінші 
сөйлемде тақырып жарияланады: 
үлкен тоғай,
одан кейінгі сойлемдерде (2,3,4,5,6,7,8) тақырып 
жан-ж ақты өрбиді, соңы нда, я ғн и ең соңғы
сөйлемде күрделі си н такси стік тұтасты қты ң 
қө р ы ты н д ы сы болуы ти іс , нем есе қ ал ай д а 
тұтастықтың аяқталғанын білдіретін сөйлем бөлуы 
керек. Келтірілген мысалда бұл 
қыстың күні
тоғайға аңшылар іиығатын
деген (9) сөйлеммен 
берілген.
2) 
Күрделі синтаксистіктұтастықтың екінші 
қатарластық, жарыспалы түрінде бірнеше дербес 
сойлемдер жалпы м ағы налы қ қатынаста бөлып, 
бір тақырып айналасында ербиді. Бірақ олардың 
іш інде ортақ л е к с и к а л ы қ элем ен ттердің әр 
сөйлемде қайталанып тұруы шарт емес. Олардың 
озара мағыналық байланысы сөйлемдердің жалпы 
желісінен және олардың ортақ немесе жақын 
грамматикалық формалары нан білініп тұрады. 
Мысалы:
1. 
Жаз шықты. 2. Күн әбден ж ылынып,// малшылар ж айлауға кетті. 3.
Малдарды өріске шығарып,//ауылдан алыс айдап салады. 4. Бақтаишлар
орістегі малды//күні-бойы бағы п,//суғары п,//кеш ке ауылға айдап келеді.
5. Сол уақштпа//бүзауын көрген сиырлары моңіреп,//қозысына телінген
койлары маңырап,//ауыл даңғаза болады.


134


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   193   194   195   196   197   198   199   200   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет