МОРФОНОЛОГИЯЛЫҚ ДЫБЫС АЛМАСУ 149
келіп-кеп, қылып-қып, болып-боп, салып-сап болып
ықш амдалуында да жиі қолданылудың әсері
аны қ байқалады. Себебі бұл етістіктерге ұқсас
біл, тол, күл, жел сияқты л дыбысына аяқталған
сөздердің көсемше жұрнағы
-ып, -іп жалғанғанда
ы қ ш ам д ал м ауы - қ о л д ан ы л у ы а я л ар ы н ы ң
айы рм аш ы лы ғы нда.
Ал, қал, кел, қыл, бол, сал етістіктері әрі толы қ м ағы налы , әрі көмекш і
мағыналы етістік ретінде қолданылса, соңғы
топтағы етістіктер
біл, т ол т.б. тек то л ы қ
мағыналы сөздер. Тектолы қ мағыналы сөздерден
гөрі әрі то л ы қ, әрі көм екш і етістіктер жиі
қолданылатындықтан ықшамдалу үрдісінің әсері
күшті болған.
9.6. М О Р Ф О Н О Л О Г И Я Л Ы Қ Д Ы Б Ы С АЛМАСУ
М орфонологиялық дыбыс алмасу құбылысы
тілдің эволю циялы қ даму жолымен сабақтасып
жататындықтан, оны ң қазіргі қазақ тіліндегі
көріністері тарихи өзгерістердің жалғасы іспетті
болып келеді. С онды қтан м орф онологиялы қ
дыбыс алмасулар қай үрдіс (тенденция) арқылы
іске асса да, оның бір ұшы тарихи құбылыстармен
жалғасып жатады. М әселен, у,
й ды бы сы на
аяқталған сөзге ілік сеп тігін ің ж алғауы
-дың, -дің түрін д е ұяң д д ы б ы с ы н а н б а ст ал ы п
жалғанады. Бұндағы
і і - д алмасуы (
тауның - таудың, үйнің - үйдің) қазақ тілі мен озге түркі
тілінің (айталық, озбектілінің) өзгешелігі сияқты
корінуі мүмкін.
Ш ындығы нда, қазақ тіліндегі#/ду-дь///,
үй- дің тү р ін д е д ы б ы с та л у қ а та р т ұ р ғ а н үнді
дыбыстары ның
ун, йн (тау-ның, үй-нің) керігу
(диссимиляция) үрдісімен н-д алмасуы пайда
болғанын көрсетеді.
Одай болса,
тауның, үйнің деп айтушы
тілдерде керігу үрдісі болмаған да, қазақ тілінде
жүзеге асқан деп түсінгеніміз абзал.
Бұлай баяндамайы нш а, м орфонологиялық
құбылыстарды танып білудің озі қиын. Осы кезге
дейін біз тұлғаларды ң (морфемалардың) қалай
айтылатынын біліп алдық. Ал олардың неге солай
айтылатынын білу үшін себеп болған үрдістердің
жайын үйрену морфонология міндеті болып
отыр.
Ендеше, қазіргі қазақ тіліндегі м орфоно-
логиялық дыбыс алмасу жайын сөз еткенде, коне
ізімізге де қарайлайм ы з, жергілікті сөздерді де
огейсімейміз.
М орфонологиялық дыбыс алмасулар тұлға
(морфема) жігінде жэне тұлға жігінен тыс жүзеге
асуы мүмкін. М әселен,
ары-әрі варианты ның
пайда болуы тіл арты [а] ды бы сы ны ң тіл алды
[э] дыбысына алмасуы тұлға жігінен тыс жүзеге
асса,
арырақ-әрірек варианттарының
арағырақ- әрегірекЬопып айтылуы тұлға ж ігінде