П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
ПОЭЗИЯ ТІЛІНІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ПОЭЗИЯ ТІЛІНІҢ ИНТОНАЦИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
139 Дала менен / қалаға / / 1,5 О ртақ өскен / баламын / / 2 __^ 3 М енің үшін / бэрібір / / Ш арабың мен / шалабың. з Дала болып / тыныстап, / / 2 з 1’5 Маужырап дем / аламын / / 2 ____ 3 Қала болып / жұмыстан / / Қалжырап бір / қаламын. з Қала кезде / басш ымын / / 2 ■-"■■■ з >-5 Ж ұмысш ымын / дер едім / / 2 ^ 3 Дала кезде / ащ ы ны ң / / 2 ------- ч 1 Дәмін татып / көремін ^ Қарыз алсам / біреуден / / 1,5 Қала құсап /' аламын / / 2 _^ з Қарыз берсем / біреуге / / 2 — ---- ч I Дала құсап / беремін. з 1,5 Етек-жеңім / ашылып / / 2 ■" з ^ Дала құсап /' жатам да / / 2 , , 3 Ертеменен / асы ғы п / / Қала құсап / оянам (Қ а д ы р М ы р з а л и е в ). Синтаксистік құрылымы жағынан келтірілген бес шумақты өлеңнің төрт ш умағының екі-екі тармағы қосылып бір-бір жай хабарлы сөйлем болып тұр. Ал бесінші шумағы салалас құрмалас сейлем түрінде келіп, алдыңғы екі тармағы оның бір компоненті болып, соңғы екі тармағы екінші компоненті қызметін атқарып тұр. Интонациялық ырғақ жағынан бұл 7 буынды 5 ш умақты олең н ің әр тар м ағы ж еке-ж еке синтагма болып, бәрі бірдей қос ырғақты топтан, я ғн и е к і- е к і б у н а қ т а н т ұ р а д ы . О л а р д ы ң дауыс ы рғағы ны ң өзгеруімен белгіленетін жігі тортінші буыннан кейін келіп, жырлардағы сияқты 4+3 буын болып бөлініп тұр. Олардың ара жігінде пауза жоқ. Ал әр шумақтағы әрбір төрт тармақтың әр қайсысы бір-бір синтагма болғандықтан паузамен белінеді. Қазақтың 7 буынды өлеңінің шумақтарындағы әр тармағының сөңғы үшінші буыны ғана сан ж ағы нан, дыбыс жағынан үйлесіп (тыныстап - жұмыстан, ағамын - каламын сияқты создер^) қойм ай, олардың алдыңғы сөздері де (дала-қала), ортасындағы сөздері де (болып-болып, алсам-берсем) көбінесе буын жағынан бірдей болып, бір-бірімен ұйқасып, үйлесіп тұрады. Олеңді олең қы лы п , өн ы ң интонациясын “жорғаныңтайпалуындай” қылып тұрған, эрине, осы ұйқастар мен үйлесімдер. Сонымен, келтірілген бес шумақты олеңнің жай сойлемі болса да, құрмалас сөйлемі болса да, төрт синтагмадан тұратын, әр шумағының жалпы интөнациялы қ келбетін алып қарағанда, өның ә р б ір с и н т а г м а с ы өз а л д ы н а и н т ө н е м а - ал д ы ң ғы сы т и я н а қ с ы з, с ө ң ғы с ы ти я н а қ т ы интонема болып, екі-екіден жұптасып, көтеріңкі- бэсең толқы нданы п, м ағы насы на қарай кейбір буындары акценттеліп келіп, алды ңғы үшеуі шамалы паузамен бәлініп, ең соңғысы колемді паузам ен а я қ та л а д ы . С ө н ы м е н , е к і-е к ід е н қөсылған синтагмалардың алдыңғысының сөңы көтеріліп кейінгілері төмендеп барып бітеді. Бұл суреттелген өлеңнін и н то н ац и ял ы қ келбеті оның барлы қ ш умақтарында біркелкі болып екінші (2), бір жарым (1,5), үшінші (3) деңгейлерде қайталанып отырады да, 7 буынды көп шумақты ел ең н ің жалпы интөнациялы қ өрнегін сызады, схемасы мынандай: 2. 7-8 буынды ©леңге мысал: 3 4 1 Ғылым таппай / мақтанба, / / з 4 і Қ ұмарланып / шаттанбаТҮ/ О йнап босқа / күлуге . |