кҮРДЬЛЬНІ Һ.Н С » И Л 1
!ЛҮ 1
1
¥ 1
ЬП іу іг іг ш л л \. ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СИНТАКСИСТІК ТҮТАСТЫҚТЫҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 133 1. Қыстаудың қасында// үлкен тоғай болатын. 2. Ол тоғайда т ораңғы л,// ж ы ңғы л,// жиде^ағашы / / және нар камыстар өсетін. 3. Көп жылдык жыңғылдар// үлкен терек ағаштар сиякты ж уан//, бұтақтары көп тармақты,//^сөлемді болады. 4. Жыңғылды қы ст а// сексеуіл^сияқты//отын есебінде пайдаланады.ЛіОның ж ылуы// сексеуілден кем түспейді.// 6. Тоғайда түрлі жабайы аңдар жүреді. 7.
Оның ішінде//\жабайы ш ош қа,// қасқы р,// қарсақ,// қояндар^баііатын. 8. Қ^стардан онда// қырғауыл көп болатын. 9. Қыстың күні т оғай ға// аңшылар шығатын. Бұл 9 дербес сөйлемнен тұратын күрделі
синтаксистіктұтастық бір “тоғай” деген тақырыпқа
байланысты болып, сол тақырыпты жан-жақты
өрбітіп тұр. М ұндағы сөйлемдер өзара ілікпелі
байланы с арқы лы байланы сы п тұр. Ілікпелі
байланыс сөйлемдердің арасындағы м ағы налы қ
қатынастар оларға ортақ сөздердің немесе сол
сөздердің орнына айтылып тұрған есімдіктердің
(б әр і қ а р а ж азум ен б е р іл ге н ) қ а й т а л а н ы п
айтылуынан көрінеді. Келтірілген мысалдағы 9
дербес сойлемді бір синтаксистік тұтастықта ұстап
тұрған - олардың қайталанып тұрған сөздері мен
и н т о н а ц и я л ы қ е р ек ш ел ік тер і. Бұл күрделі
синтаксистік тұтастық бір абзац құрап тұр.
Ал и н то н а ц и я л ы қ ер екш елігін е келсек,
тұтастыққа енген дербес сөйлемдер жай хабарлы
с ө й л ем д ер д ің , б ір ы ң ға й м ү ш ел ерд ің и н то -
нациялы қ моделімен айтылып, тиянақсы з және
тиянақты интонемаларға ие болады. Тұтастыққа
еңген жеке сөйлемдердің арасындағы паузалары
онша көлемді болмайды да абзацты сияқты соңғы
сөйлемнің аяғы н да көлемді пауза көмкереді. Ол
пауза сөй лем нің бәсеңдейтін п р осо д и калы қ
тәсілдермен бірге тұтастықтың аяқталған ы н
білдіреді. Күрделі синтаксистік тұтастықтардың
бұл компоненттері ортақ семантикалық сөздер
арқылы бір-бірімен іліктесіп тұратын түрінің тағы
да бір айта кететін басты интонациялық ерекш е-
лігі - қайталанып мазмұн байланысын білдіріп
тұрған сөздердің сабақтас құрмаластағы семанти-
калық жалғаулықтар сияқты болып келіп, солар
сияқты акценттеліп, молырақ ұзақтылықпен және
интенсивтілікпен жоғары деңгейде айтылуы.
Мұндай тұтастықтың
бастамасы, тақырып өрбуі және
соңы болады. Бастамасында - бірінші
сөйлемде тақырып жарияланады:
үлкен тоғай, одан кейінгі сойлемдерде (2,3,4,5,6,7,8) тақырып
жан-ж ақты өрбиді, соңы нда, я ғн и ең соңғы
сөйлемде күрделі си н такси стік тұтасты қты ң
қө р ы ты н д ы сы болуы ти іс , нем есе қ ал ай д а
тұтастықтың аяқталғанын білдіретін сөйлем бөлуы
керек. Келтірілген мысалда бұл
қыстың күні тоғайға аңшылар іиығатын деген (9) сөйлеммен
берілген.
2)
Күрделі синтаксистіктұтастықтың екінші
қатарластық, жарыспалы түрінде бірнеше дербес
сойлемдер жалпы м ағы налы қ қатынаста бөлып,
бір тақырып айналасында ербиді. Бірақ олардың
іш інде ортақ л е к с и к а л ы қ элем ен ттердің әр
сөйлемде қайталанып тұруы шарт емес. Олардың
озара мағыналық байланысы сөйлемдердің жалпы
желісінен және олардың ортақ немесе жақын
грамматикалық формалары нан білініп тұрады.
Мысалы:
1. Жаз шықты. 2. Күн әбден ж ылынып,// малшылар ж айлауға кетті. 3. Малдарды өріске шығарып,//ауылдан алыс айдап салады. 4. Бақтаишлар орістегі малды//күні-бойы бағы п,//суғары п,//кеш ке ауылға айдап келеді. 5. Сол уақштпа//бүзауын көрген сиырлары моңіреп,//қозысына телінген койлары маңырап,//ауыл даңғаза болады.