ПОЭЗИЯ ТІЛТНТҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 141
Қайрат пен ақыл / жол табар, / /
2 ■
—-------- -
Қ аш қанға да / қу ған ға, / /
1,5
Әділет, ш апқат / кімдеіэар, / /
Сол жарасар / туған ға / /
Бастапқы екеу / соңғы сы з, / /
Біте қалса / қазаққа / /
2
____ з
Алдың - жалын / артың - мұз, / /
2
----- і
Барар едің / қай ж аққа? / /
А қы ры н жүріп, / / а н ық бас, / /
Еңбегің кетпес / далаға, / /
л
^ з
Ұстаздық қы лған / жалықпас / /
2 — --------------------------------- --
Үйретуден балаға.
(Абай).
Абайдың бұл төрт тармақты төрт шумақты
өлеңінде сөз, буын үйлесімі, яғни “ж өрғағы ” өте
к е л іс т і
к е л іп ,
б а р л ы қ т ө р т т а р м а қ т ы
шумақтарының интөнациялы қ әрнегі біркелкі
төлқынданып қайталанып отырады. Осы өлендегі
әр тармақ екі-екі бунақтан тұрып, жеке-жеке
синтагма болып аралары шағын паузамен болінеді.
Әр ш умақ дербес ойды білдіретін болғасы н,
көлемді пауза әр шумақтың соңында, төртінші
тармақтан кейін келіп тұр.
Синтаксистік құрылымын алып қарасақ, әр
-шумақха мағына ж ағы нан байланысты екі-екі
сөйлем қөсылып, бір күрделі өйды білдіріп тұр.
С ө н д ы қ т а н е к і-е к і с и н т а г м а д а н тұ р а т ы н
сөйлемдердің интөнациясы төлқынданып келіп
біріншісінің аяғы көтеріліп қайрылып, үшінші
деңгейге жетеді, екінші синтагманың аяғы бірінші
деңгейге жетпей төмендейді (1,5), ал ең төмен
бірінші деңгейдегі (І)көлем ді пауза төртіниіі
синтагмадан кейін шумақтың ең сөңында келіп
тұр. Бұнда тиянақты, тиянақсы з және арнаулы
сұрақтың интонемалары кездеседі.
Өлеңнің соңғы екі шумағы томендегідей
орнекті сызады:
4.
7-8 буынды ескі жырлар әдетте шумаққа
бөлінбейді. Бірақ сөйлемдердің шекарасы көрініп
тұрады да, өнда тыныс белгілері бөлады. Мұндай
көптармақты жырлар кейде құрмалас сөйлемдер
тү р ін д е де келе бер ед і. О н ы ң іш інде көп
б ағы н ы ң қы лы сабақтас құрмалас сөйлемдер
көбірек кездеседі.
Б ір н е ш е д е р б е с ж ай ж ә н е қ ұ р м а л а с
сөйлемдерден бөлған бір тақырып айна,іасында
өрби тін сөй лем дері бар ж ы рларды күрделі
синтаксистік тұтастықтарға жатқызуға бөлады.
С и н а к с и с т ік қ ұ р ы л ы м ы н а қ ар ай өсы н д ай
жырлардың өзіне лайықты интөнациялық өрнегі
бөлады. Көп тарм ақгы күрделі синтаксистік
тұтастыққа жататын жырға мысал:
2
________ 3
1) Асыл туған / Ақжүніс / /
2) Күнді бұлт / құрсайды.
^
^ 3
3) Күнді байқап / қарасам. / /
