|
Байланысты: kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksisИНТОНАЦИЯ
жақын немесе бірыңғай синтагмалардың сызығъі
ұқсас болып түсіп тұрғаны н көруге болады.
Өлеңдердің күрделі синтаксистіктұтастықтүрінде
келетіндерінде интонемалардың түрлерінің көбісі
кездеседі.
Күрделі синтаксистік тұтасты ққа жататын
өлеңдердің тарм ақтары ны ң ішінде қаратпа сөз,
қыстырма сөз не бірыңғай мүшелер бөлса, өлар
с и н т а г м а л а р ғ а б ө л ін іп , ө қ ш а у л а н ы п не
б іры ңғайланы п, ты ны с белгілерімен болініп
тұрады да,
сөларға сәйкес интөнемалармен
сипатталады. Мысалы:
3 2_.
Ә к е ,// сенің ж асы ңнан / асып б а р а м ,//
Кезі-кезі /к ел ген д е/ тасып та алам, / /
К езі-кезі /к е л ге н д е / жасып та алам, / /
М ына емірге, /б э р іб ір ,//ғ а ш ы қ балаң.
Құр алақан / емеспін / қуан ы ш тан ,/ /
Қуаныштар /ал д ы м д а/ құрақ ұш қан / /
Бір арыстан /өм ірден / ө т к ен ім е н ,//
Өмір сүріп /к е л е д і/ тірі арыстан .
1.5
3
^ 1.5
----------- 3
-
Өкінбе, э к е ,// өты ң бар / сонбейтұғы н, / /
Ол мәңгілік /ж а н ад ы / көрмей т ы н ы м //
2 ____ —
—
-- ' 3
2 _____
—------ 3
Ұрпағың бар, /,/ел менен / ер намы сы н, / /
Тірі тұрса, //қ ө л ы н а н / бермейтұтъпі.
(М .М ақатаен)
Келтірілген үш шумақты өлеңдегі бірінші
ш умақтың алды ңғы үш тарм ағы - біры ңғай
іргелес сөйлемдер. Олардың үшеуінің де сөңы
б ір к е л к і ж ө ғ а р ы к ө т е р іл е т ін т и я н а қ с ы з
интөнемаға лайық шаматы паузамен бөлінеді де,
төртіншісі ғана төмендеп, тиянақты интөнемаға
л ай ы қ бөлып, көлемді паузамен бітеді. Бұл
шумақтың бірінші тармағының басындағы “әке”
деген қаратпа сөз синтагманы бөліп, өзі жеке
синтагма құрап тұр. Төртінші тармақта дауыс
ы рғағы ны ң кенет төмендеуі “бэрібір” деген
қыстырма сөзге байланысты да, өл қыстырма
интөнемамен сипаттааады. Екінші шумақтағы
торттармақ - синтагма екі-екіден қөсылып, өның
бірінші тармағының сөңы көтеріліп, екіншісінің
соңы төм ен д еп, паузамен ты нады . Үшінш і
ш ум ақтағы бірінш і, үш інш і ж әне тәртін ш і
тармақтар екі синтагмаға белініп тұр, ал екінші
тармақ бір синтагма құрайды. Бірінші тармақтың
“эке
"деген қаратпа сөзі паузамен бөлініп, өзіне
тэн интөнема құрайды.
П оэзпя-тілінде буын саны на негізделген
силлабикалық елең жүйесі қазақ жэне басқа түркі
тілдерінде қөлданылады. Үндіеурөпа тілдерінде
сөздерді төп гастыратын екпіннің қызметін қазақ
жэне басқа да түркі тілдерінде үндестік заңы
а т қ а р а д ы . Ұлы б а б а м ы з А .Б а й т ұ р с ы н ұ л ы
айтқандай, өлеңнің буындары белгілі мөлшерде
төптасып “б ун ақ” құрап, қайталанып, тұрақты
сөз жігімен бөлініп тұрады. Силлабикалық жүйелі
б у н а қ т а р
п ө э з и я
т іл ін ің
ұ қ с а с т ы қ
з а ң д ы л ы қ т а р ы н а и к е м д е л іп , с ө з д е р ін ің
б у ы н д а р ы н ы ң с а н ы н а д е й ін р е т т е л іп ,
гармөникалық көркемдікпен ерекше түзіледі.
Кіші фөрмалы мақал, мэтелдерді алатын
б ө л сақ, ө й ы м ы зға А хаңны ң өлең ы р ғағы н
“ж өрғақ” дегені түседі. Мақат, мэтелдердің буын
үйлесуі жэне өлардың мөлшерінің бірдей бөлуы,
әр мақалды бір шеңбердегі біркелкі ырғақта ұстап,
өлардың біркелкі, көтеріңкі
- бэсең “ж өрға
ж ү р іс ін ің т а й п а л у ы ” с и я қ т ы т ө л қ ы н д ы
интөнациясын сызады.
Көп шумақты өлеңдер мен кәп тармақты
төлғаулар, ж ы рлар си н такси стік құры лы мы
жағынан жай хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті
сөйлемдер түрінде де, құрмалас сөйлемдер түрінде
де, күрделі синтаксистік тұтастықтар түрінде де
кезд есед і. П ө э зи я д а кезд есетін сө й л ем н ің
жөғарыда аталған құрылымдық түрлерінде бұрын
көрсеткеніміздей, интөнациялы қ мөдельдердің
(интөнемалар) бэрі көрініс табады. Сөйлемдердің
интөнациясы эрқаш ан өлардың құрылмы мен
м а ғ ы н а с ы н а т ы ғ ы з б а й л а н ы с т ы б ө л ад ы .
С өн ды қтан п өэзи яда кездесетін, сөздерінің
буындарының санына дейін реттеліп, дыбыстары
үйлесіп, ерекше түзілетін сөйлемдерде өлардың
м ағы н асы н а қарай ин төн ац и ясы да барлы қ
көмпөненттерін (әуен, қарқы н, интенсивтілік,
ұзақты лық, пауза) ©згеше эсемдікпен реттеп,
өлеңнің ырғақты кестесін сызады.
Олең шумақтарының жалпы интөнациялық
келбеті біркелкі төлқынданып келіп, көтеріңкі-
б э с е ң т ө н м е н с и п а т т а л ы п , к е й б ір сө зд ер
мағынасына қарай акценттеліп, сөңы төмендеп
барып паузамен бітеді. Шумақтардың бір-біріне
ұқсас интөнация өрнегі өлеңнің аяғы на дейін
б ір н е ш е р е т қ а й т а л а н ы п , ө н ы ң ж а л п ы
интөнациялы қ келбетін сызады. Ұлы бабамыз
А .Б а й т ұ р с ы н о в а й т қ а н д а й , бұл к іл е м н ің ,
сы рм ақты ң басына қайталап түсіп отыратын
“өрнегі сияқты бөлады” .
|
|
|